Дәріс. Өсімдіктер, жануарлар алуан түрлілігі.

Ө мiрдiң ү лкен ә р тү рлiлiгi зерттеушiлердi ә рдайым қ ызық тырғ ан. Табиғ атта абсолюттi ұ қ сас дарақ тар, популяциялар, тү рлер жә не экосистемалар iс жү зiнде жоқ. Тiптi бiрдей тұ қ ым қ уалаушылығ ы бар бiр жұ мыртқ алы егiздерде де бiр-бiрiмен айырмашылығ ы болады. Бұ л ә р тү рлiлiктер ә рдайым адамдарғ а жұ мбақ болғ ан. Жеке тү рлер адамдардың кесiрiнен жердiң бетінен жоғ ала бастағ анда, бастапқ ыда кө ң iл аударылмады, ө йткенi тү рлер саны кө п болды жә не палеонтологтардың айтуына қ арағ анда олардың қ ырылуының процестерi табиғ атта ә рдайым болғ ан. Адамның қ ызметiнiң ық палыменен ө мiрдiң ә р тү рлiлiгiнiң кедейленуі дә л қ азiргі кезде ү лкен қ арқ ынмен ө суде. Ү лкен аудандар тұ қ ым қ уалағ ан сапалар бойынша тегiстелген таза сорттары бар мә дени ө сiмдiктердiң бiршама тү рлерiмен шұ ғ ылданды. Табиғ и экосистемалардың кө п тү рлерi бү лiндi жә не мә дени жер бедерлермен ауыстырылды. Биоценоздардағ ы тү рлердiң саны тө мендедi. Сондық тан да теориялық та, практикалық та жақ тарынан алып қ арағ анда биологиялық ә р тү рліліктің рө лі ө те маң ызды екендігін тү сінген абзал. Бұ л сұ рақ тың жауабын биоценоздардың жұ мыс жасауы мен қ ұ рылымды зерттегеннен кейін беруге болады. Бiздер кө ріп тұ рғ анымыздай, табиғ и бiрлестiктер жү здеген жә не мың дағ ан тү рлерді, бактериялар мен атам заманғ ы қ андыағ аштардан iрi малдарғ а дейінгілерді қ оса алғ андағ ыны қ амтиды.

Биоценоздар табиғ и жү йелерді қ ұ райды. Жоғ ары тү рлi ә р тү рлiлiк бұ л кү рделi жү йелердiң келесi қ асиеттерiн қ амтамасыз етедi.

1. Бө ліктердің ө зара толық тырғ ыштығ ы. Кө ріп тұ рғ анымыздай, бiрлестiктерде экологиялық қ алтарысты бө лiсіп жә не ортаның қ орларын қ олданудағ ы бiр-бiрлерiн толық тырып тұ ратын тү рлер ғ ана сыйысады. Мысалы, ормандағ ы бiрiншi ярустық ө сiмдiктер 70-80% жарық ағ ынын ұ стап қ алады. Екінші ярустағ ы қ андыағ аштар мен бұ таларғ а 10-20% жарық жеткiлiктi, ал мұ ндай ормандардағ ы жер бетiндегi шө п тектес ө сiмдiктер жә не мү ктер фотосинтез процесінде жарық ағ ынының ө те аз бө лігін қ олдануғ а қ абiлеттi. Ө сімдіктер бірін бірі толық тыра отырып кү н энергиясын толығ ымен қ олданады.

Бө лiсiп ең бектенудiң жануарларының биоценозында азық тың ә р тү рлерін пайдалану, тә улiктiк жә не маусымды белсендiлiктiң уақ ытын анық тау, кең iстiкте орналасуы айқ ын бейнеленген. Орман бірлестіктеріндегі саң ырауқ ұ лақ тардың кө птеген тү рлері бір бірін айтарлық тай толық тырады.

Биологиялық айналымдардың негiзiнде органикалық заттарды тү зуші тү рлер мен органикалық заттарды жоюшы тү рлердің арасында ө зара толық тырушылық жатыр

2. Тү рлердiң алмастырмалығ ы. Биоценоздың кез келген тү рi ұ қ сас экологиялық талаптар жә не функциялары бар басқ а тү рмен алмастыра алады. Ьабиғ атта бiр-бiрiне толық ұ қ сас тү рлер жоқ, бiрақ кө бінесе кішкене айырмашылығ ы бола тұ ра олар экологиялық талаптар бойынша ұ қ сатылып бір бірін жабады. Мұ ндай тү рлер бiр-бiрiн ә детте ұ қ сас бiрлестiктерде алмастырады.

Кө п тү рлердiң экологиялық қ алтарыстары бір бірін алмастыратындық тан, экосистемағ а солардың бiреуінің де қ андай болмасын белсендiлiгінің тү сiп қ алуы немесе тө мендетілуi қ ауiптi емес. Олардың функциясын мойнына басқ алары алады. Бә секелестiк босатушы қ ұ былыс пайда болып, заттардың айналымының ә ртү рлi буындары жұ мыс iстеуін жалғ астырады. Тү рлердiң бірін бірі алмастыруы ауа райының тербелiстерiнен ү немi болады.

3. Реттеушілік қ асиеттер. Кү рделi жү йелердiң болуының негiзгi шарттарының бiрi ө здiгiнен реттелуiне қ абiлеттiлiк. Ө здiгiнен реттелу керi байланыстардың негiзiнде пайда болады. Бұ л керi байланыстың қ ағ идасы биоценоздардағ ы популяция iшiндегi жә не тү р аралық арақ атынастарында ө те айқ ын кө рінеді. Қ ұ рбандардың санының кө беюi жыртқ ыш аң дар жә не паразиттердің санының кө беюiне ә келеді. Белгілі бір дең гейден асып кеткен популяциялар тығ ыздығ ы тү рішілік байланысты ө ндiргiш қ абiлеттiлiктің қ ұ лауы немесе дарақ тардың кең iстiкте бытырап орналасуы пайда болғ анғ а дейін ө згертіп тастайды.

4. Функциялардың қ амтамасыз етуiне сенiмдiлiк. Экожү йедегі биоценоздардың негізгі функциясы органикалық затты жасау, оны жою жә не тү рлердің санын реттеп отыру болып саналады.

Жердегi барлық тіршіліктің тұ рақ тылығ ының басты шарты бұ л, сайып келгенде, биологиялық ә р тү рлiлiк.

Бұ л ә р тү рлiлiктiң арқ асында ө мір бiрнеше миллиардтағ ан жылдар жойылмай келеді. Палеонтологиялық жыл жазғ ыштар куә ландыратын геологиялық тарихтың кү рделi мерзiмдерiнде кө п тү рлер қ ырылды, ә р тү рлiлiк азайды, бiрақ материктер жә не мұ хиттардiң экосистемасы бұ л апаттарғ а шыдады. Ө мiр жалғ асты. Жаң а тү рлер пайда болды жә не олар заттар мен энергия айналымдарын жалғ астырды.

Дә л қ азiргі таң да адамдардың тү рлi ә р тү рлiлiктерге ық палы бұ рындағ ы барлық белгiлi геологиялық апаттардан асып тү седi. Сондық тан мұ ндай биологиялық ә р тү рлiлiктiң дең гейiнiң тө мендеуiне жол берілмеу керек.