Главная страница Случайная страница
КАТЕГОРИИ:
АвтомобилиАстрономияБиологияГеографияДом и садДругие языкиДругоеИнформатикаИсторияКультураЛитератураЛогикаМатематикаМедицинаМеталлургияМеханикаОбразованиеОхрана трудаПедагогикаПолитикаПравоПсихологияРелигияРиторикаСоциологияСпортСтроительствоТехнологияТуризмФизикаФилософияФинансыХимияЧерчениеЭкологияЭкономикаЭлектроника
Нахв (грамматика) 12 страница
|
|
Қ ағ ида: Егер музариъ етістігінің алдында «насб етуші» ә ріптердің бірі келсе, онда етістік мансуб болады (яғ ни соң ына фатха қ ойылады немесе соң ғ ы нун тү сіріледі). Насб етуші ә ріптер тө ртеу:
إ ِ ذ َ ن ْ ؛ ل َ ن ْ ؛ ك َ ى ْ ؛ أ َ ن ْ.
Мысалы:
1) أ َ ن ْ ي َ ف ْ ت َ ح َ ؛ أ َ ن ْ ت َ ف ْ ت َ ح َ ؛ أ َ ن ْ أ َ ف ْ ت َ ح َ) م ض ا ر ع م ص د ر ى (*
2) ك َ ى ْ ي َ ف ْ ت َ ح َ ؛ ك َ ى ْ ت َ ف ْ ت َ ح َ ؛ ك َ ى ْ أ َ ف ْ ت َ ح َ (م ض ا ر ع ت ع ل ي ل ى (*
3) ل َ ن ْ ي َ ف ْ ت َ ح َ ؛ ل َ ن ْ ت َ ف ْ ت َ ح َ ؛ ل َ ن ْ أ َ ف ْ ت َ ح َ (ن ف ى ا س ت ق ب ا ل ى ت أ ك ي د ى (*
4) إ ِ ذ َ ن ْ أ َ ق ْ ر َ أ َ
- Олай болса, мен оқ имын.
Ескерту: Музариъ етістігі إ ِ ذ َ ن ْ арқ ылы ө те сирек мансуб болады. Кө бінесе, إ ِ ذ َ ن ْ –нан соң келетін музариъ етістіктері марфуъ болады. Мысалы:
أ َ ن َ ا إ ِ ذ َ ن ْ أ َ ق ْ ر َ أ ُ.
Бұ ғ ан қ атысты ережелер «тү рлі сө здер» тарауында тү сіндіріледі.
Кейде музариъ етістігі жар етуші ل ـ ِ жә не ح َ ت ّ َ ي ә ріптерінен соң келіп, «ойдағ ы أ َ ن ْ» кө мегімен мансуб болады. Мысалы:
أ َ ج ْ ت َ ه ِ د ُ ل ِ أ َ ك ُ و ن َ ع َ ا ل ِ م ً ا
Негізінде:
أ َ ج ْ ت َ ه ِ د ُ ل ِ أ َ ن ْ أ َ ك ُ و ن َ ع َ ا ل ِ م ً ا
أ َ ج ْ ت َ ه ِ د ُ ح َ ت ّ َ ي أ َ ج ْ م َ ع َ ا ل ْ ع ُ ل ُ و م َ
Негізінде:
أ َ ج ْ ت َ ه ِ د ُ ح َ ت ّ َ ي أ َ ن ْ أ َ ج ْ م َ ع َ ا ل ْ ع ُ ل ُ و م َ
Атф (жалғ аулық шылау) харфтерінің бірі арқ ылы мансуб болғ ан музариъ етістігі де, сондай-ақ оғ ан атф қ ылынғ ан (байланыстырылғ ан) барлық музариъ етістіктері де «ойдағ ы أ َ ن ْ» арқ ылы мансуб болады. Мысалы:
أ ُ ر ِ ي د ُ أ َ ن ْ أ َ ج ْ ت َ ه ِ د َ و َ أ َ ع ْ ل َ م َ ف َ أ َ ت َ ف َ ن ّ َ ن َ ث ُ م ّ َ أ ُ د َ ر ّ ِ س َ
Негізінде:
أ ُ ر ِ ي د ُ أ َ ن ْ أ َ ج ْ ت َ ه ِ د َ و َ أ َ ن ْ أ َ ع ْ ل َ م َ ف َ أ َ ن ْ أ َ ت َ ف َ ن ّ َ ن َ ث ُ م ّ َ أ َ ن ْ أ ُ د َ ر ّ ِ س َ
م ُ ض َ ا ر ِ ع م َ ر ْ ف ُ و ع
Қ ағ ида: Егер музариъ етістігінің алдында насб немесе жазм етуші сө здер келмесе, ол марфуъ болып есептеледі. Мысалы: ي َ ف ْ ت َ ح ُ ؛ ت َ ف ْ ت َ ح ُ ؛ أ َ ف ْ ت َ ح ُ ؛ ن َ ف ْ ت َ ح ُ.
Егер музариъ етістігінің алдында насб немесе жазм етуші ә ріптерден басқ а ә ріптер келсе де, ол етістік марфуъ болып есептеледі.Мысалы:
ل َ ي َ ف ْ ت َ ح ُ ؛ س َ ي َ ف ْ ت َ ح ُ ؛ م َ ا ي َ ف ْ ت َ ح ُ ؛ ل ا َ ي َ ف ْ ت َ ح ُ ؛ و َ ي َ ف ْ ت َ ح ُ ؛ ف َ ي َ ف ْ ت َ ح ُ ؛ أ َ ي َ ف ْ ت َ ح ُ ؛ ق َ د ْ ي َ ف ْ ت َ ح ُ
43-§. Музариъ етістігінің эъраб белгілері
Музариъ етістігінің 14 сийғ асы (жіктелуі) бар: 6 ғ айиб (ү шінші жақ та), 6 мухатаб (екінші жақ та) жә не 2 мутакаллим (бірінші жақ та):
ي َ ف ْ ت َ ح ُ ؛ ي َ ف ْ ت َ ح َ ا ن ِ ؛ ي َ ف ْ ت َ ح ُ و ن َ ؛ ت َ ف ْ ت َ ح ُ ؛ ت َ ف ْ ت َ ح َ ا ن ِ ؛ ي َ ف ْ ت َ ح ْ ن َ ؛ ت َ ف ْ ت َ ح ُ ؛ ت َ ف ْ ت َ ح َ ا ن ِ ؛ ت َ ف ْ ت َ ح ُ و ن َ ؛ ت َ ف ْ ت َ ح ِ ي ن َ ؛ ت َ ف ْ ت َ ح َ ا ن ِ ؛ ت َ ف ْ ت َ ح ْ ن َ ؛ أ َ ف ْ ت َ ح ُ ؛ ن َ ف ْ ت َ ح ُ.
Бұ л 14 жіктелудің бесеуінде ـ ن келмейді:
ي َ ف ْ ت َ ح ُ ؛ ت َ ف ْ ت َ ح ُ ؛ ت َ ف ْ ت َ ح ُ ؛ أ َ ف ْ ت َ ح ُ ؛ ن َ ف ْ ت َ ح ُ.
Бұ лар муфрадат деп аталады. Хотя ن َ ف ْ ت َ ح ُ кө пше тү рде тұ рғ анымен, оның соң ында ـ ن болмағ андық тан, ол муфрад ережесіне бағ ынады. Олардың жетеуінде бір қ осымша (заида) ә ріптен кейін бір ـ ن ә рпі келеді.
ي َ ف ْ ت َ ح َ ا ن ِ ؛ ي َ ف ْ ت َ ح ُ و ن َ ؛ ت َ ف ْ ت َ ح َ ا ن ِ ؛ ت َ ف ْ ت َ ح َ ا ن ِ ؛ ت َ ف ْ ت َ ح ُ و ن َ ؛ ت َ ف ْ ت َ ح ِ ي ن َ ؛ ت َ ف ْ ت َ ح َ ا ن ِ.
Бұ л жіктелулер сийғ аи нуния деп аталады. Олардың кө пшілігі, ә йел тегі жекеше тү рдегі ت َ ف ْ ت َ ح ِ ي ن َ - дан басқ асы, екілік жә не кө пше тү рде келеді. Тағ ы да екі сө здің соң ында нун болса да, ол заида ә ріптен соң емес. Яғ ни сийғ аи нунияның екі жіктелуінде ә лсіз ә ріп болмайды: ي َ ف ْ ت َ ح ْ ن َ ؛ ت َ ف ْ ت َ ح ْ ن َ.
Олар – ә йел тегі кө пше тү рдегі екі жіктелу.
Ә йел тегі кө пше тү рдегі жіктелулер. Музариъ етістігінің ә йел тегі кө пше тү рдегі екі жіктелуі муъраб емес, мабний болып есептеледі. Олардың қ осымшалары ү немі бір ғ ана тү рде қ олданылады. Олардың ن ә рпі еш уақ ытта тү сірілмейді, ө йткені ол кө пше тү рдің белгісі болып табылады. Бұ л екі сийғ аның алдында жазм немесе насб етуші сө здер келсе де немесе еш нә рсе келмесе де олардың қ осымшалары еш уақ ытта ө згермейді. Мысалы:
إ ِ ن ْ ي َ ف ْ ت َ ح ْ ن َ - إ ِ ن ْ ت َ ف ْ ت َ ح ْ ن َ ؛ أ َ ن ْ ي َ ف ْ ت َ ح ْ ن َ -أ َ ن ْ ت َ ف ْ ت َ ح ْ ن َ ؛ ي َ ف ْ ت َ ح ْ ن َ -ت َ ف ْ ت َ ح ْ ن َ.
Нуния жіктелуінің эърабы. Егер нуния жіктелуінің (сийғ аи нуния) алдынан жазм немесе насб етуші харфтердің бірі келсе, олардың соң ғ ы ن ә рпі тү сіріледі:
إ ِ ن ْ ي َ ف ْ ت َ ح َ ا ؛ إ ِ ن ْ ي َ ف ْ ت َ ح ُ و ا ؛ إ ِ ن ْ ت َ ف ْ ت َ ح َ ا ؛ إ ِ ن ْ ت َ ف ْ ت َ ح َ ا ؛ إ ِ ن ْ ت َ ف ْ ت َ ح ُ و ا ؛ إ ِ ن ْ ت َ ف ْ ت َ ح ِ ي *
أ َ ن ْ ي َ ف ْ ت َ ح َ ا ؛ أ َ ن ْ ي َ ف ْ ت َ ح ُ و ا ؛ أ َ ن ْ ت َ ف ْ ت َ ح َ ا ؛ أ َ ن ْ ت َ ف ْ ت َ ح َ ا ؛ أ َ ن ْ ت َ ف ْ ت َ ح ُ و ا ؛ أ َ ن ْ ت َ ف ْ ت َ ح ِ ي *
Нуния жіктелулері жазима ә ріптерінің кө мегімен мажзумғ а жә не насб етуші ә ріптердің кө мегімен мансубқ а айналады. Егер жіктелудің алдында жазм етуші ә ріп те, насб етуші ә ріп те келмесе, олардың ن ә рпі тү сірілмейді де, олар марфуъ болып қ алады:
ي َ ف ْ ت َ ح َ ا ن ِ ؛ ي َ ف ْ ت َ ح ُ و ن َ ؛ ت َ ف ْ ت َ ح َ ا ن ِ ؛ ت َ ف ْ ت َ ح َ ا ن ِ ؛ ت َ ف ْ ت َ ح ُ و ن َ ؛ ت َ ف ْ ت َ ح ِ ي ن َ ؛ ت َ ف ْ ت َ ح َ ا ن ِ.
Қ ағ ида: Бұ л жеті нуния жіктелу марфуъ болғ анда ن ә рпі қ алдырылатыны, ал мансуб жә не мажзум болғ анда тү сірілетіні айқ ын болды. Осылайша, нуния жіктелуінің рафъ белгісі ن ә рпі болады да, ал мансуб пен мажзумның белгісі тү сірілген ن ә рпі болып есептеледі.
إ ع ر ا ب م ف ر د ا ت.§-44
Музариъ етістігінің бес жіктелуін (сийғ асы) қ осымшасына қ арай ү ш тү рге бө ліп қ арауғ а болады: 1) Сахих; 2) Мудғ ам; 3) Муътал.
Қ осымшасы сахих ә ріп болғ ан жіктелулер сахих (дұ рыс етістіктер) деп аталады. Мысалы: ي َ ف ْ ت َ ح ُ ؛ ت َ ف ْ ت َ ح ُ ؛ ت َ ف ْ ت َ ح ُ ؛ أ َ ف ْ ت َ ح ُ ؛ ن َ ف ْ ت َ ح ُ.
Қ осымшасы ташдидті болғ ан жіктелулер мудғ ам деп аталады. Мысалы:
ي َ م ُ ر ّ ُ ؛ ت َ م ُ ر ّ ُ ؛ ت َ م ُ ر ّ ُ ؛ أ َ م ُ ر ّ ُ ؛ ن َ م ُ ر ّ ُ *
ي َ ف ِ ر ّ ُ ؛ ت َ ف ِ ر ّ ُ ؛ ت َ ف ِ ر ّ ُ ؛ أ َ ف ِ ر ّ ُ ؛ ن َ ف ِ ر ّ ُ *
ي َ م َ س ّ ُ ؛ ت َ م َ س ّ ُ ؛ ت َ م َ س ّ ُ ؛ أ َ م َ س ّ ُ ؛ ن َ م َ س ّ ُ *
Қ осымшасында ә лсіз ә рпі (харфи иллат) бар жіктелулер муътал (م ُ ع ْ ت َ ل ّ ٌ) деп аталады. Мысалы:
ي َ د ْ ع ُ و ؛ ت َ د ْ ع ُ و ؛ ت َ د ْ ع ُ و ؛ أ َ د ْ ع ُ و ؛ ن َ د ْ ع ُ و *
ي َ ر ْ م ِ ي ؛ ت َ ر ْ م ِ ي ؛ ت َ ر ْ م ِ ي ؛ أ َ ر ْ م ِ ي ؛ ن َ ر ْ م ِ ي *
ي َ خ ْ ش َ ي ؛ ت َ خ ْ ش َ ي ؛ ت َ خ ْ ش َ ي ؛ أ َ خ ْ ش َ ي ؛ ن َ خ ْ ش َ ى *
إ ع ر ا ب م ف ر د ا ت ص ح ي ح ة
Жекеше тү рдегі музариъ сахихтың рафъ белгісі замма, насб белгісі фатха, жазм белгісі сү кун болып табылады. Мысалы:
ي َ ف ْ ت َ ح ُ ؛ أ َ ن ْ ي َ ف ْ ت َ ح َ ؛ إ ِ ن ْ ي َ ف ْ ت َ ح ْ.
Егер жекеше тү рдегі музариъ сахихта қ осымшаның алдында сү кунды ә лсіз ә ріп тұ рса, жазм кезінде екі сү кун қ атар келіп қ алмауы ү шін ә лсіз ә ріп тү сіп қ алады. Мысалы:
إ ِ ن ْ ي َ ق ُ ل ْ ؛ إ ِ ن ْ ي َ ب ِ ع ْ ؛ إ ِ ن ْ ي َ خ َ ف ْ
Рафъ кезінде олар:
ي َ ق ُ و ل ُ ؛ ي َ ب ِ ي ع ُ ؛ ي َ خ َ ا ف ُ
إ ع ر ا ب م ف ر د ا ت م د غ م ة
Жекеше тү рдегі музариъ мудғ амның рафъ белгісі замма, насб белгісі фатха, жазм белгісі сү кун болады. Мысалы:
ي َ م ُ ر ّ ُ ؛ ي َ ف ِ ر ّ ُ ؛ ي َ م َ س ّ ُ *
أ َ ن ْ ي َ م ُ ر ّ َ ؛ أ َ ن ْ ي َ ف ِ ر ّ َ ؛ أ َ ن ْ ي َ م َ س ّ َ *
إ ِ ن ْ ي َ م ْ ر ُ ر ْ ؛ إ ِ ن ْ ي َ ف ْ ر ِ ر ْ ؛ إ ِ ن ْ ي َ م ْ س َ س ْ *
Бұ л мудғ амдардың жекеше тү рдегі жіктелуінің жазм белгісі сү кун болса, жазм кезінде, кө бінесе, олардың қ осымшалары мудғ ам болады да, фатхамен немесе кә срамен қ олданылады. Мысалы:
إ ِ ن ْ ي َ م ُ ر ّ َ - إ ِ ن ْ ي َ م ُ ر ّ ِ ؛ إ ِ ن ْ ي َ ف ِ ر ّ َ - إ ِ ن ْ ي َ ف ِ ر ّ ِ ؛ إ ِ ن ْ ي َ م َ س ّ َ - أ ِ ن ْ ي َ م َ س ّ ِ
إ ع ر ا ب م ف ر د ا ت م ع ت ل ة
Жекеше тү рдегі музариъ муъталдың рафъ белгісі замма болады, бірақ олар ә лсіз ә ріпке аяқ талатындық тан, олардың заммасы тақ дирий (ойдағ ы) болып кетеді де, жауда қ олданылмайды. Мысалы:
ي َ خ ْ ش َ ي ؛ ي َ ر ْ م ِ ي ؛ ي َ د ْ ع ُ و
Негізінде:
ي َ ر ْ م ِ ي ُ ؛ ي َ د ْ ع ُ و ُ ي َ خ ْ ش َ ى ُ
Олардың ә рқ айсысы, эълал ережесіне сә йкес, эълал процесіне ұ шырайды. Мысалы: ي َ خ ْ ش َ ي ؛ ي َ ر ْ م ِ ي ؛ ي َ د ْ ع ُ و.
Жекеше тү рдегі муъталдың насб белгісі фатха болып табылады. Мысалы:
أ َ ن ْ ي َ خ ْ ش َ ي ؛ أ َ ن ْ ي َ ر ْ م ِ ي َ ؛ أ َ ن ْ ي َ د ْ ع ُ و َ.
Қ ағ ида: Нун таъкиды (кү шейту нуны) бар жекеше тү рдегі жіктелулер жалпы жағ дайда мабний болып табылады да, олардың қ осымшасы ү немі мафтух (фатхалы) болады. Мысалы:
ل َ ي َ ف ْ ت َ ح َ ن ّ َ ؛ ل َ ي َ م ُ ر ّ َ ن ّ َ ؛ ل َ ي َ ف ِ ر ّ َ ن ّ َ ؛ ل َ ي َ م َ س ّ َ ن ّ َ ؛ ل َ ي َ د ْ ع ُ و َ ن ّ َ ؛ ل َ ي َ ر ْ م ِ ي َ ن ّ َ ؛ ل َ ي َ خ ْ ش َ ي َ ن ّ َ.
Бұ л мысалдарда барлық етістіктердің қ осымшасы (нун таъкидтың алдындағ ы ріп) фатхалы болып келген.
ق و ا ع د ت ر ك ي ب ك ل م ا ت.§ -45
Ө з алдына жеке тұ рғ ан сө з басийт (ب َ س ِ ي ط) жә не муфрад (م ُ ف ْ ر د) деп аталады. Мысалы: ك ِ ت َ ا ب ٌ ؛ ز َ ي ْ د ٌ ؛ ر َ ج ُ ل ٌ ؛ ع َ ا ل ِ م ٌ ؛ ن َ ف ْ س ٌ.
Екі сө зден қ ұ ралғ ан сө з тіркесі мураккаб немесе таркиб деп аталады. Мысалы:
ك ِ ت َ ا ب ُ ز َ ي ْ د ٍ ؛ ا ل ر ّ َ ج ُ ل ُ ا ل ْ ع َ ا ل ِ م ُ ؛ ز َ ي ْ د ٌ ن َ ف ْ س ُ ه ُ ؛ ز َ ي ْ د ٌ ع َ ا ل ِ م ٌ ؛ ك َ ت َ ب َ ز َ ي ْ د ٌ.
Таркиб екі тү рлі болады: 1) Толымсыз (нақ ис) таркиб 2) Толымды (там) таркиб. Толымсыз таркиб деп заттың немесе амал-ә рекеттің мағ ынасы айқ ын емес сө здер тобын айтамыз. Мысалы:
ك ِ ت َ ا ب ُ ز َ ي ْ د ٍ ؛ ا ل ر ّ َ ج ُ ل ُ ا ل ْ ع َ ا ل ِ م ُ ؛ ز َ ي ْ د ٌ ن َ ف ْ س ُ ه ُ.
Толымды таркиб деп заттың немесе амал-ә рекеттің мағ ынасы айқ ын сө з тіркесін айтамыз. Мысалы:
ز َ ي ْ د ٌ ع َ ا ل ِ م ٌ ؛ ك َ ت َ ب َ ز َ ي ْ د ٌ ؛ ز َ ي ْ د ٌ ج َ ا ه ِ ل ٌ ؛ ز َ ي ْ د ٌ ك َ ت َ ب َ.
Толымды таркиб жү млә немесе кә лә м (сө йлем) де аталады.
ت ر ا ك ي ب ن ا ق ص ة.§-46
Толымсыз таркиб сө йлемде бір сө з ретінде жұ мсалады, ө йткені сө йлемде оның бірінші бө лімі ғ ана маң ызды. Ал екінші бө лімі онша маң ызды емес, ө йткені ол бірінші бө лімді білдіру ү шін жұ мсалады. Сондық тан толымсыз таркибтің бірінші бө лімі асл (негіз), екіншісі фаръ (қ осылғ ан) деп аталады. Толымсыз таркибтерде оның бірінші бө лімін білдіру ү шін қ олданылатын фаръ ү шке бө лінеді: 1) Музафин илайһ и; 2) Сифат; 3) Таъкид.
م ض ا ف ا ل ي ه
Аслдың (негіз) бір кісіге немесе бір затқ а тә уелді, меншікті екенін білдіру ү шін қ олданылатын фаръ музафин илайҺ и деп аталады. Мысалы,
ب َ ا ب ُ ا ل ْ م َ د ْ ر َ س َ ة ِ ؛ ك ِ ت َ ا ب ُ ز َ ي ْ د ٍ
деген сө йлемдердегі ا ل ْ م َ د ْ ر َ س َ ة ِ жә не ز َ ي ْ د ٍ сө здері сияқ ты.Асл (основа) Музафин илайхтың аслы (негізі) музаф аталады. Музаф пен музафин илайһ идің тіркесуі таркиб изафий деп аталады.
Музафин илайҺ и кімнің? ненің? деген сұ рақ тарғ а жауап береді. (Оны қ азақ тіліне аудару ү шін алдымен музафин илайһ тың, содан соң музафтың мағ ынасы ажыратылады. Таркиб изафий қ азақ тіліндегі матаса байланысқ ан сө з тіркесіне сә йкес келеді. Оның бірінші тұ рғ ан сың ары ілік септігінде, екінші сың ары тә уелдік жалғ ауында тұ рады. – ауд.еск.). Жоғ арыда келтірілген сө з тіркестері қ азақ тіліне «Зә йд тің кітаб ы», «медресе нің есіг і» деп аударылады.
ق و ا ع د ت ر ك ي ب إ ض ا ف ى
Қ ағ ида: Музафин илайһ идің ә рбір зат есімі мажрур болады. Мысалы:
ك ِ ت َ ا ب ُ ب َ ك ْ ر ٍ ؛ ق َ ل َ م ُ ع ِ ل ِ ى ّ ٍ ؛ ب َ ا ب ُ ا ل ْ ح َ د ِ ي ق َ ة ِ ؛ م َ ط ْ ب َ خ ُ ا ل ْ م َ د ْ ر َ س َ ة ِ ؛ ب َ ي ْ ت ُ ا ل ر ّ َ ج ُ ل َ ي ْ ن ِ ؛ ح ُ ج ْ ر َ ة ُ ا ل ط ّ َ ا ل ِ ب َ ي ْ ن ِ ؛ م َ ك َ ا ت ِ ب ُ ا ل ص ّ ِ ب ْ ي َ ا ن ِ ؛ م َ ج ْ ل ِ س ُ ا ل ْ ع ُ ل َ م َ ا ء ِ ؛ م َ س ْ ج ِ د ُ ا ل ْ م ُ س ْ ل ِ م ِ ي ن َ ؛ د َ ا ر ُ ا ل ْ م ُ ع َ ل ّ ِ م َ ا ت ِ ؛ ل ِ ب َ ا س ُ أ َ ح ْ م َ د َ ؛ ط َ ل َ ب َ ا ء ُ م َ ك َ ا ت ِ ب َ.