ТАҒАМДЫҚ АЛЛЕРГИЯ

Тағ амды кө тере алмауды 4 топқ а бө луге болады:

1) Асқ орыту жолының аурулары (қ абыну, дистрофиялық, функциональды, дисбактериоз);

2) Асқ орыту жолының энзимопатиясы (туа жә не жү ре пайда болғ ан);

3) Психогендік жә не дә мнің бұ зылу факторлары (ә ркімнің жеке дағ дысына байланысты);

4) Тағ ам аллергиясы (біріншілік, екіншілік).

Тағ ам аллергиясында аллерген азық -тү лік (тамақ тық заттар) немесе асқ орыту процесінде бө лінген заттар қ анғ а ө тіп, ондағ ы немесе ұ лпадағ ы антиденелермен қ арым-қ атынасқ а тү седі. Сенсибилизация асқ азан-ішек жолы арқ ылы дамиды. Консерванттарғ а жә не тағ ам қ оспаларына сенсибилизация дамыса, алиментарлық аллергияғ а жатқ ызады.

Тағ ам аллергиясы жержү зінде ө те жиі кездеседі. Кө бінесе оны нутритивті аллергия деп атайды. Тағ ам аллергиясымен жасанды тамақ танатын балалар жиі ауырады. Тағ ам кө тере алмаудың тек 25%-ы ғ ана иммунологиялық механизммен байланысты. Тағ ам аллергиясы барлық аллергиялық аурулардың 5-30%-ы арасында. Балалардың аллергиялық ауруларының 47%-ы тағ ам алллергиясына келеді. Тыныс алу жолдарының алллергиялық ауруларының 20%-ы тағ ам аллергиясына байланысты.

Асқ орыту жолының ә ртү рлі ө згерістері (анатомиялық, физиологиялық, иммунологиялық) тағ амды қ орытуды, оның сің уін бұ зады. Тамақ тануда белоктың кө п болуы, тамақ ө ндірісінде консерванттарды, бояуларды қ олдану, улы химикаттардың айналамызда кө бейіп, азық -тү лікке тү суі, гельминтоздар тағ ам аллергиясын дамытатын факторлар болады. Балаларда аллергиялық аурулардың кө беюі ішек-бауыр кедергісінің тағ ам аллергендерінің ө туіне ашық болуына байланысты.

Ү лкендерде тағ ам аллергиясы іштің созылмалы аурулары сияқ ты кө рініспен жү реді. Тағ ам аллергендері: жануарлер мен ө сімдіктердің белоктары (сү т, ет, балық, дә нді дақ ылдар). Кейде аллергия беретіндер-цитрусты жемістер (жаң ғ ақ, бал, какао, шоколад).

Кейбір балық псевдоаллергені - гистамин шығ арып, патологиялық реакция шақ ырады. Балаларғ а сиыр сү ті аллергиялық реакция береді. Ең кү шті сут аллергені бета-лактоглобулин, суда ериді, 10 мин қ айнатқ анда антигендік қ асиетін жояды. Науқ астардың 45%-ында бета-лактоглобулинге сенсибилизациясы бары анық талғ ан. Сү ттің екінші антигені - казеин, қ айнатқ анда ө згермейді. Казеинге науқ астардың 30%-ының сенсибилизациясы бар. Сондық тан сиыр сү тін аллергия бермейтін ешкі сү тімен ауыстырады.

Жұ мыртқ аның антигендері - овальбумин, овамукоид, қ айнатқ анда антигендігі азаяды. Жұ мыртқ аның сарыуызындағ ы антиген-вителлин, термолабильді.

Балық тардың ішінде аллергия беретіндер - кө ксерке, сазан, сайда, лақ а балық, оларды қ айнатқ анда антигендік қ асиеті тө мендемейді.

Жануарлардың еттері аллергияны ө те сирек береді. Балаларда аллергия бидайғ а, цитрусты жемістерге, ү лкендерде-кө кіністерге, жидектерге болатыны анық талғ ан.

Тағ ам аллергиясы – тұ қ ымқ уалаушылық қ а байланысты. Арнайы IgE-нің қ андағ ы дең гейі мен HLA гаплотиптернің (В-8 жә не В-7) корреляциясы бар. Ұ рық тың сенсибилизациясы экзоаллергендердің ә серінен дамиды. Эксудативті-катаральды диатездің аллергиялық тү рінде шешесінің антигендері ұ рық тың қ анына тү седі. Ұ рық та иммуноглобулин-М қ ұ рылады. Ұ рық та антиген-антидене реакциясы болмайды. Шешесінің антиденелері амниоткалық сұ йық қ а ө тіп ә ртү рлі ортада айналымда жү реді.

Балағ а аллергендер шешесінің сү тімен тү скенде аллергиялық диатез дамиды. Мұ ндай балалардың организмі антигендер тү скенде, антидене-реагиндерді кө птеп шығ арады.

Сү тке, астық қ а балалар аллергиясы дамуы олардың организмінде ферменттердің жетіспеушілігіне байланысты. Кейін бала ержеткенде аллергия жоғ алады.

Ү лкендерде аллергияның дамуы арақ ішіп, ащы тағ амдар жеуіне байланысты. Бұ лар асқ азан-ішек жолында қ абынулар дамытып, аллергендердің сің уін кө бейтеді. Тағ ам аллергиясы тамақ ты кө п ішкенде, тез жә не шикі ө німдерді жегенде дамиды, ішектен жақ сы бө лшектенбеген антигендік қ асиеті бар белоктар қ анғ а ө тіп кетеді. Бұ ғ ан ішек ферменттерінің жеткіліксіздігі де ық пал жасайды. Аллергендер ө згермей бауыр фильтрінен ө тіп кетсе, аллергия дамиды.

Іш қ уысында аллергендер тым кө п жиналса, қ ұ рылса, тағ ам алллергиясына ә келеді. Бұ л жағ дайлар балағ а тамақ ты мө лшерден кө п бергенде, ү лкендердің жө нсіз, қ алыпсыз тамақ тануына байланысты болады. Иммуноглобулин А-ның жетіспеушілігіде тағ ам аллергиясына ә келеді. Тағ ам аллергиялық реакциясы ү ш тү рімен жү реді. 1) жедел иммуноглобулин Е-мен байланысты; 2) баяу жү ретін жоғ арғ ы сезімталдық тың IV-тү рімен; 3) айналымдағ ы иммунды комплекспен, III-тү рімен. Жедел тағ ам аллергиясы науқ астардың 30%-ында болады (30 мин-2 сағ арасында ө теді). Клиникалық кө ріністері кейде 12-24 сағ ат ө ткенде байқ алады.

Аллергиялық реакцияның ауыр жү руіне қ ан сарысуындағ ы комплементтің азаюы; аллергиялық реакцияның медиаторларының (гистамин, серотонин) шығ уы ә сер етеді. Гистамин, серотониндер псевдоаллергендердің (суық, ультракү лгін сә улелену, физикалық жү ктемемен) ә серімен де шығ ады. Тағ ам аллергиясы кө бінесе жедел жоғ ары сезімталдық пен айналымдағ ы антиденелермен жү реді. Реакцияның ұ зақ тығ ы антиген тү скеннен кейін 7-10 кү нге созылады. Тағ ам аллергиясының тұ рақ ты ү ш тү рі бар:

1) гастро-интестинальды;

2) тері патологиясы;

3) дем алу жолының патологиясы.

Тағ ам аллергиясының клиникасы-қ ызба, қ алтырау, ұ шық, есекжем, Квинке ісігі, бронхоспазм, бас сақ инасы, полиартралгиялар. Ішектің созылмалы ауруы болғ анда ғ ана оның функциясының бұ зылуы қ осылады. Тағ ам аллергиясының ағ ымы тұ рақ ты жә не циклді жү реді. Циклді тү рінде аллерген-тағ ам бірде ауру шақ ырады, бірде ауру шақ ырмайды. Аллергиялық реакция 5-6 кү нде бір рет пайда болады. Циклді тү рінде сенсибилизацияның 3 фазасы жә не ә рқ айсысының 3 кезең і бар. Бірінші кезең інде қ анда антиденелер пайда болып, лимфоциттерді сенсибилизациялайды. Бұ л кезде клиникасы жоқ. Екінші жә не ү шнші кезең дерінде антиденелер максимум кө бейеді. Тағ аммен аллерген тү спесе, 1-7 кү н арасында жағ дайы жақ сарады. Егер аллерген бірнеше ай тү спесе, аурудың барлық симптомдары жоғ алып, тек сенсибилизация сақ талып-толеранттылық дамиды. Тағ ам аллергиясының асқ орыту жолындағ ы кө ріністері де ә ртү рлі: созылмалы гастрит, энтерит, панкреатит, ө т шығ у жолының жә не тоқ ішектің дискинезиясы, асқ азанның жарасы, ауыз қ уысында-стоматит, глоссит, хейлит. Тағ ам аллергиясында ащы жә не тоқ ішектің қ абынуы жиі: іш ауырады, кебу, іші ө теді. Биопсия-аллергиялық қ абыну (эозинофилия, мес торшаларының дегранулациясын, қ анда IgE кө бейген) анық тайды.

Балаларда тағ ам аллергиясы жасанды тағ аммен ерте тамақ тандырғ анда жиі. Аллергия ә ртү рлі мү шелерді қ амтып полиаллергияғ а ұ ласады. Балалар тағ ам аллергиясының жиі кө рінісі – есекжем жә не Квинке ісігі (13-45%).

Бір жастағ ы балалардың экземасы тағ ам аллергиясынан (50%). Ә уелі диатез дамып, кейін экземағ а кө шеді. Лор-мү шелерінің зақ ымдануынан отит, ринит, паротит беретіндер - жұ мыртқ а, сү т, шоколад. Балаларда тағ ам аллергиясы бронх демікпесін - 16%, ал басқ а аллергоздар қ осылғ ан тү рін - 45% берген. Ү лкендерде бронх демікпесі болмайды.

Тағ ам аллергиясында лейкопения, эозинофилия, лимфоцитоз пайда болады. Балаларда нейтропения жә не тромбоцитопения да кездеседі.

Тағ ам аллергиясының диагностикасы ө те қ иын. Ол ү шін аллергологиялық анамнез жинап, туыстарында, ө зінің жас кезінде аллергоздар болғ ан-болмағ аннын анық тайды. Қ андай тағ амдарды ішіп-жейтінін, кә сіби зияндық тарды сұ райды. Бұ л кезде дә рі ішпейді. Бір ай бойы науқ ас кү нделік толтырады. Егерде бір тағ ам аллергия беретін болса, оны ішпейді. Тағ ам аллергиясының диагностикасына сынама қ ояды. Бұ л мезгілде қ анда антиденелер жиылады. Тағ ам аллергиясының диагностикасына ү ш нұ сқ алы элиминациялық сынама қ олданады. 1. Кү дікті тағ амды рационғ а 7-10 кү н кіргізбейді. 2. Жалпы аллергия беретін тағ амдарды (шоколад, жұ мыртқ а, бал, жаң ғ ақ, сү т) негізгі диетадан шығ арып жібереді. 3. Бес кү нге ашығ у ө ткізіп, ә ртү рлі тағ амдарды біртіндеп қ осады. Ауру симптомдарының жоғ алуы немесе қ айта пайда болуы аллергияның этиологиясын кө рсетеді.

Ө ршітетін сынамағ а берілетін тағ ам 5 кү н бойы тамақ қ а қ осылмайды. Оны ашқ арында береді. Бұ л сынаманың ақ параты жоғ ары. Оның кө рсеткіштері аурулардың 70%-да оң болады.

Аллергиялық реакцияларда қ анда лейкоциттер мен тромбоциттердің саны азаяды (Видаль, 1920). Бұ л феноменнің аты - гемоклазикалық криз, тағ ам аллергиясының диагностикасында қ олданылады. Лейкопениялық жә не тромбоцитопениялық сынаманы бірге жү ргізеді. Аллерген – тағ амды тамақ танудан алып тастағ аннан соң, ішті клизмамен тазартып жә не дә рі ішуді (антигистаминды, гормондарды) тоқ татқ аннан кейін шеткі қ анда лейкоциттер мен тромбоциттердің санын анық тайды. Сонымен бірге пульсті жә не артериальдық қ ысымды ө лшейді. Брон демікпесінде пневмотахометрияны ө ткізеді. Науқ асқ а ашқ арында таң ертең тыныштық жағ дайда 100г зерттелетін тағ амды береді. Жоғ арыды кө рсетілген зерттеулерді тағ ам ішкеннен кейін 30, 60, 90 минө т ө ткенде қ айталайды. Сынама оң болғ анда қ ан қ ысымы 10 мм-ден кө п сынап бағ анасына тө мендейді, тамыр соғ уы минө тінде 20-ғ а кө бейеді, лейкоциттердің саны 1 мм кв. 1000-нан артық қ а жә не тромбоциттер 25%-ғ а азаяды, сыртқ ы тыныс алудың функциясы 14%-ғ а тө мендейді. Бұ л сынаманың ақ параттылығ ы аурулардың 43%-ында оң. Егерде сынамамен ауру қ озса, диагнозды толық анық талады. Тері сынамалары скарификациямен жә не теріішіне қ ойылады. Теріішіне қ ойылатын сынаманың мә ліметі жоғ ары, бірақ кейде жалпы реакция беріп, ауру қ оздырады. Ол аллергиялық реакцияның жедел тү рімен жү реді. Науқ астардың 30%-ында тері сынамасы оң, оның теріс болуы да жә не псевдоаллергиялық реакция беруі де мү мкін. Сондық тан тері сынамасының кө рсеткіші басқ а тесттермен бірге қ осылғ анда ғ ана диагностиканы шешеді.

Қ анда, бос айналымда жү рген, тағ ам антигеніне қ арсы шық қ ан антиденелерді анық тау ү шін бірнеше ә дістер бар:

- антиденелерді пассивті ауыстыратын Праустницу-Кюстнер ә дісі;

- базофильдерді зақ ымдайтын Шелли реакциясы;

- тікелей жү рмейтін Бойденнің гемагглютинациясы;

- мес клеткаларының деструкциясы;

- лейкоцитолиз;

- радиоаллергосорбентті тест (РАСТ).

Тағ ам аллергиясының диагностикасына гиперсезімталдық тың клеткалық реакциялары да пайдалы: лимфоциттердің бласттрансформациясы жә не лейкоциттердің миграциясын бө геу, тері-терезе реакциялары.

Элиминациялық жә не ө ршіту сынамасы жақ сы мә лімет береді. Кейбір авторлар алиментарлық жә не асқ орыту аллергиясы деп бө леді. Алиментарлық тү рінде аллергендерге тағ амғ а қ осылғ ан ә ртү рлі заттар жатады: бояулар, дә рілер, консервирлеушілер. Кейде тағ ам аллергиясын біріншілік, екіншілік деп бө леді. Біріншілік - иммунологиялық ө згерістер барын кө рсетеді. Екіншілік деп асқ орыту жолындағ ы созылмалы аурулардан кейін пайда болғ ан ө згерістерді айтады. Ү лкендерде осы екеуі де бірге жү реді. Тағ амғ а да жә не басқ а аллергендерге де аллергия анық талады.

Сү тті кө тере алмау денеде лактозаның тапшылық тығ ына байланысты.

Фавизм-туа пайда болғ ан ауру, эритроциттерде глюкозо-6-фосфат-дегидрогеназа ферментінің генетикалық жетіспеушілігінен бұ ршақ тұ қ ымдас ө сімдіктерді кө тере алмай, гемолиздік анемия дамиды.

Жас балаларда фенилаланин, лейцин амин қ ышқ ылдарының алмасуы бұ зылуынан ауру пайда болады, онда тағ аммен аминқ ышқ ылдарын беруді азайту керек. Глютеин энтеропатиясы генетикалық фермент ақ аулығ ымен белок алмасуының бұ зылуынан, бидай жә не дә нді дақ ылдардың клейковинасының сің беуінен инфекция мен токсиндер ішектің шырышты қ абығ ын зақ ымдап, кісінің ылғ и іші ө теді. Емдеу ү шін тамақ қ а бидай, арпа нанын, ұ ннан жасалғ ан тағ амдарды қ олданбайды.

Тағ ам аллергиясының жедел кезінде антигистаминдік дә рілер беріледі. Аллергиялық реакция жалпы денеге тарағ ан жағ дайда кортикостероидтер тағ айындайды. Гистоглобулинмен емдеу жақ сы нә тиже береді. Аллергендерден тазарту ү шін асқ азанды, ішекті жуады. Спазмолитиктерді, ауыруды басатын, жү рек дә рілері тағ айындалады. Жедел кезінде толық ашығ уғ а болады. Содан кейін біртіндеп антигені жоқ тағ амдармен диетаны кө бейтеді.

Тағ ам аллергиясының созылмалы тү рін ә ртү рлі ә діспен емдейді. Аллергендері жоқ гипоаллергиялық диета тағ айындайды. Тә ттіні, сиыр сү тін, ұ н тағ амдарын, қ ызыл тү сті кө кө ністер мен жемістерді аз пайдалану керек. Шетел ғ алымдары 4 тү рлі диета қ олдануды ұ йғ арады, оның ә рқ айсында аллергия беретін қ ауіпті тағ амдарды біртіндеп кө бейтеді. Тағ амды аз-аздан ішу диетотерапия ә дісі - 12-15 кү н бойы арнайы ө лшеммен ашығ ып, қ айтадан қ алыпқ а келеді. Бұ л ә дістер, біріншіден, аллергендерді элиминацияғ а ұ шыратады; екіншіден, дозалы ашығ у организмге ө з алдына емдік ә сер етеді. Жеке кісінің диетотерапиясы уақ ытша жә не тіпті аллергені бар тағ амдарды ішіп-жемеу. Аурулардың тамағ ы ә ртү рлі, витаминдері жеткілікті, аз мө лшерлі болуы керек. Тұ зды, кө мірсуын азайтады. Арақ – шарапты, сорпаны ішпейді. Қ азіргі уақ ытта, аллергендері жоқ диеталарда шоколад, цитрусты жемістер, жидектер, консервтер, т.б. жоқ.

Антигельминттік, антипротозойлық емнің де маң ызы зор. Ремиссия кезінде санаторида емделу; минеральды су ішу, асқ азан-ішегін тазалау, ішіне балшық апликациясын қ ою пайдалы.

Циметидин, тагомет-H2 рецепторының тосқ ауылдары, асқ азанның қ ышқ ылын азайтумен бірге, ішектен гистаминнің шығ уын бө гейді. Аллергия картопқ а байланысты болғ анда кү ніне 2, 5 мг соланин алу жақ сы кө мектеседі. Тағ ам аллергиясын инталмен емдеу ө те жақ сы: налкромды 1 капсуладан тамақ танудан 1 сағ ат бұ рын береді.

Піскен, қ уырғ ан етте белок денатурацияғ а ұ шырап, аллергендік қ асиеті азаяды.

Спецификалық гипосенсибилизация қ айнағ ан суда еріген табиғ и ө німдермен жү ргізіледі. Емдеуді 1: 100 немесе 1: 1000 ертінділерінен бастайды. Бір шай қ асық тан бастап, кү нде 1 шай қ асық қ осып, 10 қ асық қ а жеткенде келесі ертіндіге кө шеді. Емдеу курсі 2-3 ай. Тағ ам аллергендерін парентеральды жолмен беру одан да жақ сы нә тиже береді.

Тағ ам аллергиясын емдеу жеке адамның ү ш кезең ді диетотерапиясынан тұ рады, 1) жеке адамғ а диета таң дап алу (2-3 апта); 2) диетаны 2-3 ай бойы қ атаң сақ тау; 3) диетаны кең ейту. Диетаны таң дап алу аллергендерді табумен, кү нделік жазумен, элиминациялы-ө ршіту сынамамен жү ргізеді.

Балалардың аллергиясы жыныстық жетілу кезінде азаяды. Ү лкендердің аллергиясы ә р кісінің диетаны сақ тауына, асқ орыту мү шелерінің ауруларын емдеп, кү нделікті дұ рыс тамақ тануына байланысты ө згереді.

Жеке кісінің диета таң дау ә дістерінің ү ш тү рін келтірейік:

1. Тамақ танудан қ ауіпті тағ амды жә не ө те сирек пайдаланатын ө німді алып тастайды.

2. Егер 1-ә діс кө мектеспесе, 2-ші ә діске кө шеді. Тағ амнан 1-2-топтағ ы нақ ты аллергендер 5 кү нге шығ арылады. Содан кейін кү нделікке жазып, кү ніне бір аллергенді диетағ а қ осып отырады.

3. Ү шінші ә діс - тағ ам аллергозының ауыр тү рінде бастапқ ы екеуі кө мектеспесе ө ткізіледі. Балағ а екі кү н қ ант қ оспай 600 мл-ден кө п емес кефир беріледі. Екі кү ннен кейін біртіндеп тағ амды (1-2 тү рден) қ осады. Кү нделікке жазып отырады, қ осатын тағ амдар: сиыр еті, қ ырық қ абат, кә ді, арпа наны, ө сімдік майы, сары май. Бұ л ө німдерді базисты рацион дейді.

Егер бала кефирді кө тере алмаса, базисты рационғ а кө шеді де, оғ ан витамині кө п итмұ рын, шие тұ нбаларын, анар жә не қ арақ ат шырынын қ осады. Қ анттың орнына сорбит немесе ксилит береді. Қ ара қ ұ мық ты арпа жармасымен ауыстырады. Мал майын ө сімдік майымен ауыстырады. Алма, сә біз, картоптар пісіргенде аллергендік қ асиетін жояды. Егерде тағ ам аллергиясы емшектегі балада болса, анасы да аллергиясыз рационғ а кө шеді. Егер қ антқ а аллергия болса, қ ант қ осылатын тағ амдарды ішпеу керек. Рационда барлық витаминдер (А, С, В, В₂, Е) дә рі ретінде немесе тағ амдармен берілуі керек.

Егерде бала сү т ішпесе, оғ ан кальций дә рілерін, жеміс жемесе-калий береді.

Рационда дә мдеуіш (специи) жә не ащы, тұ зды тағ амдар да болмауы керек.

Екінші кезең 3 айғ а созылады, баланың салмағ ын бақ ылайды.

Ү шінші этап бір жылғ а созылады, ү ш ай ішінде біртіндеп жаң а тағ амдар қ осып, кү нделікке жазып отырады. Тағ амдарды ә уелі жартылай қ осады. Асқ азан-ішек ауруларын емдеп, ферменттер тағ айындайды, балалар 6 айда аллергендерден тазарады.