Нахв (грамматика) 14 страница

Қ ағ ида: Егер хабар немесе мү бтада сө йем болып келсе, онда олар жазуда (лафзан) емес, ойда (хукман) марфуъ болып келеді.

51-§. Жү млә и феълия (етістікті сө йлем)

Жү млә и феълия ү немі баяндауыш (хукм) болып келетін бір етістіктен жә не бастауыш (махкум) болып келетін зат есімнен тұ рады. Мысалы: ك َ ت َ ب َ ز َ ي ْ د ٌ деген сө йлемде ك َ ت َ ب َ – хукм, ал ز َ ي ْ د ٌ – махкум.

ف ا ع ل

Жү млә и феълияда бастауыш (махкум) болып келген зат есім фаъил (негізігі етістегі есімше, сө збе-сө з – «жасаушы» деген мағ ынаны береді – ауд.еск.). Мысалы, ك َ ت َ ب َ ز َ ي ْ د ٌ деген сө йлемде фаъил – ز َ ي ْ د ٌ.

Қ ағ ида: Ф аъилдар, кө бінесе, етістіктің алдында тұ рады. Бірақ кейде керісінше болуы да мү мкін. Мысалы:

ك َ ت َ ب َ ز َ ي ْ د ٌ ؛ ز َ ي ْ د ٌ ك َ ت َ ب َ ؛ ي َ ك ْ ت ُ ب ُ ز َ ي ْ د ٌ ؛ ز َ ي ْ د ٌ ي َ ك ْ ت ُ ب ُ.

Ескерту: ز َ ي ْ د ٌ ك َ ت َ ب َ деген сө йлемдегі ز َ ي ْ د ٌ сө зін кө рнекті ғ алымдар мү бтада деп санағ ан. Бірақ жең ілдету ү шін кейінгі ғ алымдар оны фаъил деп кө рсеткен.

ف َ ت َ ح ْ ت َ ف َ ت َ ح ْ ت ُ م َ ا ف َ ت َ ح ْ ت ُ م ْ ف َ ت َ ح ْ ت ِ ف َ ت َ ح ْ ت ُ م َ ا ف َ ت َ ح ْ ت ُ ن ّ َ ف َ ت َ ح ْ ت ُ ف َ ت َ ح ْ ن َ ا.

أ ن ت أ ن ت م ا أ ن ت م أ ن ت أ ن ت م ا أ ن ت ن أ ن ا ن ح ن.

Ескерту: Кейінгі ғ алымдардың пікірінше, ف َ ت َ ح ْ ت َ жә не ف َ ت َ ح ْ ت ُ сө здерінің екінші жә не бірнші жақ тарда жіктелуіндегі ت қ осымшасы фаъилдың замиры емес, тек фаъилдың екінші жә не бірінші жақ тарда тұ рғ андығ ын білдіретін белгі ғ ана деп қ арауымыз керек.

Кейде етістіктің фаъилы етістіктің алдында тұ рғ ан замир болады. Мысалы:

ه ُ و َ ف َ ت َ ح َ ؛ ه ُ م َ ا ف َ ت َ ح َ ا ؛ ه ُ م ْ ف َ ت َ ح ُ و ا ؛ ه ِ ى َ ف َ ت َ ح َ ت ْ ؛ ه ُ م َ ا ف َ ت َ ح َ ت َ ا ؛ ه ُ ن ّ َ ف َ ت َ ح ْ ن َ أ َ ن ْ ت َ ف َ ت َ ح ْ ت َ ؛ أ َ ن ْ ت ُ م َ ا ف َ ت َ ح ْ ت ُ م َ ا ؛ أ َ ن ْ ت ُ م ْ ف َ ت َ ح ْ ت ُ م ْ ؛ أ َ ن ْ ت ِ ف َ ت َ ح ْ ت ِ ؛ أ َ ن ْ ت ُ م َ ا ف َ ت َ ح ْ ت ُ م َ ا ؛ أ َ ن ْ ت ُ ن ّ َ ف َ ت َ ح ْ ت ُ ن ّ َ ؛ أ َ ن َ ا ف َ ت َ ح ْ ت ُ ؛ ن َ ح ْ ن ُ ف َ ت َ ح ْ ن َ ا.

Қ ағ ида: Егер фаъил мабний зат есімнен болса, онда ол жазуда емес, ойда марфуъ болады. Мысалы:

ه ُ و َ ف َ ت َ ح َ ؛ أ َ ن ْ ت َ ف َ ت َ ح ْ ت َ ؛ ه َ ذ َ ا ك َ ت َ ب َ ؛ ه َ ؤ ُ ل ا َ ء ِ ك َ ت َ ب ُ و ا.

Кейбір жү млә и феълиялардағ ы етістіктер ырық сыз етісте (мә джхуль) тұ рады. Мысалы:

ق ُ ت ِ ل َ ب َ ك ْ ر ٌ ؛ ض ُ ر ِ ب َ ز َ ي ْ د ٌ ؛ ك ُ ت ِ ب َ ا ل ْ ك ِ ت َ ا ب ُ.

Бұ л ырық сыз етістегі етістіктердің бастауышы (махкумы) фаъил яғ ни амал -ә рекетті жасаушы болмаса да, грамматика терминологиясында олар фаъил ретінде (наиби фаъил - ауд.еск.) қ арастырылады.

Кейбір жү млә и феълиялардың етістіктері ө ткен шақ болымсыз тү рінде (нафий мазий), осы-келер шақ болымсыз тү рінде (нафий музариъ) жә не жахд манфий сияқ ты манфий жіктелулерінде тұ рады. Мысалы:

م َ ا د َ خ َ ل َ ز َ ي ْ د ٌ ؛ ل ا َ ي َ د ْ خ ُ ل ُ ز َ ي ْ د ٌ ؛ ل َ ن ْ ي َ د ْ خ ُ ل َ ز َ ي ْ د ٌ ؛ ل َ م ْ ي َ د ْ خ ُ ل ْ ز َ ي ْ د ٌ.

Бұ л болымсыз етістіктердің (манфий) бастауыштары нағ ыз фаъилдар емес. Алайда, соғ ан қ арамастан, грамматикалық терминологияда олар фаъилдың рө лін ойнайды.

52-§. Исми сифаттың фаъилдары

Фаъилдар тек етістіктерге ғ ана тә н емес. Кейде исми фаъил, исми мафъул, исми фаъъал, сифати мушаббаха жә не исми мансубтар да исми сифаттың фаъилдары есебінде жұ мсала береді. Бұ л исми сифаттың етістікке ұ қ сас болып (шибхи феъл), олардың орнында қ олданылатындығ ына байланысты жү зеге асады. Мысалы:

ز َ ي ْ د ٌ - ع َ ا ل ِ م ٌ أ َ ب ُ و ه ُ ؛ ز َ ي ْ د ٌ - م َ س ْ ر ُ و ق ٌ م َ ا ل ُ ه ُ ؛ ز َ ي ْ د ٌ - أ َ ك ّ َ ا ل ٌ خ َ ا د ِ م ُ ه ُ ؛ ز َ ي ْ د ٌ - ك َ ب ِ ي ر ٌ ر َ أ ْ س ُ ه ُ ؛ ز َ ي ْ د ٌ - ح َ س َ ن ٌ و َ ج ْ ه ُ ه ُ ؛ ز َ ي ْ د ٌ - ش َ ر ْ ع ِ ى ّ ٌ ع َ م َ ل ُ ه ُ.

Қ ағ ида: Исми сифаттың фаъилдары ү немі мавсуфи мажозийларды (бейнелі мавсуф) білдіретін бір замирғ а музаф болады (Жоғ арыдағ ы мысалдарды қ араң ыз). Кейде жоғ арыдағ ы исми сифаттар ө з фаъилдарына музаф болады.Мұ ндай жағ дайда олардың фаъилдары марфуъ болмайды, мажрур болады. Ө йткені ол музафин илайһ и болып табылады. Бұ л фаъилдардың қ осымшасындағ ы замирлар тү сіріледі де, ал фаъилдың ө зі «ا ل» кө мегімен белгілілік формасына ө теді. Мысалы:

ز َ ي ْ د ٌ - ع َ ا ل ِ م ُ ا ل أ َ ب ِ ؛ ز َ ي ْ د ٌ - م َ س ْ ر ُ و ق ُ ا ل ْ م َ ا ل ِ ؛ ز َ ي ْ د ٌ - أ َ ك ّ َ ا ل ُ ا ل ْ خ َ ا د ِ م ِ ؛ ز َ ي ْ د ٌ - ك َ ب ِ ي ر ُ ا ل ر ّ َ أ ْ س ِ ؛ ز َ ي ْ د ٌ - ح َ س َ ن ُ ا ل ْ و َ ج ْ ه ِ ؛ ز َ ي ْ د ٌ - ش َ ر ْ ع ِ ى ّ ُ ا ل ْ ع َ م َ ل ِ.

Мутаъаддий исми сифат кейде ө з мафъулына музаф болады. Мысалы:

ع َ ا ل ِ م ُ ا ل أ َ س ْ ر َ ا ر ِ ؛ ق َ ا ت ِ ل ُ ا ل ذ ّ ِ ئ ْ ب ِ ؛ آ ك ِ ل ُ ا ل ْ خ ُ ب ْ ز ِ

Изафаи лафзия (жалғ ан изафа) жә не изафаи маънавия (нағ ыз изафа).

Bcvb cbafnkfhybyu aj]bkkfhbuf `rb vfa]ekkfhbuf vepja, skbikbrkfhb afwfn kfapbq df pjobhbqlbh& Исми сифаттың (сын есім) ө з фаъилдары мен мафъулдарына музаф болуы тек жазуда, сырттай ғ ана болады. Ал мағ ынасында байланыс (изафа) та, қ атынас (нисбат) та болмайды. Сондық тан сын есімнің мұ ндай изафасы (изафеттік немесе анық тауыштық тіркес) изафаи лафзия (жалғ ан изафа) деп аталады. Ал нағ ыз изафа деп бұ л бір исмнің басқ а бір исмге ө з фаъилы немесе мафъулымен қ атынасынан басқ а бір қ атынасты білдіретін изафаи маънавияны айтамыз. Мысалы: ب َ ا ب ُ ا ل ْ م َ د ْ ر َ س َ ة ِ ؛ ك ِ ت َ ا ب ُ ز َ ي ْ د ٍ Зә йдтің кітабы. Медресенің есігі.

Изафаи маънавиядағ ы музаф болғ ан зат есімдерге «ا ل» қ осылмайды. Алайда изафаи лафзиядағ ы музафтарғ а «ا ل» қ осыла береді. Ө йткені жалғ ан изафадағ ы исми сифат маърифа емес. Мысалы:

ا ل ص ّ َ ا ئ ِ ب ُ ا ل ْ ف ِ ك ْ ر ِ ؛ ا ل ْ م َ س ْ ر ُ و ق ُ ا ل ْ م َ ا ل ِ ؛ ا ل ْ ح َ س َ ن ُ ا ل ْ و َ ج ْ ه ِ ؛ ا ل آ ك ُ ل ُ ا ل ْ خ ُ ب ْ ز ِ.

Масдардың фаъилы. Кейде масдардың фаъилы да марфуъ болады. Мысалы, أ َ ع ْ ج َ ب َ ن ِ ى أ َ ك ْ ل ُ ز َ ي ْ د ٌ деген сө йлемдегі ز َ ي ْ د ٌ сө зі.

Алайда бұ л ө те сирек кездесетін қ ұ былыс. Кө бінесе, масдар ө з фаъилына қ осылғ анда, фаъил мажрур болады. Мысалы:

أ َ ع ْ ج َ ب َ ن ِ ى أ َ ك ْ ل ُ ز َ ي ْ د ٍ ؛ ع َ ل ِ م ْ ت ُ ص َ د َ ا ق َ ة َ ب َ ك ْ ر ٍ ؛ ت َ ع َ ج ّ َ ب ْ ت ُ م ِ ن ْ س َ خ َ ا و َ ة ِ ع َ ل ِ ى ّ ٍ.

Масдар кейде ө з мафъулына қ осылады. Мысалы:

أ َ ك ْ ل ُ ا ل ط ّ َ ع َ ا م ِ ؛ ج َ م ْ ع ُ ا ل ْ م َ ا ل ِ ؛ إ ِ ك ْ ر َ ا م ُ ا ل ْ ف ُ ق َ ر َ ا ء ِ ؛ ز ِ ي َ ا ر َ ة ُ ا ل إ ِ خ ْ و َ ا ن ِ.

Қ ағ ида: Ө з фаъилына немесе мафъулына қ осылғ ан масдарда « ا ل» болмайды, ө йткені ол белгілілік формада деп саналады. Мысалы,