Главная страница Случайная страница
КАТЕГОРИИ:
АвтомобилиАстрономияБиологияГеографияДом и садДругие языкиДругоеИнформатикаИсторияКультураЛитератураЛогикаМатематикаМедицинаМеталлургияМеханикаОбразованиеОхрана трудаПедагогикаПолитикаПравоПсихологияРелигияРиторикаСоциологияСпортСтроительствоТехнологияТуризмФизикаФилософияФинансыХимияЧерчениеЭкологияЭкономикаЭлектроника
Нахв (грамматика) 3 страница
|
|
| م ُ و َ ح ّ َ د ٌ - бірлік* | م ُ س َ د ّ َ س ٌ – алтылық (алты еселенген) |
| م ُ ث َ ن ّ َ ي - екілік (екі еселенген) | م ُ س َ ب ّ َ ع ٌ - жетілік (жеті еселенген) |
| م ُ ث َ ل ّ َ ث ٌ - ү штік (ү ш еселенген) | م ُ ث َ م ّ َ ن ٌ сегіздік (сегіз еселенген) |
| م ُ ر َ ب ّ َ ع ٌ - тө рттік (тө рт еселенген) | م ُ ت َ س ّ َ ع ٌ - тоғ ыздық (тоғ ыз еселенген) |
| م ُ خ َ م ّ َ س ٌ - бестік (бес еселенген) | م ُ ع َ ش ّ َ ر ٌ - ондық (он еселенген)... |
Қ айталама (топтау) сан есімдер
| أ ُ ح َ ا د َ – бір-бір (бір-бірден) | س ُ د َ ا س َ – алты-алты |
| ث ُ ن َ ا ء َ – екі -екі | س ُ ب َ ا ع َ - жеті-жеті |
| ث ُ ل ا َ ث َ – ү ш-ү ш | ث ُ م َ ا ن َ – сегіз-сегіз |
| ر ُ ب َ ا ع َ – тө рт-тө рт | ت ُ س َ ا ع َ – тоғ ыз-тоғ ыз |
| خ ُ م َ ا س َ -бес-бес | ع ُ ش َ ا ر -он-он |
или
| م َ و ْ ح َ د َ бір-бір | م َ س ْ د َ س َ алты-алты |
| م َ ث ْ ن َ ي екі-екі | م َ س ْ ب َ ع َ жеті-жеті |
| م َ ث ْ ل َ ث َ ү ш-ү ш | م َ ث ْ م َ ن َ сегіз-сегіз |
| م َ ر ْ ب َ ع َ тө рт-тө рт | م َ ت ْ س َ ع َ тоғ ыз-тоғ ыз |
| م َ خ ْ م َ س َ бес-бес | م َ ع ْ ش َ ر َ он-он... |
Кө п қ олданылатын бө лшектік сандар
1/2 ا ل ن ّ ِ ص ْ ف ُ ؛ 1/3 - ا ل ث ّ ُ ل ُ ث ُ ؛ 1/4 - ا ل ر ّ ُ ب ُ ع ُ ؛ 1/5 - ا ل خ ُ م ُ س ُ ؛ 1/6 - ا ل س ّ ُ د ُ س ُ ؛ 1/7 - ا ل س ّ ُ ب ُ ع ُ ؛ 1/8 - ا ل ث ّ ُ م ُ ن ُ ؛ 1/9 - ا ل ت ّ ُ س ُ ع ُ ؛ 1/10 -ا ل ع ُ ش ُ ر ُ.
(Пайызды кө рсету ү шін ف ى (немесе ب ) сө зді алды шылаулы ا َ ل م ِ ا أ َ ة ُ жү з сө зі қ олданылады. Мысалы, ث َ م َ ا ن ِ ي َ ة ُ ف ِ ى ا ل م ِ ا أ َ ة ِ сегіз пайыз т.б. – «Учебник арабского языка Халидов Б.З.»)
ا س م ض م ي ر (م ُ ض ْ م َ ر)ٌ.§ -9
Бірінші (мутакаллим), екінші (мухатаб) немесе ү шінші (ғ айиб) жақ ты кө рсететін сө здер есімдік (исми замир) деп аталады. Мысалы:
أ َ ن َ ا ْ ؛ أ َ ن ْ ت َ ؛ ه ُ و َ.
Замирлер де етістік сияқ ты 14 жақ та: 6 ү шінші, 6 екінші, 2 бірінші жақ тарда тұ рады.
Исми замир екі тү рлі болады: Œ замир мунфасил; замир муттасил. Басқ а сө здерге қ осылмай ө з бетінше қ олданыла беретін исми замир замир мунфасил деп аталады. (бұ ғ ан, негізінен, жіктеу есімдіктері жатады – ауд.еск.). олардың ең кө п қ олданылатындары:
ه ُ و َ ؛ ه ُ م َ ا ؛ ه ُ م ْ ؛ ه ِ ى َ ؛ ه ُ م َ ا ؛ ه ُ ن ّ َ ؛ أ َ ن ْ ت َ ؛ أ َ ن ْ ت ُ م َ ا ؛ أ َ ن ْ ت ُ م ْ ؛ أ َ ن ْ ت ِ ؛ أ َ ن ْ ت ُ م َ ا ؛ أ َ ن ْ ت ُ ن ّ َ ؛ أ َ ن َ ا ْ ؛ ن َ ح ْ ن ُ.
Кейде замир фаъилы жоқ етістіктер (жақ сыз етістіктер) қ ұ рамында жасырынып тұ рады. Мысалы:
ف َ ت َ ح َ ف َ ت َ ح َ ا ف َ ت َ ح ُ و ا ف َ ت َ ح َ ت ْ ف َ ت َ ح َ ت َ ا ف َ ت َ ح ْ ن َ ف َ ت َ ح ْ ت َ ف َ ت َ ح ْ ت ُ م َ ا
ه و ه م ا ه م ه ى ه م ا ه ن أ ن ت أ ن ت م ا
ف َ ت َ ح ْ ت ُ م ْ ف َ ت َ ح ْ ت ِ ف َ ت َ ح ْ ت ُ م َ ا ف َ ت َ ح ْ ت ُ ن ّ َ ف َ ت َ ح ْ ت ُ ف َ ت َ ح ْ ن َ ا
أ ن ت م أ ن ت أ ن ت م ا أ ن ت ن أ ن ا ن ح ن
Мына замирлер замири мунфасилаи мафъулия деп аталады:
إ ِ ي ّ َ ا ه ُ ؛ إ ِ ي ّ َ ا ه ُ م َ ا ؛ إ ِ ي ّ َ ا ه ُ م ْ ؛ إ ِ ي ّ َ ا ه َ ا ؛ إ ِ ي ّ َ ا ه ُ م َ ا ؛ إ ِ ي ّ َ ا ه ُ ن ّ َ ؛ إ ِ ي ّ َ ا ك َ ؛ إ ِ ي ّ َ ا ك ُ م َ ا ؛ إ ِ ي ّ َ ا ك ُ م ْ ؛ إ ِ ي ّ َ ا ك ِ ؛ إ ِ ي ّ َ ا ك ُ م َ ا ؛ إ ِ ي ّ َ ا ك ُ ن ّ َ ؛ إ ِ ي ّ َ ا ي َ ؛ إ ِ ي ّ َ ا ن َ ا.
Басқ а сө здермен біріге қ олданылатын исми замир замир муттасил деп аталады. (бұ ғ ан, негізінен, тә уелдеу есімдіктері жатады – ауд. еск.). Олар:
- ـ ه ُ ؛ - ـ ه ُ م َ ا ؛ - ـ ه ُ م ْ ؛ -ـ ه َ ا ؛ -ـ ه ُ م َ ا ؛ - ـ ه ُ ن ّ َ ؛ - ـ ك َ ؛
- ـ ك ُ م َ ا ؛ - ـ ك ُ م ْ ؛ - ـ ك ِ ؛ - ـ ك ُ م َ ا ؛ - ـ ك ُ ن ّ َ ؛ - ـ ى ْ ؛ - ـ ن َ ا.
Исмдер замири муттасилмен бірге қ олданылатын жағ дайлар:
ك ِ ت َ ا ب ُ ه ُ ؛ ك ِ ت َ ا ب ُ ه ُ م َ ا ؛ ك ِ ت َ ا ب ُ ه ُ م ْ ؛ ك ِ ت َ ا ب ُ ه َ ا ؛ ك ِ ت َ ا ب ُ ه ُ م َ ا ؛ ك ِ ت َ ا ب ُ ه ُ ن ّ َ ؛ ك ِ ت َ ا ب ُ ك َ ؛ ك ِ ت َ ا ب ُ ك ُ م َ ا ؛ ك ِ ت َ ا ب ُ ك ُ م ْ ؛ ك ِ ت َ ا ب ُ ك ِ ؛ ك ِ ت َ ا ب ُ ك ُ م َ ا ؛ ك ِ ت َ ا ب ُ ك ُ ن ّ َ ؛ ك ِ ت َ ا ب ِ ي ؛ ك ِ ت َ ا ب ُ ن َ ا.
Етістіктер замири муттасилмен бірге қ олданылатын жағ дайлар:
ض َ ر َ ب َ ه ُ ؛ ض َ ر َ ب َ ه ُ م َ ا ؛ ض َ ر َ ب َ ه ُ م ْ ؛ ض َ ر َ ب َ ه َ ا ؛ ض َ ر َ ب َ ه ُ م َ ا ؛ ض َ ر َ ب َ ه ُ ن ّ َ ؛ ض َ ر َ ب َ ك َ ؛ ض َ ر َ ب َ ك ُ م َ ا ؛ ض َ ر َ ب َ ك ُ م ْ ؛ ض َ ر َ ب َ ك ِ ؛ ض َ ر َ ب َ ك ُ م َ ا ؛ ض َ ر َ ب َ ك ُ ن ّ َ ؛ ض َ ر َ ب َ ن ِ ي ؛ ض َ ر َ ب َ ن َ ا.
Сө з алды шылаулары (адад) замири муттасилмен бірге қ олданылатын жағ дайлар:
ب ِ ه ِ ؛ ب ِ ه ِ م َ ا ؛ ب ِ ه ِ م ْ ؛ ب ِ ه َ ا ؛ ب ِ ه ِ م َ ا ؛ ب ِ ه ِ ن ّ َ ؛ ب ِ ك َ ؛ ب ِ ك ُ م َ ا ؛ ب ِ ك ُ م ْ ؛ ب ِ ك ِ ؛ ب ِ ك ُ م َ ا ؛ ب ِ ك ُ ن ّ َ ؛ ب ِ ي ؛ ب ِ ن َ ا.
Ескерту: Сіздер бұ л замирлердің қ айсысы ғ ай иб, мухатаб жә не мутакаллим болып келгенін еске сақ тап қ алғ ан боларсыз.
ق و ا ع د ض م ا ئ ر.§ -10
Қ ағ ида: Егер муттасил замир إ ِ ل َ ى ؛ ع َ ل َ ى ؛ ل َ د َ ى сө з алды шылауларымен бірігіп келсе, олардың соң ындағ ы алиф ә рпі (ى) ә рпіне айналып кетеді. Мысалы:
إ ِ ل َ ي ْ ه ِ ؛ إ ِ ل َ ي ْ ك َ ؛ إ ِ ل َ ي ّ َ ؛ ع َ ل َ ي ْ ه ِ ؛ ع َ ل َ ي ْ ك َ ؛ ع َ ل َ ي ّ َ ؛ ل َ د َ ي ْ ه ِ ؛ ل َ د َ ي ْ ك َ ؛ ل َ د َ ي ّ َ.
Қ ағ ида: Егер ـ ه ُ م ْ ؛ ـ ه ُ م َ ا ؛ ـ ه ُ ـ ه ُ ن ّ َ ؛ ү шінші жақ тағ ы муттасил замирлерінен бұ рын кә сралы ә ріп немесе сү кунды ـ ي ْ ـ ә рпі келсе, оның (ه) ә рпі кә сралы болады. Мысалы:
ب ِ ه ِ ؛ ب ِ ه ِ م َ ا ؛ ب ِ ه ِ م ْ ؛ ب ِ ه ِ ن ّ َ ؛ إ ِ ل َ ي ْ ه ِ ؛ إ ِ ل َ ي ْ ه ِ م َ ا ؛ إ ِ ل َ ي ْ ه ِ م ْ ؛ إ ِ ل َ ي ْ ه ِ ن ّ َ.
Қ ағ ида: Егер айтылғ андардан бұ рын сү кунды ـ ي ْ ـ ә рпі де, кә сралы ә ріп те келмесе, олар ә р уақ ытта заммалы (мазмум) болып келеді. Мысалы: م ِ ن ْ ه ُ ؛ ع َ ن ْ ه ُ ؛ ك ِ ت َ ا ب ُ ه ُ ؛ ض َ ر َ ب َ ه ُ.
Қ ағ ида: Егер ү шінші жақ муттасил замирінен ( ـ ه ُ) бұ рын кә сра келсе, ол (ى) кө мегімен созылады. Мысалы: ك ِ ت َ ا ب ِ ه ِ ؛ ب ِ ه ِ деп жазылып, ك ِ ت َ ا ب ِ ه ِ ي ب ِ ه ِ ي деп жазылады.
Қ ағ ида: Егер бұ л ـ ه ُ замирінен бұ рын замма немесе фатха келсе, ол و арқ ылы созылады (мад). Мысалы , ك ِ ت َ ا ب ُ ه ُ ؛ ك ِ ت َ ا ب َ ه ُ деп жазылады, ك ِ ت َ ا ب ُ ه ُ و ؛ ك ِ ت َ ا ب َ ه ُ و деп оқ ылады.
Қ ағ ида: ( ي ْ ) бірінші жақ муттасил замиры кө бінесе сү кунды болып келеді. Мысалы ل ِ ي ؛ ك ِ ت َ ا ب ِ ي. Кейде ол фатхалы болады: ل ِ ي َ ؛ ك ِ ت َ ا ب ِ ي َ.
Қ ағ ида: Егер жоғ арыда айтылғ ан бірінші жақ замирынан бұ рын сү кунды алиф ә рпі тұ рса, ى ْ ә рдайым фатхалы болады. Мысалы: ع َ ص َ ا ي َ ؛ ف َ ت َ ا ي َ ؛ ر َ ح َ ا ي َ.
Қ ағ ида: Егер жоғ арыда аталғ ан ي ْ бірінші жақ замирынан бұ рын (ى ْ) ә рпі келсе, ол ә рдайым фатхалы болып келеді. Егер екі ي қ атар келсе, бірінші (ى ْ) екінші (ى ْ) ә рпіне кірігіп кетеді (идғ ам). Мысалы: إ ِ ل َ ي ّ َ ؛ ع َ ل َ ي ّ َ ؛ ل َ د َ ي ّ َ ؛ ف ِ ي ّ َ ؛ م ُ ع َ ل ّ ِ م ِ ي ّ َ. Олар негізінде: إ ِ ل َ ي + ي ْ ؛ ع َ ل َ ي + ي ْ ؛ ل َ د َ ي + ي ْ ؛ ف ِ ي + ي ْ ؛
م ُ ع َ ل ّ ِ م ُ و ن َ + ي ْ = م ُ ع َ ل ّ ِ م ُ و ْ ي َ - م ُ ع َ ل ّ ِ م ُ ي ْ ي َ - م ُ ع َ ل ّ ِ م ُ ي ّ َ - م ُ ع َ ل ّ ِ م ِ ي ّ َ
Қ ағ ида: Егер ي мутакаллимінен бұ рын (و ْ) келсе, онда бұ л (و ْ) ә рпі ي ә рпімен қ атар келсе, ол ي мутакаллимге кірігіп кетеді (идғ ам). Мысалы:
م ُ ع َ ل ّ ِ م ُ و ن َ + ي ْ = م ُ ع َ ل ّ ِ م ُ و ْ ي َ - م ُ ع َ ل ّ ِ م ُ ي ْ ي َ - م ُ ع َ ل ّ ِ م ُ ي ّ َ - م ُ ع َ ل ّ ِ م ِ ي ّ َ.
Қ ағ ида: Когда ي мутакаллим етістікпен жә не م ِ ن ْ ؛ ع َ ن ْ ؛ إ ِ ن ّ َ сияқ ты сө з алды қ осымшаларымен бірігетін болса, онда ол бір ғ ана ن ـ ِ ә рпімен келеді. Мысалы:
ض َ ر َ ب َ ن ِ ي ؛ ض َ ر َ ب َ ا ن ِ ي ؛ ض َ ر َ ب ُ و ن ِ ي ؛ م ِ ن ّ ِ ي ؛ ع َ ن ّ ِ ي ؛ إ ِ ن ّ ِ ي.
Кейде ي мутакаллим тү сіріледі де, ол қ осылатын қ осымшағ а кә сра қ ойылады. Мысалы: ض َ ر َ ب ُ و ن ِ ر َ ب ّ ِ ؛. Негізінде бұ л ض َ ر َ ب ُ و ن ِ ي жә не ر َ ب ّ ِ ي болғ ан.
م َ ر ْ ج ِ ع ِ ض َ م ِ ي ر
Ү шінші жақ замиры ү шін ү немі жоғ арыда айтылғ ан маржеъ қ ажет болады. Маржеъ деп замирды ненің орнына қ олдансақ, соны айтамыз. Мысалы, ر َ أ َ ي ْ ت ُ ز َ ي ْ د ً ا و َ ه ُ و َ ر َ ا ك ِ ب ٌ деген сө йлемде ز ي د сө зі ه و сө зі ү шін vfh; t] болып табылады& ه و pfvbhb Pfqlтің орнына қ олданылып тұ р. Мұ нда ه و замиры Зә йдтің орнына қ олданылып тұ р.
Кейде ү шінші жақ замирының маржеъы сө йлемде айтылмай қ алады, бірақ ол мә тіннен тү сінікті болады. Мысалы, ت َ ص َ د ّ َ ق ُ و ا ه ُ و َ خ َ ي ْ ر ٌ ل َ ك ُ م ْ деген сө йлемдегі ت َ ص َ د ّ ُ ق ٌ сө зі ه و сө зіне маржеъ болады. Ол сө йлемде айтылмағ ан, алайда ол ت ص د ّ ق و ا сө зінен белгілі болып тұ р.
Қ ағ ида: Замирдың м аржеъы ү немі оның алдында келеді, яғ ни замир ө з маржеъынан бұ рын айтылмайды. Мысалы, ض َ ر َ ب َ ز َ ي ْ د ً ا خ َ ا د ِ م ُ ه ُ деп айтуғ а болады, бірақ ض َ ر َ ب َ خ َ ا د ِ م ُ ه ُ ز َ ي ْ د ً ا деп айтуғ а болмайды.
Ескерту: ض َ ر َ ب َ خ َ ا د ِ م َ ه ُ ز َ ي ْ د ٌ деген сө йлемде замир ө з маржеъынан бұ рын келген, бірақ негізінде бұ л олай емес. Бұ л сө йлем, негізінде, былай болуы керек: ض َ ر َ ب َ ز َ ي ْ د ٌ خ َ ا د ِ م َ ه ُ.
Кейбір сө йлемдерде ү шінші жақ ер тегі жә не ә йел тегіндегі замирлер сө йлем басында айтылады. Мысалы,
ه ُ و َ ز َ ي ْ د ٌ ك َ ت َ ب َ ؛ ه ِ ي َ ز َ ي ْ د ٌ ك َ ت َ ب َ.
Ер тегінің мұ ндай замиры замируш-шаъни деп аталады, ал ә йел тегінің бұ л тектес замиры замирул-киссох деп аталады. Ө йткені ер тегінің бұ л сияқ ты замирлері ойдағ ы ا ل ش ّ َ أ ْ ن ُ сө зін, ал ә йел тегінің замирлері ойдағ ы ا ل ق ِ ص ّ َ ة ُ сө зін білдіреді. Ал, негізінде, бұ л сө йлемдер былай айтылулары қ ажет:
ا ل ش ّ َ أ ْ ن ُ ه ُ و َ: ز َ ي ْ د ٌ ك َ ت َ ب َ жә не ا ل ق ِ ص ّ َ ة ُ ه ِ ي َ: ز َ ي ْ د ٌ ك َ ت َ ب َ.
Ә ң гіме сол: Зә йд жазды.
Қ ағ ида: З амир тегі жә не тү рі (жекеше, екілік немесе кө пше) жағ ынан ө з маржеъына тә уелді. Мысалы:
ا ل ر ّ َ ج ُ ل ُ ه ُ و َ ا ل ْ ع َ ا ق ِ ل ُ ؛ ا ل ر ّ َ ج ُ ل ا َ ن ِ ه ُ م َ ا ا ل ْ ع َ ا ق ِ ل ا َ ن ِ ؛ ا ل ر ّ ِ ج َ ا ل ُ ه ُ م ُ ا ل ْ ع ُ ق َ ل ا َ ء ُ ؛ ا ل ْ م َ ر ْ أ َ ة ُ ه ِ ي َ ا ل ْ ع َ ا ق ِ ل َ ة ُ ؛ ا ل ْ م َ ر ْ أ َ ت َ ا ن ِ ه ُ م َ ا ا ل ْ ع َ ا ق ِ ل َ ت َ ا ن ِ ؛ ا ل ن ّ ِ س َ ا ء ُ ه ُ ن ّ َ ا ل ْ ع َ ا ق ِ ل ا َ ت ُ.
Қ ағ ида: Егер замирдың маржеъы жансыз жә не жанды (адамнан басқ а) заттардың кө пше тү рінде болса, онда замир ә йел тегінің жекеше тү рінде келеді. Ө йткені барлық жансыз жә не жанды (адамнан басқ а) заттардың кө пше тү рі ә йел тегі жекеше тү рдің ережелеріне бағ ынады. Мысалы:
ا ل ْ ك ُ ت ُ ب ُ ه ِ ي َ ا ل ْ م ُ ف ِ ي د َ ة ُ ؛ ا ل ْ م َ س َ ا ج ِ د ُ ه ِ ي َ ا ل ش ّ َ ر ِ ي ف َ ة ُ ؛ ا ل ْ ع ِ ب َ ا د َ ا ت ُ ه ِ ي َ ا ل ْ و َ ا ج ِ ب َ ة ُ.
ا س م إ ش ا ر ة.§ -11
Бір нә рсеге сілтеу, нұ сқ ау ү шін жұ мсалатын сө здер исми ишара (сілтеу есімдігі) деп аталады.Мысалы: ذ َ ا - ذ ِ ي = ه َ ا - ا ُ و ل ا ء ِ; - бұ л, - ذ َ ا ك َ - ت ِ ل ْ ك َ – أ ُ ل ا َ ئ ِ ك َ анау.
Ер тегі жә не ә йел тегіне қ атысты исми ишаралар мыналар:
| Тү рі | Ер тегі | Ә йел тегі |
| Жекеше | ذ َ ا | ت َ ا |
| Екілік | ذ َ ا ن ِ = ذ َ ي ْ ن ِ | ت َ ا ن ِ = ت َ ي ْ ن ِ |
| Кө пше | أ ُ و ل ا َ ء ِ | أ ُ و ل ا َ ء ِ |
Ә йел тегі ү шін кейде ذ ِ ه ِ ؛ ت ِ ه ِ ؛ ذ ِ ي ؛ ت ِ ي қ олданылады.
Ә ң гіме бағ ытталатын кісіге ескерту ү шін кө бінесе исм ишараның басына хаи танбех (ه َ ا) қ ойылады:
| ه َ ذ َ ا | ه َ ذ ِ ه ِ = ه َ ا ت َ ا |
| ه َ ذ َ ا ن ِ = ه َ ذ َ ي ْ ن ِ | ه َ ا ت َ ا ن ِ =ه َ ا ت َ ي ْ ن ِ |
| ه َ ؤ ُ ل ا َ ء ِ | ه َ ؤ ُ ل ا َ ء ِ |
Кейбір жағ дайларда исми ишара соң ына кафи хитаб (ك ـ َ) қ осылады: