Дәріс. В.И.Вернадский - биосфера туралы ілімнің негізін калаушы. Биосферада тірі заттың әлемдік ролін аныктау.

Тірі организмнің анорганикалық материядан пайда болуы жайында тікелей экспериментті тү рде алынғ ан материал болмағ андық тан мұ ны шешу ғ алымдарғ а оң ай тү скен жоқ. Идеалистер ең алдымен діни ұ ғ ымдарды таратуғ а ұ мтылды. Тірі организмдер қ ұ дайдың қ ұ дыретімен пайда болды деген терминді ұ сынды. Ө сімдіктерді, жан-жанурларды, адамдарды ө лі инертті заттардан қ азіргі біздің кө ріп жү ргеніміздей толық бейнелі тү рінде қ ұ дай жаратты деп соқ ты. Грек оқ ымыстысы Аристотель де тірі организм ө зінен-ө зі кенеттен пайда болады дегеннен саяды. Адамзат қ ұ рттар, молюскалар немесе шіріген заттардан пайда болды деп тү сіндіреді. Бірақ Франческо Редидің жү ргізген зерттеу жұ мыстары, тірі организм ө зінен-ө зі кенеттен пайда болды деген ұ ғ ымды жоқ қ а шығ арды. Ол жас етті алып, оны стаканғ а салып, бетін дә кемен жауып қ ойды. Ешбір тірі заттың пайда болғ аны болмайтынын дә лелдеп шық ты.

Луи Пастер бактериялардың ө ршитін тұ қ ымынан микроорганизмдер дамитынын бірден білді. Сонымен тірі организм ешқ ашан да ө зінен-ө зі дамимайтыны белгілі болды.

Ф.Энгельс: «Табиғ ат диалектикасында» материалистік тұ рғ ыдан тіршіліктің пайда болуының жалпы сипатын берді. Материал еш уақ ытта да тыныштық қ алыпта болмайтынын, ол ү немі қ озғ алыста болып, дамып отыратынын айтты. Материя ө зінің дамуында ә р уақ ытта жаң а кү рделі тү рге кө шеді деп қ орытынды жасады ол.

Планетадағ ы ағ заның барлық жифнтығ ын В.И.Вернадский тірі ағ за деп атады. Оның негізгі сипаттамасы ретінде массаның химиялық қ ұ рылымы мен энергиясының жиынтығ ын қ арастырады.

В.И.Вернадский биосфера заттекті геологиялық жағ ынн кездейсоқ емес ә р тү рлі 7 бө лшектен тұ ратынын атап ө тсе: тірі заттек, тіршілікті заттегі, ө лі заттегі, биологиялық енжан заттек жә не т.б.

В.И. Вернадский анық тамасы бойынша ө лі енжан заттек деп тү зілуіне тірі организмдер қ атынасын биосферадағ ы заттектер жиынтығ ы заттектер.

В.И.Вернадский биосфераның жердің ғ аламдық біртұ тас жү йесі ретінде кө зқ арасты жасады. Бұ л жү йеде геохимиялық жә не энергетикалық ө згерістердің жү руі тіршілікпен анық талады. В.И: Вернадский тірі ағ залардың геологиялық рө лі туралы ілімнің негізін қ алады.

Тірі зат бірқ атар ө зіне тә н қ асиеттерге ие бола отырып, биосферада белгілі бір биогеохимиялық функциялар атқ арады.

Тірі затқ а тә н қ асиеттер:

1. Биосфералық тірі заты энергияның ү лкен қ орымен сипатталады.

2. Тірі жә не ө лі заттың айырмашылығ ы химиялық реакциялардың жылдамдығ ынан кө рінеді.

3. Тірі затты қ ұ райтын химиялық қ осылыстар-ақ ыздар, ферменттер жә не тағ ы басқ алары тек ағ заларда ғ ана тұ рақ ты болады.

4. Ерікті қ озғ алу биосферадағ ы кез-келген тірі затқ а тә н белгі.

5. Тірі зат ө лі затқ а қ арағ анда біршама жоғ ары морфологиялық жә не химиялық кө п тү рлілікпен сипатталады.

6. Биосферадағ ы тірі зат мө лшері ә р тү рлі жеке ағ залар тү рінде болады. Ең ұ сақ вирустардың мө лшері 20 нм-ден аспаса, ең ірі жануар – киттердің ұ зындығ ы 33 м-ге, ең биік ағ аш секвойя 100 м-ге жетеді.