Табиғи немесе пішін тудырушы бейнелеуші құралдарға мысал келтіріңіз.

Радионың бейнелеуші қ ұ ралдары бір-бірімен тығ ыз байланысқ ан екі топқ а бө лінеді. Біріншісіне тұ рақ ты, сандық ө згерістерге ұ шырамайтын, дыбыстық материалдар жатады: сө з, музыка, шулар. Екіншісі – студиядан тыс жазылғ ан деректі жазбалар. Бұ лар табиғ и немесе пішін тудырушы бейнелеуші қ ұ ралдар деп аталады.

Табиғ и немесе пішін тудырушы бейнелеуші қ ұ ралдар – ө згеріске ұ шырайтын, ө зің е қ олайлы, ә рі ың ғ айлы етіп қ олдануғ а болатын, радиожурналистің шығ армашылық қ ажеттілігіне тә уелді техникалық немесе стиль қ алыптастырушы бейнелеуші қ ұ ралдар, яғ ни монтаж бен дыбыс қ ұ ү растырудың техникалық тә сілдері. Ең алдымен дыбыс қ ұ рудың ө зіндік ә діс-тә сілдеріне тоқ таламыз: бірінші – реверберация, яғ ни дыбысжазу процесінде басқ ару тетігінің кө мегімен журналист дауыстың жә не болғ ан оқ иғ а туралы жазбаның дыбысталуына қ осымша ә р береді, ә рі жаң ғ ырық қ осады. Бұ л тә сіл тың даушының ынтасын, назарын кейіпкердің сө зіне, журналистің сө з қ олданысына аударту жә не оқ иғ аның дыбыстық бейнесін айшық тау мақ сатында қ олданылады.

Екінші – “Буратино” тә сілі. Бұ л тә сілді бейнелеуші қ ұ рал ретінде ашқ ан режиссер Роза Иоффе. Магнитафон таспасын жылдам немесе баяу айналдыру арқ ылы техникалық бракты тиімді кө ркем тә сілге айналдыру туралы жаң алық Алтын кілт немесе Буратиноның басынан кешкендері атты балаларғ а арналғ ан радиоспектакльде алғ аш қ олданылды. Осы аталғ ан тә сілдің кө мегімен ағ аш адамның қ ұ лақ қ а жағ ымды с? здері, Қ арабастың жуан дауыспен айтылғ ан сө здері, қ уыршақ артистердің жің ішке дауыстары, дуэттер, квартеттер қ ұ рылды, ең бастысы мұ ның бә рі бір ғ ана актердің дауысын ә р қ ырынан қ ұ былтудың жемісі еді.

Ү шінші – дыбыстық мизансцена. Эфирде сө з болып жатқ ан ә ң гімеге қ атысушы адамдарғ а микрофонды ұ сынудың, бағ ыттаудың тә сілдері. Микрофонды барлық адамдардың сө зі бірдең гейде естілуі жағ дайында орнату жә не қ олдан-қ олғ а ұ сыну, жақ ындату немесе алыстату, яғ ни оқ иғ аның жалпылық мә нін ашу ү шін қ олдану ә дісі. Керісінше микрофонды тек бір ғ ана дауыстың айқ ын, ә рі айрық ша естілуі жағ дайында орнатуғ а болады, мұ ндай жағ дайда бір ғ ана дауыс немесе дыбыс хабардың сюжеттік, мә ндік, эмоционалдық негізін қ ұ райды.

Бұ л тә сіл журналистің ә ң гімесінің маң ыздылығ ын арттырып, сонымен қ атар шынайылығ ын танытады, тарихи сипат береді.

Тө ртінші – дауыстық ә рлеу. Мә селен, футболдан репортажды комментатордың кабинасында отырып алып, жай дауыспен баяндауғ а немесе ө зі доп қ уып жү рген футболшының немесе шынайы жанкү йердің бейнесіне еніп, бар ынта-шынтаң мен ә ң гімелеуге де болады, мә селе – осы жарыстың нағ ыз болмысын сө збен қ аншалық ты дең гейде сомдап бере білуің із бен тың даушыларғ а қ аншалық ты дә режеде жеткізе алғ андығ ың ызда, журналист ә р оқ иғ аның ө зіндік баяндау мә нері, сө йлеу мақ амы болатынын ә рқ ашанда естен шығ армау керек.

Монтаж – хабарды алдын-ала жазу барысында техникалық қ ұ рал ретінде танылса, ал тікелей эфирде біртұ тас қ ұ рылымның ө зіндік пішіні деп есептеледі, яғ ни хабардың жеке бө ліктерін жалғ ау, сабақ тастыру мә нінде қ олданылады. Сонымен қ атар ү нтаспағ а жазылғ ан хабарды бір жү йеге тү сіріп, артық -кемі жоқ толық қ анды туындығ а айналдыру процесінде іріктеу ә дісі ү лкен роль атқ арады, ғ алымның сө зімен айтсақ “іріктеу ә дісі –бұ л монтаж процесінің бастапқ ы нү ктесі.

Мә селен, ақ параттық хабарлардың қ ұ рылымын алсақ, бұ л жерде жинақ тау процесінің ө зі жалпы монтаж дең гейінде тү сіндіріледі, яғ ни ішкі байланыстарын жү йелеп қ ұ растыру жалпы оқ иғ алардың жиынтығ ын тү зу. Монтаж – ішкі байланыстарды тү зудің негізгі жолы.

Монтаж кезінде дыбыс кү ші (жоғ ары, тө мен, контраст), пауза, бейнелеуші қ ұ ралдар (сө зді музыкамен кө ркемдеу, ә р тү рлі шуларды сабақ тастыра пайдалану, олардың ұ зақ тығ ы) ә р тү рлі нұ сқ ада қ олданылады.

Монтаж тү рлері:

1) Акустикалық – радиохабардағ ы жеке дыбыстық элементерді жә не дыбыстық ү зінділерді бір қ ұ рылымдық жү йемен ү нтаспада басын қ осып, біріктіріп жазудың техникалық процесі.

2) Монтажды тікелей эфирде де іске асыруғ а болады, яғ ни жалпыхалық тық, ұ лттық сипаттағ ы хабарларды ұ йымдастырудың, бір тақ ырыпты ашу аясында бірнеше хабарды бір-бірімен сабақ тастыра беру. Бұ л – монтажды қ осақ тастырып қ атар қ олдану тү рі.

3) Тізбектелген монтаж – мә н-мазмұ ны, эмоционалдық жағ ынан тығ ыз байланысқ ан дыбыстық фрагменттердің ө з дербестігін, ішкі логикалық мазмұ нын сақ тай отырып бір жү йеге топтастыру. Радиода дыбыстық элементтер қ ұ растырылып, жү йеленіп келіп қ ана оқ иғ а жө нінде толық баяндалады, эпизодтар бірлесіп бір хабар ұ йымдастырылады, бұ л жерде ең басты ескеретін нә рсе айтар ойың ды нақ ты, шынайы деректермен тұ жырымдай білу қ абілеті.

Сө здің ә сер ету кү ші. Сө здің оқ у мақ амы, екпіндердің дұ рыс қ ойылуы, тыныс алудың реттілігін мысалмен дә лелдеу.

Сө з – адамдардың тіл қ атысуында қ олданылатын негізгі ө нім. Радиожурналистикада сө здің алатын орнын зерттемес бұ рын, алдымен сө зге анық тама беріп алайық. Мағ жан Жұ мабаев бұ л жө нінде тө мендегідей ой тү йеді: “Біз сө з арқ ылы ғ ана неше тү рлі ойымызды сыртқ а білдіре аламыз һ ә м басқ а адамдардың ойларын біле аламыз. Сө з болмаса, адамда білім болмас еді. Атын атап, сө збен бекітіп тастамасақ, жанда суреттер, ұ ғ ымдар тұ рмас еді. Сө з болмаса, сө збен адамзаттың бір-бірімен ұ ғ ысуы болмаса, жер жү зіндегі осы кү нгі адамзат тұ рмысы деген тұ рмыс та болмас еді. Қ ысқ асы, жан кө ріністерінің ең қ ымбаты – ой. Ой тілі – сө з”. Ең алдымен сө збен жұ мыс істегенде журналистің алдында тұ ратын ү ш міндетті жү йелеп ө тейік:

Біріншісі – журналист кө ң іл қ ойып, назар аударғ ан оқ иғ аны жә не оның барлық болмысын сө збен дә л ә рі нақ ты мазмұ нда суреттеп тың даушығ а жеткізе білуі қ ажет.

Екінші міндет – сө здің оқ у мақ амын дә л табу, кез-келген мә тінді нақ ышына келтіріп оқ и білу шеберлігі. “Бар” немесе “жоқ ” сө здерін жазудың бір ғ ана тә сілі бар, ал айтудың 50 тү рі бар, кө п жағ дайда кері мағ ынада, яғ ни айтылу мақ амын таппасаң ыз кез-келген сө здің ө зіндік мә ні, берер мазмұ ны жойылады.

Ү шінші міндет – журналист логикалық жә не экспрессивті акценттерді, екпіндерді іздеуі қ ажет.

Сө здің ә сер ету кү ші, сө здің ә серлі, ә рі бейнелі шығ уы ү шін журналист дауыстың кү шіне емес оқ у мақ амының (интонация) дең гейіне (жоғ арлату немесе тө мендету), екпіндердің дұ рыс қ ойылуына (фонетикалық акценттер), тыныс алудың реттілігіне кө ң іл қ оюы керек. Дауыс кү шімен ә сер етем деу қ ате, бұ л жағ дайда қ ажетті кө ң іл-кү й туғ ызу қ иын болмақ, бұ л тә жірибеде дә лелденген қ ағ ида.

Екпін – сө з мә нінің кө рсеткіші, сө здегі ой дә лдігінің кө рсеткіші. Екпінді дұ рыс қ олдану дегеніміз оны қ ай сө зге қ ою керектігін таба білу ғ ана емес, оны қ ай сө здің арасында қ олданбау керек екенін сезіну.

Ахмет Байтұ рсынұ лы “буын екпіні мен сө з екпінінің қ олайлы орналасуы сө йлеу ә уезділігін тудырады” дейді. Ауыз екі сө йлегенде тү рлі сө здердің ү ндері орайласып, ұ намды қ ұ ралуын, қ ұ лақ қ а жағ ымды болып естілуін сө йлеу ә уезділігі десек, онда екпіннің айтар ойды жеткізудегі ролін бағ амдауғ а болады, яғ ни екпінді дұ рыс қ олдану сө здің кестесін келтіріп айтудың негізгі шарты.

Радиожурналист ең алдымен ө зі хабарлап отырғ ан ақ параттың маң ыздылығ ын, шынайылығ ын сезініп, тү сінуі қ ажет, сонда ғ ана оның айтқ аны сенімді шығ ады.