Дәріс. Биосферада термодинамика заңының өтуі.

Жер спутнигін, космос корабльдерін ұ шырау, ай мен Марсқ а саяхат жасау қ амын кірісу, атом кемесі мен атом электр энергиясын салу, екі-ү ш жылдың ішінде миллион гектар тың жә не тың айғ ан жерлерді игеру, шө лді жерге канал жү ргізіп, жасанды кө л жасау, мә уелі бау-бақ ша, саялы ну орман – тоғ ай ө сіру жер шарының тү кпір-тү кпірімен тікелей хабарласу-бә рі де бү гінгі заманның ү йреншікті ә детіне айналып отыр. Бұ л ғ ажайыптарды, ә сіресе соң ғ ы 20-30 жылдың ішінде кө ріп отырмыз. Сондық тан да біздің заманымызды ракеталар, космос корабльдері, компьютерлер ғ асыры дейді. Мұ ның бә рі адамзат баласының зор қ арқ ыны, қ ызу жарысы деген сө з.

Бірақ биосферадағ ы объектілер жойыла қ алса, ол қ алпына тез арада келе қ оймайды. Мың дағ ан жә не миллиондағ ан жылдарды қ ажет етеді. Мысалы, орман-тоғ ай алқ абын кесіп, не оттап, не ө ртеп жойып жіберу оп-оң ай. Арқ ырағ ан оғ ысы қ атты ө зеннің арнасын басқ а жақ қ а бұ рып жіберуге болады. Бірақ арнасындағ ы балық қ ұ риды, кеме жү збейді, жағ аларындағ ы ел кө шіп кетеді. Қ ұ с пен жабайы аң дар басқ а жақ қ а ауып кетеді, жер қ ұ лазып қ алады. Ұ лан байтақ кең далағ а мың дағ ан тракторларды жауып жіберіп, жер қ ыртысын айналдырып, шаң ын бұ рқ ыратып қ ара дауыл тұ рғ ызуғ а да адамзат баласының шамасы ә бден келеді.

Бірақ биосфера заң дарында бұ лай болмайды. Мыс, жоғ арыда кө рсетілгендей, су тартылып, кеуіп қ алғ ан кө л қ алпына оң ай келмейді. Миллион жыл уақ ыт кетеді. Биосферадағ ы пайда болып ғ асырлар бойы шалқ ып жатқ ан айдын шалқ ар кө лдің экосистемасы бұ зылғ аннан кейін қ алпына келуі мү мкінде емес. Оның ішіндегі балығ ы, ө сімдігі, климаты, арнасы, басқ а да биосфералық қ ұ былыстары адам танымастай ө згеріске ұ шырап кетеді.

Саялы сың сығ ан ну орман-тоғ айсыз, айдын – шалқ ар кө лсіз, арқ ырап ақ қ ан ө зенсіз-жайқ алып ө скен шекарай шалғ ын шө псіз, бітік шық қ ан егінсіз адамзат қ оғ амның шарық тап ө суі мү мкін емес. Сондық тан да біздің заманымызда биосфераны қ орғ ау, оның байлығ ын, асыл қ азынасын сарқ ып алмай, ө те ұ қ ыптылық пен, жанашырлық пен орынды пайдалану маң ызды проблемаларғ а айналып отыр. Биосфераны «бағ ындыру» ғ ана емес, кө п жағ дайларда бү гінгі таң да биосферамен «достасу», оның заң дарымен келісу, санасы керек болады.

Тіршіліктің биосферада пайда болғ анына ғ алымдардың есебі бойынша 5-6 миллирдтай жыл ө тті. Ұ зақ созылғ ан бұ л жылдар ішінде бір клеткалы қ арапайым организмдерден қ ұ рылысы да, тү р ө згешелігі де сан алуан ө сімдіктер мен жануарлардың таң ғ ажайып тү рлері пайда болды.

Биосфера тармақ жайғ ан тіршілік атырабына қ ожа болғ андық тан иені жаратуғ а асық қ ан жоқ. Ақ ыры ол да пайда болды. Оның пайда болғ аннан 1, 5 млн жыл уақ ыт ө тті. Бұ л кезде оның ү лесіне биосфера жануар ә лемінің 4 миллионынан астам, ө смдіктердің 500 мың нан астам тү рлерін сый еткен.

Биосферада тіршілік пайда болғ аннан бері қ алыптасқ ан соншама бай тү р иелерінің бә ріне ортақ заң ережелері тым қ атал еді.

Адам ө з биосферасына сай қ оғ ам қ ұ ра бастағ анына 10 мың жылдай ғ ана темір мен пайдалы қ азбалардың пайдалана бастағ анына 4-5 мың жыл ө тті. Биосфераның шексіз емес, шар тә різдес екенінің дә лелдегенінен 5 ғ асыр, биосфералық ө згертуге техникалық қ ұ ралдардың пайдалана бастағ анына 3-4 ғ асырдай, реактивті двигательді игергеніне 40-50 жылдай уақ ыт, ол биосфераның планетасының кө лемін алыстан алақ анғ а салып қ арағ анда ү лкен емес екендігі байқ алады. Мұ ндай қ ұ былысты тек 1958 жылдан бері қ арай біле бастады. Бірінші рет жер бетінен ұ зап шық қ ан адамзат баласы бірінші рет Гагарин Космоста «Біздің жеріміз қ андай ә сем» - деп айқ айлайды. Ә рине алыстан сұ лу кө рінген жеріміз ө з ортасында тым кө ркем. Бірақ оның алғ ашқ ы кө ркі қ айда ығ ысып барады? Біздің ө з қ олымыздан ө сірген ағ аштар мен мал тү ліктер, тас ү йлер мен техникалық алыптары қ оршағ анда біз бұ рынғ ыдай боламыз ба?