Главная страница Случайная страница
КАТЕГОРИИ:
АвтомобилиАстрономияБиологияГеографияДом и садДругие языкиДругоеИнформатикаИсторияКультураЛитератураЛогикаМатематикаМедицинаМеталлургияМеханикаОбразованиеОхрана трудаПедагогикаПолитикаПравоПсихологияРелигияРиторикаСоциологияСпортСтроительствоТехнологияТуризмФизикаФилософияФинансыХимияЧерчениеЭкологияЭкономикаЭлектроника
Нахв (грамматика) 7 страница
|
|
م ِ ع ْ ط ِ ي ر َ ة ٌ ؛ م ِ ن ْ ك َ ا ح َ ة ٌ ؛ ص َ ب ُ و ر َ ة ٌ деп қ олдану қ ате болады. Оның ү стіне, ث َ ي ّ ِ ب ٌ ؛ ب ِ ك ْ ر ٌ ؛ ع َ ر ُ و س ٌ ؛ ز َ و ْ ج ٌ дегендер ер тегінде де, ә йел тегінде де бірдей қ оланыла береді.
Исм ع َ ا ق ِ ر ٌ ؛ ؛ ط َ ا ل ِ ق ٌ ح َ ا م ِ ل ٌ ؛ ؛ ح َ ا ئ ِ ض ٌ деген исмдер тек ә йел тегінде ғ ана қ олданылады жә не оларды ер тегінде жұ мсауғ а болмайды. Олар ө здері ә йел тегінде қ олданылатындық тан, оларғ а таи таънис қ осылмайды.: ا ِ م ْ ر َ أ َ ة ٌ ح َ ا ئ ِ ض ٌ ؛ ا ِ م ْ ر َ أ َ ة ٌ ح َ ا م ِ ل ٌ ؛ ا ِ م ْ ر َ أ َ ة ٌ ط َ ا ل ِ ق ٌ ؛ ا ِ م ْ ر َ أ َ ة ٌ ع َ ا ق ِ ر ٌ.
Бұ л исми сифаттарды міндетті тү рде ع َ ا ق ِ ر َ ة ٌ ؛ ط َ ا ل ِ ق َ ة ٌ ؛ ح َ ا م ِ ل َ ة ٌ ؛ ح َ ا ئ ِ ض َ ة ٌ. деп қ олдану керек емес.
م ف ر د ت ث ن ي ة و ج م ع.§ -24
Исмдер ү ш тү рге (сан мө лшер жағ ынан – ауд.еск.) бө лінеді: Œ муфрад (жекеше); тасния (екілік); Ž жамъ (кө пше).
(و ا ح د) م ف ر د - егер исм бір затты білдірсе, онда ол жекеше тү рде (муфрад) болады. Мысалы: ع َ ا ل ِ م ٌ ؛ ع َ ا ل ِ م َ ة ٌ ؛ م َ ك ْ ت َ ب ٌ ؛ ف َ ر َ س ٌ.
(م ُ ث َ ن ّ َ ي) ت ث ن ي ة - егер исм екі затты білдірсе, онда ол екілік тү рде (тасния) болады. Мысалы:
ع َ ا ل ِ م َ ا ن ِ ؛ ع َ ا ل ِ م َ ت َ ا ن ِ ؛ م َ ك ْ ت َ ب َ ا ن ِ ؛ ف َ ر َ س َ ا ن ِ.
ق و ا ع د ت ث ن ي ة
Қ ағ ида: ә рбір екілік жекеше тү рден жасалады. Егер кез келген жекеше тү рдің соң ына алиф жә не кә сралы нун (ا ن ِ ) қ оссақ, екілік тү р пайда болады. Мысалы:
ع َ ا ل ِ م ٌ - ع َ ا ل ِ م َ ا ن ِ ؛ ف َ ر َ س ٌ - ف َ ر َ س َ ا ن ِ.
Ескерту: Таснияның алифы кейде ى ْ ә рпіне ө згертіледі. Мысалы:
ع َ ا ل ِ م َ ي ْ ن ِ ؛ ع َ ا ل ِ م َ ت َ ي ْ ن ِ ؛ م َ ك ْ ت َ ب َ ي ْ ن ِ ؛ ف َ ر َ س َ ي ْ ن ِ сияқ ты.
Қ ағ ида% Егер муфрад исмнің соң ында негізінде و болғ ан (ا) келсе, оны таснияғ а айналдырғ анда сол алиф (و) ә рпіне қ айта ө згереді. Мысалы: ع َ ص َ ا - ع َ ص َ و َ ا ن ِ & ع َ ص َ ا негізінде ع ُ ص َ و ٌ болғ ан.
؛ ع َ ا ل ِ م َ ت َ ي ْ ن ِ ؛ م َ ك ْ ت َ ب َ ي ْ ن ِ ؛ ف َ ر َ س َ ي ْ ن ِ.
Қ ағ ида: Егер жекеше тү рдегі зат есімнің соң ында негізінде ى болғ ан (ا) келсе, оны таснияғ а айналдырғ анда сол алиф ى ә рпіне қ айта ө згереді. Мысалы:: ف َ ت َ ى - ف َ ت َ ي َ ا ن ِ. ف َ ت َ ى - Бұ л, негізінде, ف َ ت ً ى болғ ан.
Қ ағ ида: Алифи мақ сурағ а аяқ талатын ә йел тегіндегі исм екілік тү рге ауысқ анда, алиф ى ә рпіне ө згереді. Мысалы:
ص ُ غ ْ ر َ ى - ص ُ غ ْ ر َ ي َ ا ن ِ ؛ ح ُ ب ْ ل َ ى - ح ُ ب ْ ل َ ي َ ا ن ِ.
Қ ағ ида: Алифи мамдудағ а аяқ талатын ә йел тегіндегі исм екілік тү рге ауысқ анда, хамза و ә рпіне ө згереді. Мысалы:
ح َ م ْ ر َ ا ء ُ - ح َ م ْ ر َ ا و َ ا ن ِ ؛ ص َ ح ْ ر َ ا ء ُ - ص َ ح ْ ر َ ا و َ ا ن ِ.
Қ ағ ида: Соң ғ ы тү бір ә рпі хамза болғ ан исм екілік тү рге ауысқ анда, хамза ى ә рпіне де, و ә рпіне де ө згермейді. Мысалы: ك ِ س َ ا ء ُ - ك ِ س َ ا آ ن ِ ؛ ر ِ د َ ا ء ُ - ر ِ د َ ا آ ن ِ ؛ ق َ ر ّ َ ا ء ُ - ق َ ر ّ َ ا آ ن ِ.
Қ ағ ида: أ َ ب ٌ сө зіндегідей жекеше тү рдегі исм соң ында тү сірілген و, екілік тү рінде тү сірілмейді. Мысалы: ح َ م ٌ - ح َ م َ و َ ا ن ِ ؛ أ َ خ ٌ - أ َ خ َ و َ ا ن ِ ؛ أ َ ب ٌ - أ َ ب َ و َ ا ن ِ.
ح َ م ٌ ؛ ا َ خ ٌ ؛ ا َ ب ٌ сө здері, негізінде, ح َ م ُ و ؛ أ َ خ ُ و ؛ أ َ ب ُ و болғ ан.
Қ ағ ида: Екілік тү рдегі сө здер изафа кө мегімен басқ а сө здермен тіркескенде, олардың соң ындағ ы нун ә рпі тү сіп қ алады. Мысалы, م َ ك ْ ت َ ب َ ا ك ُ م ْ = م َ ك ْ ت َ ب َ ي ْ ك ُ م ْ ؛ ف َ ر َ س َ ا ك ُ م ْ = ف َ ر َ س َ ي ْ ك ُ م ْ, деп айтуғ а болады, бірақ م َ ك ْ ت َ ب َ ا ن ِ ك ُ م ْ деп айтуғ а болмайды.
)ج م ع (م ج م و ع.§ -25
Егер бір исмді айтқ анда, екеуден кө п зат еске алынса, онд ол кө пше тү рде (жамъ) болады. Мысалы: ع َ ا ل ِ م ُ و ن َ ؛ ع َ ا ل ِ م َ ا ت ٌ ؛ م َ ك َ ا ت ِ ب ُ ؛ أ َ ف ْ ر َ ا س ٌ.
Кө пше тү рдегі исм де екілік сияқ ты жекеше тү рден жасалады: Œ Кейде жекеше тү рді кө пше тү рге айналдыру ү шін сө з соң ына вав жә не нун (و ن َ) қ осу керек болады. Мысалы: ع َ ا ل ِ م ٌ - ع َ ا ل ِ م ُ و ن َ. Бұ л ер тегіндегі исмнің кө птелуі. Ал кейде (ا) жә не (ت) ә ріптері қ осылады. Мысалы: ع َ ا ل ِ م َ ة ٌ - ع َ ا ل ِ م َ ا ت ٌ. Бұ л ә йел тегіндегі исмнің кө птелуі.
Кей жағ дайларда жекеше тү рді кө пше тү рге айналдыру ү шін жекеше тү рдің қ алыбы мен формасы ө згереді. Мысалы:
م َ ك ْ ت َ ب ٌ - م َ ك َ ا ت ِ ب ُ ؛ ف َ ر َ س ٌ - أ َ ف ْ ر َ ا س ٌ.
Кө пше тү рді екіге бө ліп қ арауғ а болады: Œ Жамъи салим; Жамъи мукассар (таксир). Жекеше тү рдегі зат есімнің басқ а ә ріптері мен харакаттарын ө згертпей, тек соң ына бір-екі ә ріптің қ осылуы арқ ылы жасалатын кө пше тү рді жамъи салим (дұ рыс форма) деп атаймыз. Мысалы: ع َ ا ل ِ م ٌ - ع َ ا ل ِ م ُ و ن َ ؛ ع َ ا ل ِ م َ ة ٌ - ع َ ا ل ِ م َ ا ت ٌ.
Жекеше тү рдегі зат есімнің ә ріптері мен харакаттарының ө згеруі арқ ылы жасалғ ан кө пше тү рді жамъи мукассар (немесе жамъи таксир, бұ рыс форма) деп атаймыз. Мысалы:
م َ ك ْ ت َ ب ٌ - م َ ك َ ا ت ِ ب ُ ؛ ف َ ر َ س ٌ - أ َ ف ْ ر َ ا س ٌ.
ج م ع س ا ل م م ذ ك ر (ج م ع ن و ن ى).
و жә не ن ә ріптеріне аяқ талатын жамъи салим жамъи салим мү зә ккар немесе жамъи нуний. Мысалы:
ع َ ا ل ِ م ٌ - ع َ ا ل ِ م ُ و ن َ ؛ م ُ س ْ ل ِ م ٌ - م ُ س ْ ل ِ م ُ و ن َ ؛ ع َ ل ِ ى ّ ٌ - ع َ ل ِ ي ّ ُ و ن َ.
Қ ағ ида: Жамъи нуний, негізінен, исми сифат жә не кісі аламына тә н. Басқ а исмдерде бұ лай жасалмайды. Мысалы:
ع َ ا ل ِ م ٌ - ع َ ا ل ِ م ُ و ن َ ؛ م َ ع ْ ل ُ و م ٌ - م َ ع ْ ل ُ و م ُ و ن َ ؛ ك َ ذ ّ َ ا ب ٌ - ك َ ذ ّ َ ا ب ُ و ن َ ؛ أ َ ع ْ ل َ م ُ - أ َ ع ْ ل َ م ُ و ن َ ؛ ح َ س َ ن ٌ - ح َ س َ ن ُ و ن َ ؛ م ِ ص ْ ر ِ ى ّ ٌ - م ِ ص ْ ر ِ ي ّ ُ و ن َ ؛ ز َ ي ْ د ٌ - ز َ ي ْ د ُ و ن َ.
Ә йел тегіндегі исм жә не исми жинсте жамъи нуний еш уақ ытта кездеспейді. Мысалы:
ر َ ج ُ ل ٌ - ر َ ج ُ ل ُ و ن َ ؛ ز َ ي ْ ن َ ب ُ - ز َ ي ْ ن َ ب ُ و ن َ, деп айтуғ а болмайды, бірақ ر ِ ج َ ا ل ٌ ؛ ز َ ي ْ ن َ ب َ ا ت ُ. Деп қ олдануғ а болады.
Кө пше тү рі ف َ ع ْ ل َ ى ؛ ف َ ع ْ ل ا َ ء ُ. Қ алыбында жасалатын س َ ك ْ ر َ ا ن ُ ؛ أ َ ح ْ م َ ر ُ, сияқ ты сифати мушаббахалар да бар. Мұ ндай сифати мушаббахалардың кө пше тү рі де жамъи нуний болмайды. Мысалы: س َ ك ْ ر َ ا ن ُ و ن َ ؛ أ َ ح ْ م َ ر ُ و ن َ, деп айтуғ а болмайды, алайда س ُ ك َ ا ر َ ى жә не ح ُ م ْ ر ٌ деп айтуғ а болады.
Ескерту: ع َ ا ل َ م ٌ - ع َ ا ل َ م ُ و ن َ, أ َ ر ْ ض ٌ – أ َ ر ْ ض ُ و ن َ, сондай-ақ أ َ ه ْ ل ٌ - أ َ ه ْ ل ُ و ن َ жә не س َ ن َ ة ٌ - س ِ ن ُ و ن َ сияқ ты сө здер ө те аз кездеседі.
Қ ағ ида: Ж амъи нунийда а лдынан кә сра харакаты келетінو ә рпі кейде ـ ي ـ, ә рпіне ө згеріп кетеді. Мысалы:
ع َ ا ل ِ م ُ و ن َ - ع َ ا ل ِ م ِ ي ن َ ؛ م ِ ص ْ ر ِ ي ّ ُ و ن َ - م ِ ص ْ ر ِ ي ّ ِ ي ن َ.
Қ ағ ида: Ж амъи нуний изафа арқ ылы басқ а бір сө зге тіркескенде, олардың соң ындағ ы нун тү сіп қ алады. Мысалы:
ع َ ا ل ِ م ُ و ك ُ م ْ = ع َ ا ل ِ م ِ ي ك ُ م ْ ؛ ع َ ل ِ ي ّ ُ و ك ُ م ْ = ع َ ل ِ ي ّ ِ ي ك ُ م ْ.
)ج م ع س ا ل م م ؤ ن ث (ج م ع ت ا ئ ى.§ -27
ا жә не ت ә ріптеріне аяқ талатын жамъи салим жамъи салими муаннас немесе жамъи таий деп аталады. Мысалы:
ع َ ا ل ِ م َ ة ٌ - ع َ ا ل ِ م َ ا ت ٌ ؛ ك َ ل ِ م َ ة ٌ - ك َ ل ِ م َ ا ت ٌ ؛ ج َ د ّ َ ة ٌ - ج َ د ّ َ ا ت ٌ.
Қ ағ ида: Соң ында таи таънис келетін кө пше тү рдегі исмдер жамъи таий деп аталады. Мысалы:
ع َ ا ل ِ م َ ة ٌ - ع َ ا ل ِ م َ ا ت ٌ ؛ ح َ م ْ ز َ ة ٌ - ح َ م ْ ز َ ا ت ٌ ؛ ع َ ل ا ّ َ م َ ة ٌ - ع َ ل ا ّ َ م َ ا ت ٌ.
Қ ағ ида: ف ُ ع ْ ل َ ة ٌ ؛ ف ِ ع ْ ل َ ة ٌ ؛ ف َ ع ْ ل َ ة ٌ қ алыптарындағ ы исмдерде ع орнындағ ы ә ріптер кө пше тү рде кө бінесе ف ә рпінің қ арсысында тұ рғ ан ә ріптің харакатын алады. Мысалы:
ت َ م ْ ر َ ة ٌ - ت َ م َ ر َ ا ت ٌ ؛ س ِ د ْ ر َ ة ٌ - س ِ د ِ ر َ ا ت ٌ ؛ ح ُ ج ْ ر َ ة ٌ - ح ُ ج ُ ر َ ا ت ٌ.
Алайда: ت َ م ْ ر َ ا ت ٌ ؛ س ِ د ْ ر َ ا ت ٌ ؛ ح ُ ج ْ ر َ ا ت ٌ = ح ُ ج ُ ر َ ا ت ٌ. деп айтуғ а болады.
Қ ағ ида: Егер жоғ арыдағ ы қ алыптарда ع орнындағ ы ә ріп харфи иллат (ә лсіз ә ріп) болса, онда кө пше тү рде олардың ع ә ріптері ү немі сү кунды болады. Мысалы:
ع َ و ْ ر َ ة ٌ - ع َ و ْ ر َ ا ت ٌ ؛ ب َ ي ْ ض َ ة ٌ - ب َ ي ْ ض َ ا ت ٌ ؛ ص ُ و ر َ ة ٌ - ص ُ و ر َ ا ت ٌ.
Қ ағ ида: Егер жоғ арыдағ ы қ алыптардағ ы исм сифати мушаббаха болса, онда кө пше тү рде ع ү немі сү кунды болады. Мысалы:
ص َ ع ْ ب َ ة ٌ - ص َ ع ْ ب َ ا ت ٌ ؛ ص ِ ر ْ ف َ ة ٌ - ص ِ ر ْ ف َ ا ت ٌ ؛ ح ُ ر ّ َ ة ٌ - ح ُ ر ّ َ ا ت ٌ.
Қ ағ ида: Егер ер тегіндегі исми сифат адамнан басқ а кез келген бір зат болғ анда, олардың кө пше тү рі ат ә рпінің кө мегімен жасалады. Мысалы:
ص َ ا ف ِ ن ٌ - ص َ ا ف ِ ن َ ا ت ٌ ؛ م َ ك ْ ت ُ و ب ٌ - م َ ك ْ ت ُ و ب َ ا ت ٌ ؛ م َ أ ْ ك ُ و ل ٌ - م َ أ ْ ك ُ و ل ا َ ت ٌ.
ج م ع أ ك ب ر.§ -28
ف َ ع َ ا ل ِ ل ُ жә не ف َ ع َ ا ل ِ ي ل ُ қ алыбындағ ы кө пше тү рді жамъи акбар деп атаймыз. Мысалы:
د َ ف ْ ت َ ر ٌ - د َ ف َ ا ت ِ ر ُ ؛ ق ِ ر ْ ط َ ا س ٌ - ق َ ر َ ا ط ِ ي س ُ.
Жамъи акбардың 10 қ алыбы бар:
1) ف َ ع َ ا ل ِ ل ُ: د َ ف ْ ت َ ر ٌ - د َ ف َ ا ت ِ ر ُ ؛ س َ ف َ ر ْ ج َ ل ٌ - س َ ف َ ا ر ِ ج ُ ؛
2) ف َ ع َ ا ل ِ ي ل ُ: ق ِ ر ْ ط َ ا س ٌ - ق َ ر َ ا ط ِ ي س ُ ؛ د ُ ك ّ َ ا ن ٌ - د َ ك َ ا ك ِ ي ن ُ ؛
3) م َ ف َ ا ع ِ ل ُ: م َ ك ْ ت َ ب ٌ - م َ ك َ ا ت ِ ب ُ ؛ م َ د ْ ر َ س َ ة ٌ - م َ د َ ا ر ِ س ُ ؛
4) م َ ف َ ا ع ِ ي ل ُ: م َ ك ْ ت ُ و ب ٌ - م َ ك َ ا ت ِ ي ب ُ ؛ م ِ ف ْ ت َ ا ح ٌ - م َ ف َ ا ت ِ ي ح ُ ؛
5) ف َ و َ ا ع ِ ل ُ: ف َ ا ئ ِ د َ ة ٌ - ف َ و َ ا ئ ِ د ُ ؛ ق َ ا ع ِ د َ ة ٌ - ق َ و َ ا ع ِ د ُ ؛
6) ف َ و َ ا ع ِ ي ل ُ: ق َ ا ن ُ و ن ٌ - ق َ و َ ا ن ِ ي ن ُ ؛ ق َ ا ر ُ و ر َ ة ٌ - ق َ و َ ا ر ِ ي ر ُ ؛
7) أ َ ف َ ا ع ِ ل ُ: أ َ ف ْ ض َ ل ُ - ا َ ف َ ا ض ِ ل ُ ؛ أ َ ك ْ ر َ م ُ - أ َ ك َ ا ر ِ م ُ ؛
8) أ َ ف َ ا ع ِ ي ل ُ: أ ُ س ْ ب ُ و ع ٌ - أ َ س َ ا ب ِ ي ع ُ ؛ أ ُ ع ْ ج ُ و ب ٌ - أ َ ع َ ا ج ِ ي ب ُ ؛
9) ف َ ع َ ا ئ ِ ل ُ: ر ِ س َ ا ل َ ة ٌ - ر َ س َ ا ئ ِ ل ُ ؛ ص َ ح ِ ي ف َ ة ٌ - ص َ ح َ ا ئ ِ ف ُ ؛
10) ت َ ف َ ا ع ِ ي ل ُ: ت َ ر ْ و ِ ي ح َ ة ٌ - ت َ ر َ ا و ِ ي ح ُ ؛ ت ِ م ْ ث َ ا ل ٌ - ت َ م َ ا ث ِ ي ل ُ.
ج م ع أ ص غ ر.§ -29
Жамъи таксирлар жамъи акбардан басқ а жамъи асғ ар деп те аталады. Жамъи асғ ардың қ алыптары ө те кө п. Бұ л қ алыптар бойынша ережелер жоқ. Ә р исмнің жамъи асғ ары арабтардың сө йлеу тілінен алынғ ан. Жамъи асғ ардың барлығ ы 32 қ алыбы бар:
1) ف َ ع ْ ل ٌ: ص َ ا ح ِ ب ٌ - ص َ ح ْ ب ٌ ؛ ط َ ا ئ ِ ر ٌ - ط َ ي ْ ر ٌ ؛
2) ف ُ ع ْ ل ٌ: أ َ ح ْ م َ ر ُ - ح ُ م ْ ر ٌ ؛ أ َ ب ْ ي َ ض ُ - ب ِ ي ض ٌ (ب ُ ي ْ ض ٌ) ؛
3) ف َ ع َ ل ٌ: ق ِ ص ّ َ ة ٌ - ق َ ص َ ص ٌ ؛ ح ِ ل ْ ق َ ة ٌ - ح َ ل َ ق ٌ ؛
4) ف ِ ع َ ل ٌ: ف ِ ر ْ ق َ ة ٌ - ف ِ ر َ ق ٌ ؛ ن ِ ع ْ م َ ة ٌ - ن ِ ع َ م ٌ ؛
5) ف ُ ع َ ل ٌ: أ ُ و ل َ ى - أ ُ و َ ل ُ ؛ أ ُ خ ْ ر َ ى - أ ُ خ َ ر ُ ؛
6) ف ُ ع ُ ل ٌ: ك ِ ت َ ا ب ٌ - ك ُ ت ُ ب ٌ ؛ ر َ س ُ و ل ٌ - ر ُ س ُ ل ٌ ؛
7) ف ِ ع ْ ل َ ة ٌ: غ ُ ل ا َ م ٌ - غ ِ ل ْ م َ ة ٌ ؛ ص َ ب ِ ى ّ ٌ - ص ِ ب ْ ي َ ة ٌ ؛
8) ف َ ع َ ل َ ة ٌ: ط َ ا ل ِ ب ٌ - ط َ ل َ ب َ ة ٌ ؛ خ َ ا د ِ م ٌ - خ َ د َ م َ ة ٌ ؛
9) ف ِ ع َ ل َ ة ٌ: ق ِ ر ْ د ٌ - ق ِ ر َ د َ ة ٌ ؛ ف ِ ي ل ٌ - ف ِ ي َ ل َ ة ٌ ؛
10) ف ُ ع َ ل َ ة ٌ: ه َ ا د ٍ (ى) - ه ُ د َ ا ة ٌ (ه ُ د َ ي َ ة ٌ) ؛ ق َ ا ض ٍ (ى) - ق ُ ض َ ا ة ٌ ؛