Главная страница Случайная страница
КАТЕГОРИИ:
АвтомобилиАстрономияБиологияГеографияДом и садДругие языкиДругоеИнформатикаИсторияКультураЛитератураЛогикаМатематикаМедицинаМеталлургияМеханикаОбразованиеОхрана трудаПедагогикаПолитикаПравоПсихологияРелигияРиторикаСоциологияСпортСтроительствоТехнологияТуризмФизикаФилософияФинансыХимияЧерчениеЭкологияЭкономикаЭлектроника
Нахв (грамматика) 5 страница
|
|
Егер тек бір ғ ана етістігі бар мутаъаддий етістіктер إ ِ ف ْ ع َ ا ل ٌ немесе ت َ ف ْ ع ِ ي ل ٌ қ алыбына ө ткізілсе, олар екі мафъулы бар етістікке айналады. Мысалы:
ع َ ل ِ م ْ ت ُ ا ل ْ و َ ا ق ِ ع َ ة َ - أ َ ع ْ ل َ م ْ ت ُ ا ل ْ و َ ا ق ِ ع َ ة َ ز َ ي ْ د ً ا ؛
ع َ ل ِ م ْ ت ُ ا ل ْ م َ س ْ ئ َ ل َ ة َ - ع َ ل ّ َ م ْ ت ُ ا ل ْ م َ س ْ ئ َ ل َ ة َ ز َ ي ْ د ً ا.
ق و ا ع د ف ع ل و ف ا ع ل
Қ ағ ида: Етістіктер тектері (ер тегі немесе ә йел тегі) бойынша ө з фаъилдарына бағ ынады. Мысалы:
ا ل ر ّ َ ج ُ ل ُ ك َ ت َ ب َ ؛ ا ل ْ م َ ر ْ أ َ ة ُ ك َ ت َ ب َ ت ْ.
Қ ағ ида: Етістіктер тү рлері (жекеше, екілік, кө пше) бойынша да ө з фаъилдарына бағ ынады. Мысалы:
ا ل ر ّ َ ج ُ ل ُ ك َ ت َ ب َ ؛ ا ل ر ّ َ ج ُ ل ا َ ن ِ ك َ ت َ ب َ ا ؛ ا ل ر ّ ِ ج َ ا ل ُ ك َ ت َ ب ُ و ا.
ا ل ْ م َ ر ْ أ َ ة ُ ك َ ت َ ب َ ت ْ ؛ ا ل ْ م َ ر ْ أ َ ت َ ا ن ِ ك َ ت َ ب َ ت َ ا ؛ ا ل ن ّ ِ س َ ا ء ُ ك َ ت َ ب ْ ن َ.
Қ ағ ида: Егер сө йлемде фаъил заттың (адамнан басқ а) кө пше тү рінде тұ рса, етістік ә йел тегінің жекеше тү рінде тұ рады. Мысалы:
ا ل ْ ك ُ ت ُ ب ُ ن َ ف َ ع َ ت ْ ؛ ا ل أ َ ي ّ َ ا م ُ ط َ ا ل َ ت ْ ؛ ا ل ط ّ ُ ي ُ و ر ُ ط َ ا ر َ ت ْ.
Қ ағ ида: Егер етістік фаъилдан бұ рын келсе, онда ол ү немі жекеше тү рде тұ рады. Мысалы:
ك َ ت َ ب َ ا ل ر ّ َ ج ُ ل ا َ ن ِ ؛ ك َ ت َ ب َ ا ل ر ّ ِ ج َ ا ل ُ ؛ د َ خ َ ل َ ا ل ْ م ُ س ْ ل ِ م ُ و ن َ. ك َ ت َ ب َ ت ِ ا ل ْ م َ ر ْ أ َ ت َ ا ن ِ ؛ ك َ ت َ ب َ ت ِ ا ل ن ّ ِ س َ ا ء ُ ؛ د َ خ َ ل َ ت ِ ا ل ْ م َ س ْ ل ِ م َ ا ت ُ.
Ескерту: Сіздер морфологияда айтылатын етістіктің бө лшектері мен жіктелулерін естен шығ армағ ан боларсыздар. Оларды бұ л кітапта сипаттаудың қ ажеті жоқ.
أ ن و ا ع أ ف ع ا ل.§ -15
ف ع ل م د ح و ذ م ّ
Мақ тау (мадақ тау) етістіктері – екеу: Œ ن ِ ع ْ م َ жә не ح َ ب ّ َ ذ َ ا. Екеуі де «қ андай ә демі», «қ андай жақ сы» деген сияқ ты мағ ынағ а ие.
ح َ ب ّ َ ذ َ ا - кү рделі сө з: ح َ ب ّ َ ذ َ ا =ح َ ب ّ َ + ذ َ ا. Бұ л сө з жақ сыны бағ алау жә не мадақ тау ү шін қ олданылады. Ол ә рдайым бір формада болады. Сө йлемді талдап кө рейік: ح َ ب ّ َ - феъл мазий; ذ َ ا - исми ишара оның фаъилы болып табылады. Сө йлем – хабари мукаддам, одан кейін келетін исм немесе замир - мү бтадаи муаххар. Мысалы:
ن ِ ع ْ م َ ا ل ر ّ َ ج ُ ل ُ ز َ ي ْ د ٌ ؛ ن ِ ع ْ م َ ت ِ ا ل ْ م َ ر ْ أ َ ة ُ ه ِ ن ْ د ٌ ؛ ح َ ب ّ َ ذ َ ا ا ل ر ّ َ ج ُ ل ُ ز َ ي ْ د ٌ.
Кінә лау, айыптау етістіктері де – екеу: Œ ب ِ ئ ْ س َ жә не س َ آ ء َ. Ол екеуі де: «қ андай жаман» деген мағ ынағ а ие. Мысалы:
ب ِ ئ ْ س َ ا ل ر ّ َ ج ُ ل ُ ب َ ك ْ ر ٌ ؛ ب ِ ئ ْ س َ ت ِ ا ل ْ م َ ر ْ أ َ ة ُ ه ِ ن ْ د ٌ ؛ س َ آ ء َ ا ل ر ّ َ ج ُ ل ُ ب َ ك ْ ر ٌ ؛ س َ آ ئ َ ت ِ ا ل ْ م َ ر ْ أ َ ة ُ ه ِ ن ْ د ٌ.
أ ف ع ا ل ت ع ج ب
Араб тілінде етістіктер таң қ алу, таң ырқ ау мә нін беру ү шін ол тө мендегі екі қ алыпқ а ө ткізіледі:
Œ أ َ ف ْ ع َ ل َ ف ُ ل ا َ ن ً ا * أ َ ف ْ ع ِ ل ْ ب ِ ف ُ ل ا َ ن ٍ.
Мысалы,
م َ ا أ َ ح ْ س َ ن َ ز َ ي ْ د ً ا.
Оның мағ ынасы айқ ын: «Зә йдты не ә демі қ ылды?» болу керек. Алайда, ол шын мә нінде, «Зә йд қ андай ә демі» деген мағ ынаны білдіреді. Сондай-ақ ب ِ ز َ ي ْ د ٍ أ َ ح ْ س ِ ن ْ мағ ынасы да белгілі: «Зә йдті ә демі ет». Алайда ол: «Зә йд ө те ә демі».
Ескерту: Етістіктің бұ л жіктелулерінің біріншісі إ ِ ف ْ ع َ ا ل ٌ қ алыбындағ ы ө ткен шақ етістігі, ал екіншісі إ ِ ف ْ ع َ ا ل ٌ - қ алыбындағ ы амри хазир болып табылады.
Бұ л таң қ алу етістіктері ешқ ашан жіктелмейді (ө згермейді). Олар барлық уақ ытта жекеше тү рде ғ ана қ олданылады. Мысалы:
م َ ا أ َ ج ْ ه َ ل َ ز َ ي ْ د ً ا = أ َ ج ْ ه ِ ل ْ ب ِ ز َ ي ْ د ٍ ؛ م َ ا أ َ ع ْ ل َ م َ ز َ ي ْ د ً ا = أ َ ع ْ ل ِ م ْ ب ِ ز َ ي ْ د ٍ ؛
م َ ا أ َ س ْ م َ ع َ ز َ ي ْ د ً ا = أ َ س ْ م ِ ع ْ ب ِ ز َ ي ْ د ٍ ؛ م َ ا أ َ ب ْ ص َ ر َ ز َ ي ْ د ً ا = أ َ ب ْ ص ِ ر ْ ب ِ ز َ ي ْ د ٍ ؛
م َ ا أ َ ع ْ ج َ ل َ ز َ ي ْ د ً ا = أ َ ع ْ ج ِ ل ْ ب ِ ز َ ي ْ د ٍ ؛ م َ ا أ َ ص ْ ب َ ر َ ز َ ي ْ د ً ا = أ َ ص ْ ب ِ ر ْ ب ِ ز َ ي ْ د ٍ.
أ ف ع ا ل م ق ا ر ب ة
Келесі етістіктер жақ ындату етістіктері (бастау жә не жақ ындату етістіктері) деп аталады:
ع َ س َ ى ؛ ك َ ا د َ ؛ أ َ و ْ ش َ ك َ ؛ ق َ ا ر َ ب َ ؛ أ َ خ َ ذ َ ؛ ط َ ف ِ ق َ ؛ أ َ ق ْ ب َ ل َ ؛ ج َ ع َ ل َ.
1) ع َ س َ ى ز َ ي ْ د ٌ ا َ ن ْ ي َ خ ْ ر ُ ج َ
- Зә йд шығ а бастады.
2) ك َ ا د َ ز َ ي د ٌ ي َ ض ْ ر ِ ب ُ
- Зә йд ұ ра бастады.
3) أ َ و ْ ش َ ك َ ز َ ي ْ د ٌ ا َ ن ْ ي َ ذ ْ ه َ ب َ
- Зә йд кете бастады.
4) ق َ ا ر َ ب َ ز َ ي ْ د ٌ ا َ ن ْ ي َ غ ْ ض ِ ب َ
- Зә йд ашулана бастады.
5) أ َ خ َ ذ َ ز َ ي ْ د ٌ ي َ أ ْ ك ُ ل ُ
- Зә йд жей бастады.
6) ط َ ف ِ ق َ ز َ ي ْ د ٌ ي َ ش ْ ر َ ب ُ
- Зә йд іше бастады.
7) أ َ ق ْ ب َ ل َ ز َ ي ْ د ٌ ي َ ك ْ ت ُ ب ُ
- Зә йд жаза бастады.
8) ج َ ع َ ل َ ز َ ي ْ د ٌ ي َ ق ْ ر َ أ ُ
- Зә йд оқ и бастады.
أ ف ع ا ل ح ُ ك ْ م ِ ي ّ َ ة (ا س م ا ء ا ف ع ا ل).§ -16
Араб тілінде сырттай етістіктің жіктелуіне ұ қ самайтын, алайда етістік ретінде қ олданылатын сө здер бар. Олар феъли хукмий деп аталады. Олардың ең кө п тамымалдары - 25:
1) ه َ ي ْ ه َ ا ت َ - кетті (жоқ болып кетті); жоқ, жоқ
2) ش َ ت ّ َ ا ن َ - бө лінді; қ андай бө лек (басқ а!)
3) س َ ر ْ ع َ ا ن َ - жақ ын; ө те жақ ын; тап (дә л) қ азір
4) أ ُ ف ّ ٍ - мен тойдым (мезі қ ылды)
5) ب َ س ْ - кү йдірді (ауыс. мағ.); жетер
6) ح َ ا ش َ ا = ح َ ا ش َ ى - -lfy, асwf
7) ر ُ و َ ي ْ د َ - уақ ыт (мұ рсат) бер
8) ت َ ع َ ا ل َ - бері кел
9) إ ِ ي ّ َ ا ك َ – сақ тан, сақ бол
10) ك َ ل ا ّ َ - жоқ, жоқ!
11) ح َ ي ّ َ ه َ ل َ - жақ ындат
12) ح َ ي ّ َ - жақ ында, асық, тездет
13) ه َ ل ُ م ّ َ - бері кел, жылдамдат, асық
14) ه َ ا ت ِ = ه َ ا ت ِ ى - бер, алып кел
15) ه َ ا ء َ - ал
16) ه َ ب ْ - бер, алып кел
17) د َ خ ِ ي ل َ ك َ - ө тінем
18) ب َ ل ْ ه َ - таста, қ алдыр, сол жерде қ алсын
19) آ م ِ ي ن - қ абылда
20) ل َ و ْ ل ا َ - егер болмаса ғ ой
21) ع َ ل َ ي ّ َ - алып кел
22) ع َ ل َ ي ْ ك َ - қ амық па
23) إ ِ ل َ ي ْ ك َ - кет, жоғ ал
24) د ُ و ن َ ك َ - мә, сағ ан, ал
25) ف َ ع َ ا ل ِ - жаса
Мысалдары:
ه َ ي ْ ه َ ا ت َ ا ل ْ و ُ ص ُ و ل ُ ؛ ش َ ت ّ َ ا ن َ ا ل أ َ م ْ ر َ ا ن ِ ؛ س َ ر ْ ع َ ا ن َ ا ل ْ ف َ ر َ س ُ ؛ أ ُ ف ّ ٍ ل َ ك ُ م ْ ؛ م ِ ا ئ َ ة ُ أ َ ل ْ ف ُ د ِ ي ن َ ا ر ب َ س ْ ؛ ح َ ا ش َ ا أ َ ن ْ أ َ خ ُ و ن َ ؛ ر ُ و َ ي ْ د َ ز َ ي ْ د ً ا ؛ ت َ ع َ ا ل َ ه ُ ن َ ا ؛ إ ِ ي ّ َ ك َ م ِ ن َ ا ل ْ غ َ ي ْ ب َ ة ؛ ك َ ل ا ّ َ ل ا َ ت َ ظ ْ ل ِ م ْ أ َ ح َ د ً ا ؛ ح َ ي ّ َ ه َ ل َ ا ل ط ّ َ ع َ ا م َ ؛ ح َ ي ّ َ ع َ ل َ ي ا ل ص ّ َ ل ا ة ِ ؛ ه َ ل ُ م ّ َ ش َ ا ه ِ د َ ك َ ؛ ه َ ا ت ِ د َ ل ِ ي ل َ ك َ ؛ ه َ ا ء َ ا ق ْ ر َ إ ِ ا ل ك ِ ت َ ا ب َ ؛ ه َ ب ْ أ َ ن ّ َ ك َ غ َ ن ِ ى ّ ٌ ؛ د َ خ ِ ي ل َ ك َ ع َ ل ّ ِ م ْ ن ِ ي ؛ ب َ ل ْ ه َ ا ل ْ ج َ د َ ل َ ؛ آ م ِ ي ن ْ ي َ ا م ُ ع ِ ي ن ُ ؛ ع َ ل َ ي ّ َ ز َ ي ْ د ً ا ؛ ع َ ل َ ي ْ ك َ ب ِ ا ل ْ ع ِ ب َ ا د َ ت ِ ؛ إ ِ ل َ ي ْ ك َ ع َ ن ّ ِ ي ؛ د ُ و ن َ ك َ ز َ ي ْ د ً ا ؛ ت َ ر َ ا ك ِ ا ل ذ ّ ُ ن ُ و ب َ.
Ескерту: ف َ ع َ ا ل ِ қ алыбындағ ы феъли хукмийдің ә рқ айсысы амр хазир мағ ынасына ие болады. Мысалы:
د َ خ َ ا ل ِ = ا ُ د ْ خ ُ ل ْ ؛ ن َ ز َ ا ل ِ = ا ِ ن ْ ز ِ ل ْ.
ب ا ب أ د و ا ت.§ -17
Сө з алды шылаулары (харф, адат) – басқ а бір сө зге қ осылмайынша толық мағ ынасы болмайтын сө здер. Мысалы, как в выражении ب ِ ز َ ي ْ د ٍ дегендегі харфы ب ِ ـ бірге, қ оса, -мен мағ ыналарына ие. Араб тілінде жү зге жуық ә р тү рлі сө з алды шылаулары бар.
ح ر و ف ج ا ر ة
“Жар сө з алды шылаулары” 16:
1) ب ـ ِ - бірге, қ оса, -мен
2) ل ـ ِ - ү шін
3) ك ـ َ - сияқ ты, сынды, тә різді, секілді
4) ف ِ ي - ішінде
5) م ِ ن ْ - -дан, -ден, -тан, -тен...
6) ع َ ن ْ - -дан, -ден, -тан, -тен...
7) إ ِ ل َ ي - -ғ а, -ге, -қ а, -ке...
8) ع َ ل َ ي - ү стінде, ү стіне...
9) ح َ ت ّ َ ي - тіпті, дейін, шейін
10) م ُ ذ ْ -... бері
11) م ُ ن ْ ذ ُ - с... бері
12) ح َ ا ش َ ا -... басқ а
13) خ َ ل ا َ - одан басқ а
14) ع َ د َ ا -... басқ а
15) - 16) و َ ؛ ت َ (... атымен ант етемін (ант ету ү шін)
Бұ л сө з алды шылаулары ү немі исмнің алдынан келеді жә не оны мә жрур қ ылады, яғ ни исмге кә сра харакаты қ ойылады. Сондық тан олар «жә р етуші харфтер» деп аталып кеткен. Жә р харфтерінен кейін келген сө з зул-жар деп аталады.
Мысалдары:
ب ِ ز َ ي د ٍ ؛ ل ِ ز َ ي ْ د ٍ ؛ ك َ ز َ ي ْ د ٍ ؛ ف ِ ي ا ل ْ م َ س ْ ج ِ د ِ ؛ م ِ ن َ ا ل ْ ب َ ل ْ د َ ة ِ ؛ ع َ ن ِ ا ل ب َ ي ْ ت ِ ؛ إ ِ ل َ ي ا ل ْ ق َ ر ْ ي َ ة ِ ؛ ع َ ل َ ي ا ل ْ ب َ ي ْ ت ِ ؛ ح َ ت ّ َ ي ا ل ر ّ َ أ ْ س ِ ؛ م ُ ذ ْ ي َ و ْ م ِ ا ل ْ ج ُ م ُ ع َ ة ِ ؛ م ُ ن ْ ذ ُ ي َ و ْ م ِ ا ل ْ ج ُ م ُ ع َ ة ِ ؛ ح َ ا ش َ ا ز َ ي ْ د ٍ ؛ خ َ ل ا َ ز َ ي ْ د ٍ ؛ ع َ د َ ا ز َ ي ْ د ٍ ؛ و َ ا ل ل ه ِ ؛ ت َ ا ل ل ه ِ.
م ُ ل ْ ح َ ق َ ا ت ح ر و ف ج ا ر ة
Тө менлегі сө здер ғ алымдардың пікірінше, жә р харфтері болып саналады:
م َ ع َ - бірге, қ оса
س ِ و َ ي = د ُ و ن َ = ب ِ د ُ و ن ِ = ب ِ ل ا َ = ب ِ غ َ ي ْ ر ِ -... басқ а
ل َ د َ ي = ل َ د ُ ن ْ -... қ арсы, керісінше
ل َ د ُ ن ْ م ِ ن ْ -... жағ ынан
Мысалдары:
م َ ع َ ز َ ي ْ د ٍ ؛ س ِ و َ ي ز َ ي ْ د ٍ ؛ د ُ و ن َ ز َ ي ْ د ٍ ؛ ب ِ د ُ و ن ِ ز َ ي ْ د ٍ ؛ ب ِ ل ا َ أ َ د َ ب ٍ ؛ ب ِ غ َ ي ْ ر ِ أ َ د َ ب ٍ ؛ ل َ د َ ي ز َ ي ْ د ٍ ؛ ل َ د ُ ن ْ ز َ ي ْ د ٍ ؛ م ِ ن ْ ل َ د ُ ن ْ ز َ ي ْ د ٍ.
Ескерту: «Кейде», «ә детте», «жиі-жиі» мағ ынасындағ ы ر ُ ب ّ َ сө зі жар харфі болып есептелмейді, ол, «исм мабний» деп аталады. Мысалы:
ر ُ ب ّ َ ص َ د ِ ي ق ٍ خ َ ي ْ ر ٌ م ِ ن ْ ش َ ق ِ ي ق ٍ.
ح ر و ف ع ط ف.§ -18
Белгілі бір сө зді басқ а бір сө здің ережесіне бағ ындырып жіберу ү шін қ олданылатын харфтер атф немесе жалғ аулық деп аталады. Ең кө п қ олданылатын жалғ аулық тар -12: و َ ؛ ف ـ َ ؛ ث ُ م ّ َ ؛ ح َ ت ّ َ ي ؛ أ َ و ْ ؛ أ َ م ْ ؛ ل ا َ ؛ و َ ل ا َ ؛ و َ إ ِ م ّ َ ا ؛ ب َ ل ْ ؛ ل َ ك ِ ن ْ ؛ أ َ ي ْ.
Мысалдары:
ج َ ا ئ َ ن ِ ي ز َ ي ْ د ٌ و َ ب َ ك ْ ر ٌ - Мағ ан Зә йд жә не Бә кір келді
ج َ ا ئ َ ن ِ ي ز َ ي ْ د ٌ ف َ ب َ ك ْ ر ٌ - Мағ ан Зә йд пен Бә кір келді
ج َ ا ئ َ ن ِ ي ز َ ي ْ د ٌ ث ُ م ّ َ ب َ ك ْ ر ٌ - Мағ ан Зә йд, содан соң Бә кір келді
م َ ا ت َ ا ل ن ّ َ ا س ُ ح َ ت ّ َ ي ا ل أ َ ن ْ ب ِ ي َ ا ء ُ - Адамдардың барлығ ы, тіпті пайғ амбарлар да қ айтыс болды.
ه ُ و َ ع َ ا ل ِ م ٌ أ َ و ْ ج َ ا ه ِ ل ٌ - Ол – ғ алым немесе надан.
أ َ ز َ ي ْ د ٌ أ َ م ْ ب َ ك ْ ر ٌ ه ُ و َ - Ол Зә йд пе, ә лде Бә кір ме?
ج َ ا ئ َ ن ِ ي ز َ ي ْ د ٌ ل ا َ ب َ ك ْ ر ٌ - Мағ ан Зә йд емес, Бә кір келді
ل َ م ْ ي َ ج ِ ئ ْ ز َ ي ْ د ٌ و َ ل ا َ ب َ ك ْ ر ٌ - Мағ ан Зә йд те, Бә кір де келмеді
ا ل إ ِ ن ْ س َ ا ن ُ إ ِ م ّ َ ا ص َ ا ل ِ ح ٌ و َ أ ِ م ّ َ ا ط َ ا ل ِ ح ٌ - Адам не жақ сы не жаман болады.
ل َ م ْ ي َ ج ِ ئ ْ ز َ ي ْ د ٌ ب َ ل ْ ب َ ك ْ ر ٌ - Зә йд келмеді, Бә кір келді
ل َ م ْ ي َ ج ِ ئ ْ ز َ ي ْ د ٌ ل َ ك ِ ن ْ ب َ ك ْ ر ٌ - Зә йд келмеді, бірақ Бә кір келді
ج َ ا ئ َ ن ِ ي َ ا ل ْ م ُ ع َ ل ّ ِ م ُ أ َ ي ْ م َ ح ْ م ُ و د ٌ - Мағ ан оқ ытушы, яғ ни Махмұ д келді