Дәріс. Биосфераның тұрақты жағдайын жылжыту күштері.

Жердің бетін ө згертуші маң ызды фактор тіршілік болып табылады. Оның ерекшелігі тек химиялық реакциялардың жылдамдығ ына ғ ана байланысты емес, кейбір реакциялар қ алыпты температура мен кысымда, агзадан тыс жү рмейді. Л.С. Берг былай деген: «Ағ залар физикалық тұ рғ ыдан мумкін емес нә рселерді жү зеге асырады». Майлар мен кө мірсул ағ зада 37°С шамасында тотығ ады, ал ағ задан тыс 400—500°С жү реді. Молекулалық азоттан аммиактың синтезі ө неркә сіптік жағ дайда 500°С температура 300-500 атм. қ ысымда жү зеге асырылады. Ал микрооганизмдер бү л реакцияны қ алыпты температурада жә не атмосфералық қ ысымда жү зеге асырады.

В.М. Вернадский биосфераның Жердің ғ аламдык тұ тас жү йесі ретіндегі кө зқ арасты жасады. Бү л жү йеде геохимиялык. жә не энергетикалық ө згерістердің жү руі гіршілікпен аныкталады. В.И. Вернадский тірі ағ залардың геологиялық рө лі туралы ілімнің негізін қ алады.

Жердің биосферасы галамдық ашық жү йе болып табылады. Оның «кіруі» — бү л космостан келетін кү н энергиясының ағ ыны, ағ залардың тіршілік қ ызметінде тү зілген заттар. Биосфера ө здігінен реттелетін кибернетикалық жү йе. Оғ ан геомеостаз касиеті тә н.

Жер планета ретінде табиғ ат жағ дайларының алуантү рлілігімен сипатталады. Бү л оның шар тә різді пішінімен, Кү нді жә не ө зінің ө сінен айналуымен анық талады. Ө з кезегінде бұ лар кү н белсенділігінің жә не маусым бойынша интенсивтілігінің ө згеруін қ амтамасыз етеді. Табиғ ат жағ дайларының тү рлілігі Жердің кү рделі рельефінің ә серінен де тү зіледі. Бірақ Жер биосферасының негізгі кө птү рлілігін тірі агзалар жасайды. Ғ алымдардың болжамы бойынша қ азіргі биосферада тірі ағ залардың шамамен 2 млн. тү рі бар (биосфераның ө мір сү руі барысы 1 млрд.-тан кем емес).

Биосфераның динамикалық жү йе ретіндегі ерекшелігі оның біртегіс болмауы (тепе-тең сіздігі) жә не оның тірі затпен жұ мысы Кү н энергиясыньщ ағ ынының нә тижесі болып табылады.

Биосфераның маң ызды ерекшеліктерініц бірі ондағ ы судың болуы. Биосфераның тағ ы бір белгісі — оның космоспен тыгыз байланыстылыгы (кө біне Кү нмен). 1852 жылы Швейцария астрономы Р. Вольт Жердің магнитизмінің Кү ндегі дақ тардыц пайда болу циклділігіне тә уелді екенін есептеп шыгарды. Биосфераның шекаралары. 1926 жылы В.И. Вернадский биосфераның шекаралары туралы мә селені қ ойды:

Қ андай физико-химиялық жағ даайлар тіршілікке анағ ұ рлым қ олайлы болып табылады?

1. Кө мірқ ышқ ыл газы мен оттегінің жеткілікті мө лшерде болуы.

2. Судың жеткілікті болуы (міндетті тү рде сү йық кү йде).

Температуралық режим тым жогары (ақ уыздардың ү юына ә келетін) жә не тым томен (фермент-тердің жұ мысын тоқ тататын) болмауы керек.

Минералдық қ оректену элементтерініц жеткілікті болуы.

5. Су ортасының белгілі бір тұ здыгы. Қ азіргі кезде тіршілік жер қ ыртысының жоғ арғ ы бө лігінде (литосфера), жер атмосферасыныц тө менгі қ абаты (тропосфера) жә не Жердің сулы қ абық шасында (тропосфера) таралган.

Литосферада тіршілікті ең алдымен тау жыныстарымен жер асты суларының температурасы шектейді. Ол терендікке байланысты артады да, 1, 5—15 км терең дікте +100°С-дан асады. Жер қ ыртысында бактерияларды табуга болатын терең дік — 4 км. Мұ най кен орындарында 2—2, 5 км терең дікте бактериялардың саны біршама кө п болады. Мұ хиттарда тіршілік 11 км терең дікке таралады. Атмосферадагы тіршіліктің жогаргы шекарасы биіктікке байланысты ультракү лгін радиацияның артуымен анық талады. Озон қ абаты кү ннің ультакү лгін сә улелерінің кө п бө лігін 25 км биіктікте сің іреді. Бактериялар мен саң ырау қ ұ лақ тардың споралары 20-22 км биіктен табылган,

Аэроплаланктонның негізгі бө лігі 1—1, 5 км биікг шогырланғ ан. Тіршіліктің таралу шекарасы дең гейімен салыстырганда 6 км биіктікте ө теді.

Биосферадагы тіршіліктің таралуы біртекті е Тірі заттың шоғ ырлануы, негізгі орталардың бө. іиекарасында — тоныракта, ягни литосфера мен мосфераның арасында, мү хиттың жогаргы қ абаттары. қ оймаларының тү бінде, ә сіресе — литоральда (ла тілінен аударганда lilorab's — жагалау) — толысу к де су астында қ алатын жә не қ айту кезінде қ ү рга тең із тү бінің белдеуінде, лимандарда жэне эстуария — ө зен жагалауларында ө те кө п жогары болады.

Тірі агзалар ортаның химиялық жагдайлары кең диапазонында тіршілік ете алады. Жердегі гашқ ы тіршілік иелері оттексіз ортада ө мір сү р Анаэробты зат алмасу қ азіргі агзаларга, соның і де кө н жасушалы агзаларга тә н. Вірқ атар мик і^анизмдер тү здардың концентрленген ерітінділерінде тіршілік ете алады. Кейбір тү рақ ты тү рлер ион^т шы радиацияның ә сері жагдайында да тіршілік алады. Мысалы, бірқ атар инфузориялар 5т^ер б дегі радиациялық фонның табиги дең гейінен 3 есе жогары сә улеленуді кө тере алады. Кейбір ба риялар ядролық реакторлардын қ азандық тарынан табылғ ан.

№12 Дә ріс. Қ оршаган ортаның биологиялық тұ рақ гылығ ы.

Биосферадағ ы объектілер жойыла қ алса, ол қ алпына тез арада келе қ оймайды. Мың дағ ан жә не миллиондағ ан жылдарды қ ажет етеді. Мысалы, орман-тоғ ай алқ абын кесіп, не оттап, не ө ртеп жойып жіберу оп-оң ай. Арқ ырағ ан оғ ысы қ атты ө зеннің арнасын басқ а жақ қ а бұ рып жіберуге болады. Бірақ арнасындағ ы балық қ ұ риды, кеме жү збейді, жағ аларындағ ы ел кө шіп кетеді. Қ ұ с пен жабайы аң дар басқ а жақ қ а ауып кетеді, жер қ ұ лазып қ алады. Ұ лан байтақ кең далағ а мың дағ ан тракторларды жауып жіберіп, жер қ ыртысын айналдырып, шаң ын бұ рқ ыратып қ ара дауыл тұ рғ ызуғ а да адамзат баласының шамасы ә бден келеді.

Бірақ биосфера заң дарында бұ лай болмайды. Мыс, жоғ арыда кө рсетілгендей, су тартылып, кеуіп қ алғ ан кө л қ алпына оң ай келмейді. Миллион жыл уақ ыт кетеді. Биосферадағ ы пайда болып ғ асырлар бойы шалқ ып жатқ ан айдын шалқ ар кө лдің экосистемасы бұ зылғ аннан кейін қ алпына келуі мү мкінде емес. Оның ішіндегі балығ ы, ө сімдігі, климаты, арнасы, басқ а да биосфералық қ ұ былыстары адам танымастай ө згеріске ұ шырап кетеді.

Саялы сың сығ ан ну орман-тоғ айсыз, айдын – шалқ ар кө лсіз, арқ ырап ақ қ ан ө зенсіз-жайқ алып ө скен шекарай шалғ ын шө псіз, бітік шық қ ан егінсіз адамзат қ оғ амның шарық тап ө суі мү мкін емес. Сондық тан да біздің заманымызда биосфераны қ орғ ау, оның байлығ ын, асыл қ азынасын сарқ ып алмай, ө те ұ қ ыптылық пен, жанашырлық пен орынды пайдалану маң ызды проблемаларғ а айналып отыр. Биосфераны «бағ ындыру» ғ ана емес, кө п жағ дайларда бү гінгі таң да биосферамен «достасу», оның заң дарымен келісу, санасы керек болады.

Табиғ и ортада химиялық жә не радиациялық ластаушылардан басқ а адамда ә р тү рлі ауру туғ ызатын биологиялқ ластаушылар да кездеседі. Биологиялық ластаушыларғ а ауру туғ ызатын микроорганизмдер, вирустар, қ ұ рттар, қ арапайымдар жатады. Олар ауада, суда, топырақ та, тірі организмдердің жә не адам организмінде кездеседі.

Жер бетіндегі 1500000 жануарлардың 50000 жуығ ы паразиттік тіршілік етеді, соның ішінде 500-дей тү рі адам паразиті болып есептелінеді. Адам паразиттерінің иесінің денесінде тамақ керек боғ анда ғ ана пайда болады. Оларғ а: сү ліктер, кенелер, масалар, бү ргелер жатады. Ал тұ рақ ты паразиттердің иесі тек азық ү шін ғ ана емес, олардың тіршілік ететін ортасы болып табылады. Оларғ а безгек аскаридалар, қ ышыма қ оздырғ ыштары жатады. Микробтардың ауру қ оздыруына қ ажетті бірден бір шарт – адам организмінің ә лсіреуі, оынң қ орғ ансыз қ алуы.