Нахв (грамматика) 4 страница

Кейде исми ишараның жекеше жә не кө пше тү рлеріндегі кафи хитаб алдына лами баъда (ل ـ) қ ойылады:

Кафи хитаб кейде ө зі бағ ытталатын жақ қ а бағ ына отырып, екілік жә не кө пше тү рде қ олданылады. Мысалы:

ذ َ ل ِ ك َ خ َ ي ْ ر ٌ ؛ ذ َ ل ِ ك ُ م َ ا خ َ ي ْ ر ٌ ؛ ذ َ ل ِ ك ُ م ْ خ َ ي ْ ر ٌ. Ү ш жағ дайда мұ нда: «бұ л- жақ сы» дегенді білдіреді. Алайда бірінші жағ дайда «бұ л сен (бір ө зің) ү шін жақ сы» дегенді аң ғ артады. Екінші жағ дайда - «бұ л сендер (екеуің) ү шін жақ сы», ү шінші жағ дайда - «бұ л сендер (кө пшілік) ү шін жақ сы». Қ ұ ран Кә рімде бұ л мысал «бақ ара» сү ресінің 54-аятында кездеседі:

} ذ َ ل ِ ك ُ م ْ خ َ ي ْ ر ٌ ل َ ك ُ م ْ }.

Егер бұ л исми ишаралар кафи хитаб жә не лами баъдасыз келсе, онда олар жақ ын жердегі бір затқ а нұ сқ ау ретінде қ олданылады: ذ َ ا ؛ أ ُ و ل ا َ ء ِ, «мына, бұ л, мынау», «мыналар, бұ лар». Егер олар кафи хитабпен келсе, онда олар алыс, алшақ жердегі заттарғ а нұ сқ ау ретінде қ олданылады ذ َ ا ك َ ؛ أ ُ و ل َ ئ ِ ك َ «ана, анау», «аналар». Егер оларда кафи хитабпен жә не лами баъда қ атар келсе, онда олар едә уір алыстағ ы заттарғ а нұ сқ ау ретінде қ олданылады: ذ َ ل ِ ك َ ؛ أ ُ و ل ا َ ل ِ ك َ.

Ескерту: Сө здіктерде ذ َ ل ِ ك َ сө зі сондай-ақ жақ ын жерге нұ сқ ау ретінде де айтылады.

. ا س م م و ص و ل.§ -12

Сол бір адам, сол бір зат, сондай бір зат деген сияқ ты мағ ыналарда (орыс тіліндегі «который», ал қ азақ тілідегі –ғ ан... дегенге сә йкес келеді) жұ мсалатын сө здер исми мавсул (қ атыстық есімдік) деп аталады. Исми мавсул барлығ ы 8 ғ ана сө зден тұ рады:

ا ل ّ َ ذ ِ ي ؛ ا ل ّ َ ت ِ ي ؛ م َ ن ْ ؛ م َ ا ؛ أ َ ي ّ ُ ؛ أ َ ي ّ َ ة ُ ؛ ذ َ ا ؛ ذ ُ و.

 ا ل ّ َ ذ ِ ي - ер тегі ү шін «–ғ ан зат» деген мағ ынады жұ мсалады.

Мысалы:

ا ل ّ َ ذ ِ ي خ َ ر َ ج َ ه ُ و َ ع َ ا ل ِ م ٌ ؛ ا ل ل ّ َ ذ َ ا ن ِ خ َ ر َ ج َ ا ه ُ م َ ا ع َ ا ل ِ م َ ا ن ِ ؛ ا ل ّ َ ذ ِ ي ن َ خ َ ر َ ج ُ و ا ه ُ م ْ ع ُ ل َ م َ ا ء ُ.

‚ ا ل ّ َ ت ِ ي де ә йел тегінде ا ل ّ َ ذ ِ ي мағ ынасында жұ мсалады.

Мысалы:

ا ل ّ ت ِ ي ذ َ ه َ ب َ ت ْ ه ِ ي َ ع َ ا ل ِ م َ ة ٌ ؛ ا ل ل ّ ت َ ا ن ِ ذ َ ه َ ب َ ت َ ا ه ُ م َ ا ع َ ا ل ِ م َ ت َ ا ن ِ ؛ ا ل ل ا ّ َ ت ِ ي ذ َ ه َ ب ْ ن َ ه ُ ن ّ َ ع َ ا ل ِ م َ ا ت ٌ.

ƒ م َ ن ْ - «-ғ ан» есімшесінің мағ ынасында (орысша «который») болып, ер тегі жә не ә йел тегінің жекеше тү рінде де, кө пше тү рінде де қ олданыла береді. Мысалы:

م َ ن ْ ق َ ر َ أ َ ه ُ و َ ع َ ا ل ِ م ٌ ؛ م َ ن ْ ق َ ر َ ؤ ُ ا ه ُ م ْ ع ُ ل َ م َ ا ء ُ ؛ م َ ن ْ ق َ ر َ أ َ ت ْ ه ِ ي َ ع َ ا ل ِ م َ ة ٌ ؛ م َ ن ْ ق َ ر َ أ ْ ن َ ه ُ ن ّ َ ع َ ا ل ِ م َ ا ت ٌ.

Бұ л م َ ن ْ адамдарғ а жә не ақ ыл иелеріне қ олданылады. Тек Ұ лы Аллаһ Тағ алағ а, періштелерге, жындарғ а жә не адамдарғ а байланысты қ олданылады.

„ م َ ا - “сол зат” мағ ынасында ер тегінің жекеше тү рі ү шін қ олданылады. Екілік жә не кө пше тү р ү шін қ олданылмайды. Мысалы:

م َ ا ر َ أ َ ي ْ ت ُ ه ُ ش َ ي ْ ء ٌ ع َ ج ِ ي ب ٌ.

Бұ л م َ ا адамнан басқ а барлық заттар мен қ ұ былысқ а қ атысты, яғ ни ақ ылсыз жаратылыстар ү шін қ олданылады.

… أ َ ي ّ ُ - «ә р», «қ айсы бір» жә не «-ғ ан» («который») мағ ыналарында болып, ер тегінің жекеше тү рінде жұ мсалады. Мысалы:

أ َ ي ّ ُ ه ُ م ْ ي َ ع ْ ل َ م ُ ف َ ه ُ و َ ح َ س َ ن ٌ ؛ أ َ ي ّ ُ ا ل ر ّ ِ ج َ ا ل ِ ي َ ك ْ ت َ س ِ ب ُ ف َ ه ُ و َ م َ ح ْ ب ُ و ب ٌ.

أ َ ي ّ ُ = أ َ ي ّ َ ة ُ †

أ َ ي ّ َ ت ُ ه ُ ن ّ َ ل ا َ ت َ ت َ ع َ ل ّ َ م ُ ف َ ه ِ ي َ ج َ ا ه ِ ل َ ة ٌ ؛ أ َ ي ّ َ ة ُ ا ل ْ ب َ ن َ ا ت ِ ت َ ج ْ ت َ ه ِ د ُ ف َ ه ِ ي َ ح َ س َ ن َ ة ٌ.

‡ ذ َ ا де ا ل ّ َ ذ ِ ي мағ ынасында жұ мсалады да, ү немі م َ ا истифхамиядан (сұ рау есімдігі) кейін келеді. Мысалы:

م َ ا ذ َ ا ت َ ف ْ ع َ ل ُ ؟

Негізінде бұ л –

م َ ا ا ل ّ َ ذ ِ ي ت َ ف ْ ع َ ل ُ ؟

ˆ ذ ُ و де Той тайпасының тілдік ерекшелігінде ا ل ّ َ ذ ِ ي жә не ا ل ّ َ ت ِ ي мағ ынасында жұ мсалады. Мысалы:

ر َ أ َ ي ْ ت ُ ذ ُ و خ َ ر َ ج َ.

Ол негізінде –

ر َ أ َ ي ْ ت ُ ا ل ّ َ ذ ِ ي خ َ ر َ ج َ.

Мысалы:

ر َ أ َ ي ْ ت ُ ذ ُ و خ َ ر َ ج َ ت ْ.

Ол негізінде –

ر َ أ َ ي ْ ت ُ ا ل ّ َ ت ِ ي خ َ ر َ ج َ ت ْ.

ق و ا ع د

Қ ағ ида: Исми мавсулды қ олданғ анда еске алынатын затты (жанды, жансыз) айқ ындап тү сіндіру ү шін ү немі исми мавсулдан кейін бір сө йлем (орналым) келеді. Мысалы, ا ل ّ َ ذ ِ ي خ َ ر َ ج َ ا ل آ ن َ ر َ ج ُ ل ٌ ع َ ا ل ِ م ٌ деген сө йлемдегі خ َ ر َ ج َ ا ل آ ن َ оралымы сияқ ты.

Бұ л қ ағ ида жоғ арыда келтірілген барлық қ атыстық есімдіктерге де қ атысты жұ мсалады. Исми мавсул мағ ынасын айқ ындау ү шін келтірлген сө йлем силаи мавсул немесе жү млә и мавсулийя деп аталады.

Қ ағ ида: Жү млә и мавсулийя мен исми мавсулдың байланысын кө рсететін замирдың болуы шарт. Мысалы, ا ل ّ َ ذ ِ ي خ َ ر َ ج َ ا ل آ ن َ ر َ ج ُ ل ٌ ع َ ا ل ِ م ٌ деген сө йлемдегі خ َ ر َ ج َ етістігінде ا ل ّ َ ذ ِ ي –ге қ атысты ه ُ و َ замиры жасырынып тұ р.

Сондай-ақ ا ل ّ َ ذ ِ ي ض َ ر َ ب ْ ت ُ ه ُ ر َ ج ُ ل ٌ ج َ ا ه ِ ل ٌ деген сө йлемдегі ض َ ر َ ب ْ ت ُ ه ُ соң ында ا ل ّ َ ذ ِ ي –ге қ атысты ـ ه ُ замиры бар.

Кейбір жү млә и мавсулийялардың замирлары тү сіріліп айтылады. Мысалы,

ا ل ّ َ ذ ِ ي ض َ ر َ ب ْ ت ر َ ج ُ ل ٌ ج َ ا ه ِ ل ٌ.

Ол негізінде ا ل ّ َ ذ ِ ي ض َ ر َ ب ْ ت ُ ه ُ ر َ ج ُ ل ٌ ج َ ا ه ِ ل ٌ болғ ан.

ذ ُ و ؛ ذ َ ا ؛ أ َ ي ّ َ ة ُ ؛ أ َ ي ّ ُ ؛ م َ ا ؛ م َ ن ْ сө здері барлық уақ ытта исми мавсул бола бермейді. Кей жағ дайларда олар басқ а мағ ыналарда да жұ мсалады. Олардың мағ ыналары мә тінге қ арай осы кітаптың «ك ل م ا ت ش ت ى» деген бө лімінде тү сіндіріледі.

ب ا ب أ ف ع ا ل.§ -13

Белгілі бір мезгілде жасалғ ан белгілі бір амал-ә рекет, іс-қ имылды білдіретін сө здер феъл деп аталады. Оның ү ш шағ ы бар: Œ Мазий – ө ткен шақ;  Хал – осы шақ; Ž Мустакбал – келер шақ.

Œ ف َ ت َ ح َ - ашты; ف َ ت َ ح َ م َ ا - ашпады.

 ي َ ف ْ ت َ ح ُ - ашып жатыр; ي َ ف ْ ت َ ح ُ م َ ا - ашып жатқ ан жоқ.

Ž ي َ ف ْ ت َ ح ُ - ашады; ي َ ف ْ ت َ ح ُ ل ا َ - ашпайды.

Ә р тү бір сө зден (масдар, етістік негізді зат есім) етістіктің алты тү рі бө лініп шығ атынын сіздер білесіздер: 1) мазий; 2) болымсыз мазий; 3) музариъ; 4) болымсыз музариъ; 5) амр (бұ йрық рай); 6) болымсыз амр. Осы етістіктердің ә р қ айсысында да, ү ш шақ тың бірі байқ алады. Мазий жә не болымсыз мазий ү немі белгілі бір амал-ә рекеттің ө ткен шақ та іске асқ анын немесе іске аспағ анын білдіреді. Мысалы: ف َ ت َ ح َ ؛ ف َ ت َ ح َ م َ ا. Бірақ дұ ғ аларда ө ткен шақ етістігінің формалары амри ғ айиб (ү шінші жақ бұ йрық райы) мағ ынасына, ө ткен шақ болымсыз етістігі нахий ғ айиб (бұ йрық рай, белгілі бір қ имылды жасамауғ а бұ йыру) маынасына ие болады. Мысалы: ل ِ ي َ غ ْ ف ِ ر ْ ه ُ ا ل ل ّ َ ه дегенді білдіретін غ َ ف َ ر َ ه ُ ا ل ل ّ َ ه ُ сияқ ты. ل ا َ ر َ ز َ ق َ ه ُ ا ل ل ّ َ ه ُ деген оралым

ل ا َ ي َ ر ْ ز ُ ق ْ ه ُ ا ل ل ّ َ ه ُ дегенді білдіреді.

Тө мендегі сө йлемдер де осының мысалы болып табылады:

ر َ ح ِ م َ ه ُ ا ل ل ّ َ ه ُ ؛ ر َ ض ِ ي َ ا ل ل ّ َ ه ُ ع َ ن ْ ه ُ ؛ ص َ ل ّ َ ي ا ل ل ّ َ ه ُ ع َ ل َ ي ْ ه ِ و َ س َ ل ّ َ م َ; س َ ل ّ َ م َ ه ُ ا ل ل ه ُ.

Музариъ (осы-келер шақ) осы шақ та жү зеге асып жатқ ан немесе келер шақ та жү зеге асатын амал-ә рекетті білдіреді. Мысалы, ي َ ف ْ ت َ ح ُ етістігі кейде «ашып жатыр» мағ ынасында, кейде «ашады» мағ ынасында жұ мсалады. Оның мағ ынасы мә тінде айқ ындалады. Кей жағ дайлада музариъ барлық шақ қ а да ортақ болып келеді, яғ ни амал-ә рекеттің ө ткен шақ та, осы шақ та жә не келер шақ та орындалатынын білдіреді. Мысалы, ي َ ت ّ َ ج ِ ر ُ сауда жасайды, ي ُ د َ ر ّ ِ س ُ оқ ытады мағ ынасында жұ мсалады.

Музариъ етістігінің болымсыз тү рі (музариъ инкар) екі тү рлі болады: Œ осы шақ ты терістеу жә не  келер шақ ты терістеу. Осы шақ тағ ы іс-қ имылдың орындалмауын білдіретін музариъ етістігі осы шақ ты терістеу деп аталады. Мысалы: ي َ ف ْ ت َ ح ُ م َ ا. Келер шақ тағ ы іс-қ имылдың орындалмауын білдіретін музариъ етістігі келер шақ ты терістеу деп аталады. Мысалы: ل ا َ ي َ ف ْ ت َ ح ُ. Сондай-ақ ي َ ف ْ ت َ ح َ ل َ ن ْ да музариъ инкарғ а жақ ын мағ ына береді. Осы шақ ты терістеудің басында ү немі нафия م َ ا тұ рады да, келер шақ ты терістеудің басында ү немі нафия ل ا َ немесе нафия ل َ ن ْ тұ рады. Келер шақ ты терістеудің ل َ ن ْ нафиякелетін тү рінде таъкид (кү шейту) мағ ынасы болатындық тан, ол келер шақ ты терістеуді кү шейту (кү шейту) деп аталады. Егер музариъ етістігінің алдына ل َ م ّ َ ا ؛ ل َ م сө з алды шылауларын (харф)қ ойсақ, онда етістіктің мағ ынасы толығ ымен ө згеріп кетеді. Етістіктің осы немесе келер шағ ы бұ л екі харфты қ осқ анда, ө ткен шақ қ а айналып кетеді. Яғ ни егер етістік алғ ашқ ыда іс-қ имылдың осы-келер шақ тарда орындалғ анын білдірген болса, оның алдына ل َ م ّ َ ا ؛ ل َ م ْ, харфтерін қ осқ аннан соң, іс-қ имылдың ө ткен шақ та орындалмағ анын білдіреді. Мысалы, ي َ ف ْ ت َ ح ْ ل َ م ْ ашпады,; ي َ ف ْ ت َ ح ْ ل َ م ّ َ ا - ешқ ашан ашпады.

Амр жә не нахий (бұ йрық рай) тек келер шақ та ғ ана қ олданылады. Ә детте бұ л жақ ын келер шақ болады. Мысалы: ا ِ ف ْ ت َ ح ْ жә не ل ِ ي َ ف ْ ت َ ح ْ “аш” жә не “ашсын” мағ ынасында. Сондай-ақ ل ا َ ي َ ف ْ ت َ ح ْ жә не ل ا َ ت َ ف ْ ت َ ح ْ “ашпасын” жә не “ашпа ” мағ ынасында.

Грамматика ғ алымдары етістікті екі топқ а бө ліп қ арастырады: Œ мазий жә не  музариъ. Олар ө ткен шақ ты терістеу ө ткен шақ етістігінің ережелеріне бағ ынады деп есептейді. Болымсыз музариъ, амр жә не амрды терістеу музариъ етістігінің ережелеріне бағ ынады.

Амр де, шын мә нінде, музариъ етістігінен жасалады. Мысалы, ا ِ ف ْ ت َ ح ْ, негізінде, ل ِ ت َ ف ْ ت َ ح ْ болғ ан. Сө йлеуді жең ілдету ү шін амр хазирден ل ِ ت َ амр лам жә не «та» музариат ә рпі тү сіріледі.

Музариат ә рпінен соң сү кун келетін амрдың алдына кә сралы немесе заммалы хамза қ ойылады, ө йткені сө з сү куннен бастала алмайды. Мысалы: ا ُ ن ْ ص ُ ر ْ ؛ ا ِ ض ْ ر ِ ب ْ ؛ ا ِ ف ْ ت َ ح ْ.

Музариат ә рпі мен амр ламы тү сірілгеннен кейін хамзасыз айтыла алатын амрлер хамзасыз қ олданыла береді. Мысалы: ت َ ب َ ا ع َ د ْ ؛ ج َ ا ل ِ س ْ ؛ ت َ ع َ ل ّ َ م ْ ؛ ع َ ل ّ ِ م ْ.

Алайда أ َ ف ْ ع َ ل َ қ алыбындағ ы амри хазирдың жалпы ережесі бойынша музариат ә рпінен кейінгі ә ріп харакатты немесе харакатсыз (сү кунды) болуына қ арамастан, оларғ а фатхалы хамза қ ойылады. Мысалы: أ َ ق ِ م ْ ؛ أ َ ك ْ ر ِ م ْ.

ف ا ع ل و م ف ع و ل.§-14

Белгілі бір іс-қ имылды жасаушы фаъил (негізгі етіс есімшесі, етістікті сө йлемдерде бастауыш қ ызметін атқ арады) деп аталады. Сө йлемдерде етістіктің ә р фаъилы аталуы қ ажет. Фаъилсыз етістік болмайды. Етістіктің ү шінші жағ ында фаъил етістіктің алдынан немесе одан кейін келеді. Мысалы:

ز َ ي ْ د ٌ ذ َ ه َ ب َ ؛ ذ َ ه َ ب َ ز َ ي ْ د ٌ.

Мухатаб жә не мутакаллим сийғ алары (жіктелулері) фаъилдары феълдарымен бірге келетін сийғ а болып есептеледі. Мысалы:

ذ َ ه َ ب ْ ت َ ذ َ ه َ ب ْ ت ُ م َ ا ذ َ ه َ ب ْ ت ُ م ْ ذ َ ه َ ب ْ ت ِ ذ َ ه َ ب ْ ت ُ م َ ا ذ َ ه َ ب ْ ت ُ ن ّ َ ذ َ ه َ ب ْ ت ُ ذ َ ه َ ب ْ ن َ ا

أ ن ت أ ن ت م ا أ ن ت م أ ن ت أ ن ت م ا أ ن ت ن أ ن ا ن ح ن

Амал - ә рекет бағ ытталатын нә рсе (жанды немесе жансыз) мафъуль (ырық сыз етіс есімшесі, толық тауыш қ ызметін атқ арады) деп аталады. Кейбір етістіктердің фаъилы да, мафъулы да болады. Мысалы:

ف َ ت َ ح َ ز َ ي ْ د ٌ ب َ ا ب ً ا ؛ ج َ م َ ع َ ب َ ك ْ ر ٌ م َ ا ل ا ً ؛ م َ د َ ح َ ع َ م ْ ر ٌ و خ َ ا ل ِ د ً ا.

Ал кейбір етістіктердің фаъилы болады, мафъулы болмайды. Мысалы:

ح َ س ُ ن َ خ َ ا ل ِ د ٌ ؛ ق َ د ِ م َ ب َ ك ْ ر ٌ ؛ ج َ ل َ س َ ز َ ي د ٌ.

ل ا ز م و م ُ ت َ ع َ د ّ ِ ى

Фаъилы бар жә не мафъулы жоқ етістік лазим феъл (салт етістік) деп аталады. Мысалы: Зә йд отырды – ج َ ل َ س َ ز َ ي ْ د ٌ.

Фаъилы да, мафъулы да бар етістіктер мутаъаддий феъл (сабақ ты) деп аталады.. Мысалы, Зә йд есікті ашты – ف َ ت َ ح َ ز َ ي ْ د ٌ ب َ ا ب ً ا.

Кейбір етістіктерде тек бір ғ ана мафъул болады. Мысалы: Мен Зә йдты мақ тадым – ز َ ي ْ د ً ا م َ د َ ح ْ ت ُ. Ал екінші біреулерінің екі мафъулы болады. Мысалы: Мен Зә йдке ақ ша бердім – ث َ م َ ن ً ا ز َ ي ْ د ً ا أ َ ع ْ ط َ ي ْ ت ُ.

أ س ب ا ب ت ع د ي ة

Егер лазим феълды мутаъаддийге айналдырғ ымыз келсе, оны إ ِ ف ْ ع َ ا ل ٌ немесе ت َ ف ْ ع ِ ي ل ٌ қ алыбына салу керек, яки оларғ а ب ـ ِ)) сө з алды шылауы (жар) бар мафъул қ осылуы керек. Мысалы:

ذ َ ه َ ب ْ ت ُ лазим; أ َ ذ ْ ه َ ب ْ ت ُ ز َ ي ْ د ً ا - мутаъаддий; ف َ ر ِ ح ْ ت ُ лазим; ف َ ر ّ َ ح ْ ت ُ ز َ ي ْ د ً ا мутаъаддий; خ َ ر َ ج ْ ت ُ лазим; خ َ ر َ ج ْ ت ُ ب ِ ز َ ي ْ د ٍ мутаъаддий.