Дәріс . Биосфера концепциясының қалыптасуы.

Оқ у-ә дістемелік материал

Семей 2012

АЛҒ Ы СӨ З

ЗІРЛЕГЕН

Шә кә рім атындағ ы Семей мемлекеттік университетінің «Экология жә не қ оршағ ан ортаны қ орғ ау» кафедрасының ағ а оқ ытушысы

Мурзалимова А. К. _________________ «..» 01. 2013 жыл.

ТАЛҚ ЫЛАНДЫ

2.1 Шә кә рім атындағ ы Семей мемлекеттік университетінің «Экология жә не қ оршағ ан ортаны қ орғ ау» кафедрасының отрысында

Хаттама № «..» 01. 2013 жыл.

Кафедра мең герушісі _________ профессор Апсаликов К.Н.

2.2 Аграрлық факультетінің оқ у - ә дістемелік бюросында

Хаттама № «..» 01. 2013 жыл.

АФ ОӘ Б тө рағ асы _________ профессор м.а. Сатиева К.Р.

БЕКІТІЛДІ

Университеттің Оқ у-ә дістемелік кең есі мақ ұ лдап басып шығ аруғ а ұ сынады

Хаттама № «» 01. 2013 жыл.

Оқ у- ә дістемелік кең естің тө рағ асы,

оқ у жұ мысы бойынша проректор профессор Рскелдиев Б.А.

№2 басылым 03.09.2009 ж. орнына енгізілді.

Кешен Қ азақ стан Республикасының мемлекеттік жалпығ а бірдей білім беретін стандартына сә йкес МЖБС негізінде жаң артылғ ан 0.04.019.-2011. Бакалавриат.

Олдану саласы

«Биосфера туралы ілім жә не эволюциясы» пә ні бойынша оку эдістемелік кешен кұ рамына енетін окытушының жұ мыс оку бағ дарламасы 050608 «Экология» мамандығ ынын студенттеріне арналғ ан. Ол студенттерді курстың мазмұ ны мен ө зектілігі мен маң ыздылыгымен, аясаттылығ ымен таныстырады. Осы пэнді окудың студенттер топыракты коргау жолдарымен. экологиялык жағ дайымен, топыракты коргау туралы заң дармен танысады. Пэнді окытуды оку-эдістемелік кешен негізгі кұ рал болып табылады.

Нормативтік сілтемелер

Бұ л «Биосфера туралы ілім жә не эволюциясы» пэні бойынша оку -ә дістемелік кешен кұ рамына енетін окытушынын жұ мыс оку бағ дарламасы тө мендегі кұ жаттар талаптарына сай осы бойынша оку ү рдістері ұ йымдастыру тә ртібін белгілейді:

- 050608 «Экология» мамандығ ы бойынша жалпы білім беру
мемлекеттік стандарты

- Элективті пэннін каталогы 050608 «Экология» мамандығ ының
студенттеріне арналғ ан 22.09.2008 жылы бекітілген. Университет стандарты
«Пэннін оку эдістемелік кешенін ә зірлеу жә не ресімдеудің жалпы
талаптары»

Жалпы ережелер

Пә ннін жалпы мазмұ ны

Жердегі тірі кабаты - топырак туралы, оны табиғ и дене ретінде карап, онык касиеттері, тү зілуі, эволюциясы туралы білім негіздерін калау. Топырак тү зілу процеін, оның жер бетінде дамуын, топырак тү зуіне экологиялық факторлардың ә серлерін. топырак корларын тиімді пайдалану жолдарын окып біліу.

3.2 Пә нді окытудын міндеттері:
Курсты оку нә тижесінде:

білу керек:

- жалпы сырткы ортамен тірі организімдердің бір бірімен байланысын;

- тірі ағ залардың уакытына жә не бө лшектерге бө лінуін;

- ағ залардың санының ө згеріп отыруы олардын энергия кө зінін оларғ а тірі агзалар арқ ылы айналмалы тү рде келуі;

мең геру:

функциональды экологиялык бө лімдерді жә не жалпы биосфераны

біліп алу:

Дә ріс. Биосфера концепциясының қ алыптасуы.

Биосфера – грекше биос- ө мір жә не тіршілік, «Sphaira» (сфера) шар, қ оршағ ан орта деген сө здерінен алынғ ан, яғ ни жер шарындағ ы адамзаттың жан-жануарлардың, ө сімдітердің жә не басқ а тірі организмдердің тіршілік ететін ортасы дене мағ ына береді.

Жер кең істігінде жү ретін табиғ и процестерге ә сер тигізетін тіршілік екені туралы XIX жә не XX ғ.ғ арасындағ ы ең бектерінде пікірін айтумен қ атар дә лелдеген орыс ғ алымы В.В.Докучаев.

XIX ғ асырдың басында ғ ылымғ а «биосфера» тү сінігін енгізген француз жаратылыстанушысы Ж.Б.Ламорк болғ ан. «Биосфера» терминін тіршілік бар жердің қ абық шасын анық тау ү шін «гидросфера», «литосфера» ұ ғ ымымен бірге ХХ ғ асырдың аяғ ында австрия ғ алымы ұ сынады.

Бұ л терминді 1875 жылы бірінші рет Австрияның атақ ты геологы Э.Зюсс ғ ылымғ а енгізді. Бірақ биосфера жә не оның жер бетінде жү ріп жатқ ан процесстері туралы ілімнің негізін салғ ан академик В.И.Вернацкий болды. Осы ілім бойынша, биосфера +50 % -дан 50 %-ғ а дейін температурасы болатын термодинамикалық қ абат болып табылады.

Биосфера негізінен ү ш қ абаттан қ ұ ралады. Олар: атмосфера (газ кү йіндегі), гидросфера (су), литосфера (қ атты) қ абаттар.

1.1 Атмосфера

Атмосфера жер шарын тү гелдеп орап тұ рады. Ол гректің «atmos» - бу, «sphairi» (сфера) сө зінен шық қ ан. Оның қ алың дығ ы 100 км-ге дейіін жетеді. Атмосфераның негізгі қ ұ рамында оттегі (20, 95%), яғ ни 1, 5 * 1015 тонна аргон (1, 28%), азот (75, 50%), яғ ни 3, 8*1012 тонна жә не басқ адай газдар кездеседі. Атмосфера негізінен – тропосфера, стротосфера жә не ионосфера қ абаттары болып ү шке бө лінеді.

Тропосфера – грекше «tropos» (тропос) – бұ рылысы, «sphaira» (сфера) – шар. Ө згермелі қ абат деген мағ ына береді. Жер бетіне тікелей жайласқ ан тө менгі тығ ыз қ абаты. Орташа биіктігі 10*12 км-ге жетеді.

Стротосфера – латынша «stratum ion» - тө сем, тағ ы сондай сиякты тең із дең геінен 9-11 км жоғ ары жататын атмосфера қ абаты.

Ионсфера – гректің «ion» - қ озғ алғ ыш қ абат деген сө зінен алынғ ан. Қ алың дығ ы 800 км-ге жетеді.

1.2 Гидросфера

Гидросфера – табиғ и су қ оймаларынан (мұ хиттардан, тең іздерден, кө лдерден, ө зендерден) қ ұ ралады. Бұ л қ ұ рлық тың 70 % алып жатыр. Гидросфераның кө лемі 400 млн шаршы км.

1.3 Литосфера

Литосфера - жердің қ атты қ абаты Ол екі қ абаттан қ ұ ралғ ан. Ү стің гі қ абаты граниттен, оның қ алың дығ ы 10 км-ден 40 км-ге дейін жетеді. Ал астың ғ ы бозальттан тұ рады. Қ алың дығ ы 30-80 км. Жоғ арыда айтылғ андай минералды қ абаттардан басқ а, жерді ерекше тағ ы бір қ абат – биосефра қ оршап тұ рады. Ол тірі организмдер тарағ ан аймақ тардың бә рін қ амтиды. Биосфераның пайда болуымен бірге, жер бетінде тірі организмдер ө сіп-ө ніп, сытрқ ы қ оршағ ан ортаның эволюциялық дамуына сә йкес қ алыптасады.

№ 2. Дә ріс. Х.Гюйгенса, Ж.Б.Ламарк, А.Гумбольдт, Э.Зюсс, В.В.Докучаев ең бектерінде тірішіліктің планертарлы ролін кө рсету.

Ж. Б. Ламарк ө зінің ең бектерінде тіршілік ортасының организмдер ү шін ролін зерттейді. Неміс ғ алымы А. Ф. Гумбольдт биогеография ғ ылымының негізін қ алайды. Ол ө сімдіктердің тіршілік формасын, ландшафтарды топтастыру, ө сімдіктердің горизонтальды жә не биіктік белдеулер бойынша таралу заң дылық тарын ашады. Орыс академигі В. В. Докучаев топырақ тану ғ ылымының негізін салушы ретінде ландшафтық -географиялық зоналар туралы ілімін тұ жырымдайды.

Биосфера бірден пайда болғ ан жоқ. Ол ө те кө не заманнан бері қ арай кү ні бү гінге дейін біртіндеп дамып келеді. Биосфераның ертеден бері қ арай қ ұ ралып келе жатқ аннын дә лелдейтін палеонтологиялық материалдар қ арапайым тірі организмдердің қ алдық тары жер қ ыртысының ә рбір қ абаттарынан табылады. Осы қ абаттарғ а сү йене отырып, ғ алымдар биосфераның негізгі пайда болу жолдарын анық тады.

Биосфераның ең бірінші заманы Архей деп аталады. Бұ л кезде биосфера қ андай жағ дайда дамығ аны жә не қ андай тірі организмдер болғ аны туралы ешқ андай деректер жоқ.

Протерозой эрасы – биосфераның екінші дә уірі болып есептеледі. Бұ л заман 700 млн жыл бойына созылғ ан. Протерозойда тірі организмнің қ арапайым тү рлері тіршілік еткен. Олардың сол дә уір тасқ а жабысқ ан қ алдық тары ә р тү рлі тау жыныстарынан қ азіргі кезде де байқ алады.

Биосфераның Палеозой эрасы немесе ертедегі тіршілік кезең і. Бұ л дә уір шамамен алғ анда бұ дан 570 млн жыл бұ рын басталып, 300 млн жылғ а созылғ ан. Бұ л эра кембрий, ордовик, силур, девон, карбон жә не пермь дә уірлері болып бірнешеге бө лінеді.

Кембрий дә уірінде барлық ө сімдіктер тең із суларына ө скен. Олар кө к жасыл балдырлар болатын.

Силур кезең інде ө сімдіктер қ ұ рлық қ а біртіндеп шығ а бастап, дами тү сті.

Девонның аяқ кезінде бұ лардан басқ а қ ырық буындылар, плаундар жә не папоротниктер қ аулап ө се бастады. Ө сімдіктер қ ұ рлық қ а шық қ анан кейін фотосинтездің ық палымен атмосфералық ауаның химиялық қ ұ рамы ө згеріп, қ ұ рлық жануарларының дамуына жағ дай туды, ө йткені фотосинтез процесі арқ ылы ауада оттегі кө бейе тү сті.

Тас кө мір дә уірі (карбон) жылы жә не ылғ алды болды. Мұ ның ө зі қ ұ рлық ө сімдіктерінің қ аулап ө суіне мү мкіншілік жасады. Ә сіресе сә нді орман ағ аштарының кө лемі ү лкен аймақ тарды қ амтыды. Бұ л дә уірдегі ө сімдіктер негізінен плаундар, қ ырық буындр жә не папоротниктер болды. Бұ лар псилофиттен таралып, тас кө мір дә уірінің басында солардың орнын тү гелімен басты.

Пермь дә уірінің бас кезіндегі ө сімдіктерде тас кө мір дә уіріндегі ө сімдіктерге ұ қ сас кө птеген белгілер болды. Бірақ пермь дә уірінің ортасында жер бетіндегі ө сімдіктерге кенет ө згеріс кірді. Ағ аш тә різді плаундар, каламиттер, папоротниктер мұ лдем жойылып кетті. Бұ лардың орнына жалң аш тұ қ ымды ө сімдіктердің тұ қ ымынан ө сіп шық қ ан қ ылқ андылар, цикада тә різділер ө се бастады.

Мезозой эрасы немесе орта тіршілік кезең і бұ дан 135 млн жыл бұ рын басталып, 115 млн жылдан астам уақ ытқ а дейін созылғ ан. Ү ш дә уірге бө леді: триас, юра.бор.

Триастан тау қ ұ ралу процестері баяуланды. Бұ л эраның қ ұ рлық ө сімдіктері бірелкі болды.

Юра дә уірі жылы болды. Тең із жағ алауларындағ ы ормандарда папоротник, қ ырық буындылар, жалаң аш тұ қ ымдылар – гинасомер, қ ылқ ан жапырақ тылар қ аулап ө сіп, дами тү сті.

Мезозой эрасындағ ы, ә сіресе соң ғ ы кезінде – бор дә уірінде, қ азіргі флора қ алыптасудан бұ рын, жер бетіндегі органикалық тіршілікке ү лкен ө згеріс енді. Осы кезде тең із сулары азайып, қ ұ рғ ақ жерлер кө бейе бастады. Бор дә уірінің аяғ ында Шығ ыс Азия мен Америкадағ ы Анд аймақ тары жоғ ары кө теріле тү сті. Бор дә уірінде климат кенет ө згеріп кеткен. Профессор М.И. Голенкин бұ л ө згеріс жерге тү сетін кү н сә улесінің интенсивті болуымен байланысты деп жорамалдайды.

Ауа райының бір мезгілде кенет ө згеруі ө сімдіктер эволюциясында жаң а ароморфоз пайда болуына себеп болды. Бұ ларда кө птеген жаң а прогрессивті белгілер жетіле тү сті. Мә селен, аналық тың, сондай-ақ жеміс дамитын жотаның болыу, қ осарлы ұ рық тану, гү лдің пайда болуы жә не тағ ы басқ а.

Кайназой эрасы бұ дан 70 млн жыл бұ рын басталғ ан. Осы уақ ыттан бері барлық эралар бойынша қ азіргі кезден флораның қ алыптасу процесі жү рді. Кайназой эрасы екі дә уірге бө лінеді. Ол ү штік жә не тө рттік кезең дер.

Ү штік дә уірде тау қ ұ ралу процесі дами тү сті. Жер бетіндегі ең биік Альпы-Гималай таулары пайда болды. Осы кезде Қ ара тең із бен Жер Орта тең іздері оқ шауланып ө з алдына бө лініп қ алғ ан.

Тө рттік дә іур жер бетінде тіршілік дамуының ақ ырғ ы жә не ең қ ысқ а дә уірі болып саналады. Ұ зақ тығ ы 1 млн жылдай ғ ана болды. Бұ л дә уірге тә н жағ дай – сол суық кезең дер жә не мұ з дә уірі жылы ылғ алды ауа райымен алмасып отырғ аны байқ алады. Ө йткені ө сімдік ә лемі мен жер қ ыртысының даму процесі біркелкі емес. Мұ здар жер бетін ауа райы жылынып, ө сімдіктердің ө суіне қ олайлы жағ дайлар туды.