Нахв (грамматика) 11 страница

أ َ ح ْ م َ د ِ ك ُ م ْ ؛ ا ل أ َ ح ْ م َ ر ِ.

Қ ағ ида: Кейде ө лең шумақ тарында ғ айри мунсарифтер ұ йқ ас ү шін кә срағ а немесе танвинге аяқ талады. Мысалы:

ص ُ ب ّ َ ت ْ ع َ ل َ ى م َ ص َ ا ئ ِ ب ٌ ل َ و ْ أ َ ن ّ َ ه َ ا ص ُ ب ّ َ ت ْ ع َ ل َ ي ا ل أ َ ي ّ َ ا م ِ ص ِ ر ْ ن َ ل َ ي َ ا ل ِ ي َ ا.

«мағ ан қ айғ ы келді. Егер осы қ айғ ылар кү ндерге келсе, онд кү ндер қ арайып кетер еді» деген шумақ та م َ ص َ ا ئ ِ ب ٌ танвинмен келген. Сондай-ақ

س َ ل ا َ م ٌ ع َ ل َ ي خ َ ي ْ ر ِ ا ل أ َ ن َ ا م ِ س َ ي ّ ِ د ٍ ح َ ب ِ ي ب ِ إ ِ ل َ ه ِ ا ل ْ ع َ ا ل َ م ِ ي ن َ م ُ ح َ م ّ َ د ٍ.

ب َ ش ِ ي ر ٍ ن َ ذ ِ ي ر ٍ ه َ ا ش ِ م ِ ى ّ ٍ م ُ ك ْ ر َ م ٍ ع َ ط ُ و ف ٍ ر َ ؤ ُ و ف ٍ م َ ن ْ ي ُ س َ م ّ َ ى ب ِ أ َ ح ْ م َ د ِ.

деген шумақ та: сө здердің ұ йқ асы ү шін ب ِ أ َ ح ْ م َ د ِ кә срамен келген.

Қ ағ ида: Егер ғ айри мунсариф алам дегенде нақ ты бір кісі емес, жалпы бір мағ ына еске алынса, онда оның ғ айри мунсарифы жойылады да, қ осымшасында кә сра жә не танвин келе береді. Мысалы:

ل ِ ك ُ ل ّ ِ ف ِ ر ْ ع َ و ن ٍ م ُ و س ً ي

ف ر ع و ن жә не م و س ى дегенде, Египеттің фараоны мен Мұ са емес, жалпы жалғ ан мен ақ иқ ат назарғ а алынғ ан. Сондық тан олар кә сра мен танвинге аяқ талғ ан.

ب َ ع ْ ض ُ أ َ ح ْ م َ د ٍ ع َ ا ل ِ م ٌ و َ ل َ ي ْ س َ ك ُ ل ّ ُ أ َ ح ْ م َ د ٍ ب ِ ع َ ا ل ِ م ٍ

Дегенде, екі أ َ ح ْ م َ د ُ сө зі де Ахмед есімді нақ ты бір адам айтылып жатқ ан жоқ, Ахмед деген жалпы бір ат айтылып тұ р. Сондық тан бұ л сө здерді кә сра жә не танвин келген.

إ ع ر ا ب ل ف ظ ى و ت ق د ي ر ى.§-41

Муъраб зат есімдердің эърабы кө бінесе сө здерде байқ алады. Мысалы: أ َ ب ِ ي ه ِ ؛ أ َ ب َ ا ه ُ ؛ أ َ ب ُ و ه ُ ؛ ز َ ي ْ د ٍ ؛ ز َ ي ْ د ً ا ؛ ز َ ي ْ د ٌ.

Осы есімдердің сө здерде кө рінетін эърабы эъраб лафзий деп аталады. Кейбір айтуғ а қ иындық тудыратын, ережеге бағ ынбайтын муърабтардың эрабы сө здерде тү сіп қ алады. Бірақ соғ ан қ арамастан, қ алай болғ ан жағ дайда да бұ л зат есімдердің эърабы бар жә не еепке алынады. Сө йлеуде болмайтын, бірақ ойда бар жә не есепке алынатын эърабтар эъраб тақ дирий деп аталады.

Муъраб зат есімдердің бес тү рінің эърабы эъраби такдирий деп саналады:

 ح ُ ب ْ ل َ ي ؛ م ُ و س َ ي ؛ ا ل ْ ف َ ت َ ي ؛ ا ل ْ ع َ ص َ ا қ осымшаларында сү кунды алифы бар зат есімдердің эърабы рафъ, насб жә не жар жағ дайларында тақ дирий болып саналады. Ө йткені алифтің харакаты жоқ. Егер ا ل ف ت ى ؛ ا ل ع ص ا сө здері «ا ل» ا ل ف ت ى ؛ ا ل ع ص ا –ды алып тастау арқ ылы мунаккарғ а айналады да, оларғ а танвин қ осылып, алиф тү сіріледі. Мысалы:: ف َ ت ً ى ؛ ع َ ص ً ا.

‚ ا ل ْ م ُ ف ْ ت ِ ي ؛ ا ل ْ ق َ ا ض ِ ي сияқ ты соң ында ي ә рпі бар зат есімдердің эърабы рафъ жә не жар жағ дайында тақ дирий болады, ө йткені ي ү шін айтуғ а қ иындық тудырады. Мысалы:

ا ل م ُ ف ْ ت ِ ي ُ ؛ ا ل ق َ ا ض ِ ي ِ ؛ ا ل ْ ق َ ا ض ِ ي ُ ؛ ا ل ْ م ُ ف ْ ت ِ ي ِ деп айту қ иын, ө йткені фатха ي ү шін айтуғ а қ иындық тудырмайды. Бұ л зат есімдердің эърабы насб жағ дайында тақ дирий емес, лафзий болып табылады. Мысалы: ا ل ْ م ُ ف ْ ت ِ ي َ ؛ ا ل ْ ق َ ا ض ِ ي َ. Егер бұ л зат есімдер «ا ل» -ды тү сіру арқ ылы мунаккарғ а айналса, рафъ жә не жар жағ дайларында олардың ي ә рпі тү сіріледі. Мысалы: م ُ ف ْ ت ٍ ؛ ق َ ا ض ٍ. Мунакар болғ анда, сө з соң ында екі сү кун қ атар келді. Ал араб тіліне бұ л жағ дай тә н емес. Алайда мунаккарларда насб жағ дайында олардың ي ә рпі тү сірілмейді, фатха тү рінде айтылады: م ُ ف ْ ت ِ ي ً ا ق َ ا ض ِ ي ً ا.

ƒ ا ل ْ ج َ ا ر ِ ي َ ة ُ ؛ ا ل م َ ر ْ م ِ ي ّ ُ сө здерінің кө пше тү рі ا ل ْ ج َ و َ ا ر ِ ؛ ا ل ْ م َ ر َ ا م ِ ي ا ل ْ ف َ ع َ ا ل ِ ي қ алыбында тұ р, ал олардың эърабы рафъ жә не жар жағ дайында тақ дирий болады. Бірақ насб жағ дайында олардың эърабы тақ дирий емес, лафзий болып саналады. Бұ л кө пше тү рлер (жамъ) жоғ арыда сө з болғ ан ق ا ض ي ережесіне бағ ынады. Рафъ жә не жар жағ дайындағ ы муъаррафы: ا ل ْ م َ ر َ ا م ِ ي ؛ ا ل ْ ج َ و َ ا ر ِ ي, ал насб жағ дайында: ا ل ْ ج َ و َ ا ر ِ ي َ ؛ ا ل ْ م َ ر َ ا م ِ ي َ болады. Рафъ жә не жар жағ дайындағ ы мунаккары:: ج َ و َ ا ر ٍ ؛ م َ ر َ ا م ٍ, ал насб жағ дайында: ج َ و َ ا ر ِ ي َ жә не م َ ر َ ا م ِ ي َ болады.

Егер зат есімдер و немесе ى ә ріптерінің біріне аяқ талып, алдында тұ рғ ан ә ріп сү кунды болса, оның ү ш жағ дайдағ ы эърабы да тақ дирий емес, лафзий болады. Ө йткені алдынан сү кун келген ә лсіз ә ріптер ү шін кә сра жә не замма айтуғ а қ иындық тудырмайды. Мысалы: س َ ع ْ ي ٍ ؛ س َ ع ْ ي ً ا ؛ س َ ع ْ ي ٌ ؛ د َ ل ْ و ٍ ؛ د َ ل ْ و ً ا ؛ د َ ل ْ و ٌ.

„ Егер бірінші жақ тың ى ә рпі зат есімге қ осылып келсе, оның эърабы ү ш жағ дайда да тақ дирий болады. Мысалы:

ك ِ ت َ ا ب ِ ي ؛ ق َ ل َ م ِ ي ؛ ف َ ر َ س ِ ي. Бұ л зат есімдердің қ осымшалары ى ә рпіне сә йкес келуі ү шін оларғ а кә сра қ ойылғ ан. Олардың соң ына басқ а харакат қ ойылмайды жә не бұ л зат есімдер барлық жағ дайда да бір формада жазылады.

… Соң ы фатхадан басқ а харакатқ а (яғ ни заммағ а немесе кә срағ а) танвин болғ ан зат есімдердің эърабы вакф (кідіріс) жағ дайында айтылмай қ алады. Мысалы:

ج َ ل َ س ْ ت ُ م َ ع َ ز َ ي د ْ ؛ ج َ ا ء َ ز َ ي د ْ.

Ал фатхалы танвинге аяқ талатын зат есімдердің эърабы вакф (кідіріс) жағ дайында айтылады. Мысалы:

ض َ ر َ ب ْ ت ُ و َ ل َ د ً ا ؛ ر َ أ َ ي ْ ت ُ ز َ ي ْ د ً ا.

Толық тыру: Ауызекі сө йлеу кезінде кө птеген сө здердің эърабы айтылмай қ алады, ө йткені халық та кө птеген сө здерді кідіріспен (вакф) айту дағ дығ а айналғ ан. Мысалы:

ا ل ي و م ْ ؛ ي خ ر ج ؛ ح ج ا ج ؛ م ن م ك ه ْ ؛ إ ل ي م د ي ن ه ْ.

Сондай-ақ: إ ِ ي ش ْ ت َ ط ْ ل ُ ب ْ ؟ م َ ا ف ِ ي ش ْ деген сө з қ олданыстар да кездеседі. Негізінде олар:

болғ ан. أ َ ي ّ ُ ش َ ي ْ ء ٍ ت َ ط ْ ل ُ ب ُ ؟ م َ ا ف ِ ي ه ِ ش َ ي ْ ء ٌ

Ауызекі сө йлуде мұ ндай сө здер жиі-жиі кездеседі.

إ ع ر ا ب ح ك م ى

Ауызша жә не жазбаша тілде қ олданылатын зат есімдердің эърабы, кө бінесе, эъраб лафзий болып келеді де, ө те сирек жағ дайда эъраб тақ дирий болып келеді. Ө йткені эъраб муъраб зат есімдерге тә н. Бірақ бұ лай бола тұ рса да, ережелерге сай болуы ү шін сө йлемдерде мабний етістіктерде де эъраб болатын сияқ ты тұ жырымдалады. Жағ дайғ а қ арай кейбіреулері ойда (хукман) марфуъ болып, екінші біреулері мансуб немесе мажрур болып есептеледі. Ал мабний зат есімдердің эърабы эъраби хукмий деп аталады.

إ ع ر ا ب ف ع ل م ض ا ر ع.§-42

Музариъ етістігінің эърабы ү ш тү рлі болады: 1) рафъ; 2) насб; 3) жазм. Кө п жағ дайларда рафъ белгісі замма, насб белгісі фатха жә не жазм белгісі сукун болып есептеледі. Музариъ етістігінің бұ лардан басқ а эъраб белгілері «эъраб белгілері» тақ ырыбында қ арастырылады. Бұ л ү ш эъраб арқ ылы музариъ етістігі не марфуъ (ә детте, ашық райда), не мансуб (қ алау райда), яки мажзум (шартты жә не бұ йрық райларда) деп қ арастырылады.

م ض ا ر ع م ج ز و م

Қ ағ ида: Егер музариъ етістігінің алдында «жазм етуші» ә ріптердің бірі (харфи жазима) келсе, онда етістік мажзум болады (яғ ни соң ына сү кун қ ойылады немесе соң ғ ы нун тү сіріледі). Жазм етуші ә ріптер бесеу: إ ِ ن ْ ؛ ل َ م ّ َ ا ؛ ل َ م ْ ؛ ل ا َ ؛ ل ـ ِ. Мысалы:

إ ِ ن ْ ي َ ف ْ ت َ ح ْ ؛ ل َ م ّ َ ا ي َ ف ْ ت َ ح ْ ؛ ل َ م ْ ي َ ف ْ ت َ ح ْ ؛ ل ا َ ي َ ف ْ ت َ ح ْ ؛ ل ِ ي َ ف ْ ت َ ح ْ..

ا ِ ف ْ ت َ ح ْ сияқ ты амри хазир жіктелулері тү сірілген ل ـ ِ ә рпі арқ ылы жазм болғ ан, ө йткені ا ِ ف ْ ت َ ح ْ негізінде ل ِ ت َ ف ْ ت َ ح ْ. болуы керек.

Жоғ арыда аталғ ан харфтердің ішінде тө ртеуі бір ғ ана музариъ етістікті жазм етеді. Алайда إ ِ ن ْ ү немі екі музариъ етістікті жазм етеді. Мысалы:

إ ِ ن ْ ت َ ض ْ ر ِ ب ْ – أ َ ض ْ ر ِ ب ْ.

Бұ л إ ِ ن ْ харфінде шарт бар болғ андық тан, ол «إ ِ ن ْ шартия» деп аталады.

Қ ағ ида: « إ ِ ن ْ шартия» арқ ылы жазм болғ ан музариъ етістігіне шылаулардың (атф) бірі арқ ылы бағ ынатын музариъ етістігі де жазм болады. Мысалы: