Сөз тудыратын формалар

Қ азақ тілінднгі сө здердің ө зара қ арым қ атынасы тек қ осымшалар арқ ылы ғ ана, яғ ни морфологиялық тә сіл арқ ылы ғ ана емес, синтаксистік тә сіл арқ ылы да беріледі. Синтаксистік тә сіл арқ ылы сө здерді бір бірімен байланыстырып, ә р алуан грамматикалық мағ ыналармен қ атар, дексика грамматикалық мағ ыналар жасауғ а болады. Бірақ бұ л тә сіл арқ ылы туатын мағ ыналар да сө здердің қ алай болса солай, кездейсоқ тү рде тіркес салуынан пайда болмайды, тілдің ішкі даму заң дылық тары лайық қ алыптасқ ан жү йе-жү йе ережелері бойынша қ ұ рылуынан туады. Мысалы: ала бер, ала кел, ала кет, ала тұ р. Ала жазда, ала қ ой сияқ ты тіркестерді жә не қ уа тү с, ала тү с, оқ и тү с, кө ре тү с, сө йлей тү с деген тіркестерді алсақ, ә рбір тіркестің лексика грамматикалық мағ ыналары тіліміздегі дағ дылы тіркестер арқ ылы туғ ан. Сондай-ақ қ ызмет ет, қ ызмет еткен екен, қ ызмет етсе игі еді деген тіркестердің мағ ыналары мен қ ызметтері де жеке-жеке сө здердің жоғ арыдан гө рі басқ ашалау бір жү йесі бойынша тіркесулерінен пайда болғ ан. Осы сияқ ты кө к ала, сұ р ала, шұ бар ала деген тіркестердің жә не аө кө к, қ ара кө к, қ ызыл кө к тә різді тіркестердің мағ ыналары мен қ азметтері де олардың қ ұ рамындағ ы сө здердің белгілі жү йе бойынша қ ұ рылуынан туадыү Осы формалар тек грамматикалық я лексика грамматикалық мағ ыналардың жә не олардың қ ызметтерінің наө тылы тілдік жамылышы ретінде қ ызмет етеді. Ендеше осындай формаларды сө з формалары деп танимыз. Бірақ бұ л соң ғ ы формалар морфологиялық формалар емес, синтаксистік формалар. Солай болса, қ азақ тілінде сө з формалары морфологиялық тә сіл арқ ылы да, синтаксистік тә сіл арқ ылы да жасалады.

Сө йтіп сө здің грамматикалық жә не лексикалыө жақ тарының ә р тү рлі болып кетуі оның қ ұ рамының жә не байланысу-жалғ асу тү рлерінің ө згеруіне байланысты. Ө йткені сө здің морфологиялық қ ұ рылымының тү р-тү рлері де, олардың ө зге формаларымен немесе басқ а сө здермен ә р алуан жол арқ ылы тіркесулері де енеді.

Сө з формасы деп оның морфологиялық қ ұ рамындағ ы бө лшектерінің. Синтаксистә к байланыс-жалғ ас тә сілдерінің һ зара бір-бірінен ерекшекленіп бө лінерлікьтей жә не соғ ан орай қ осымша мағ ыналарды білдірерліктей ә р алуан тү рлерін айтамыз. Соынмен, Сө з дегеніміз ө зара бір-бірімен байланысып, жанаса да, жарыса даө мір сү ретін жә не қ ызметі жағ ынан ө зара сілбесіп, бір-біріне жә рдемдесіп топталатын формалардың жү йесі болып шығ ады.

Сө з формаларының тү р-тү рлерінің қ ызметтері де, мағ ыналары да, ә рине бірдей болмады. Ө йткені егерде бірдей болмайды. Ө йткені егерде бірдей я пар-пар болса, олар жарыса ө мір де сү рмеген болар еді. Мысалы, бірінің олқ ылығ ын бірі толтырып, бірі мен байланысып қ ызмет ететін морфологиялық жә не синтаксистік тә сілдер арқ ылы туатын сө з формаларының ө ызметтері мен мағ ыналары былай тұ рсын. Тек синтетикалық тә сіл арө ылы туатын сө з формаларында да олар ө зара бірдей емес.

Сө з формалары- тарихи қ ұ былыс. Демек, тілдің грамматикалық қ ұ рылысының даму, жетілу ерекшеліктерімен байланысты, сө з формаларының да бірте-бірте ө згеріп не ауысып, я жаң адан ө осылып немесе керсінше ө олданудан шығ ып қ алып отыруы –заң ды нә рсе. Бү ғ ан тү рік тілдеріндегі морфологиялық формалар бұ рынғ ы кездегі синтаксистік формалардың дамуынан туғ ан дейтін пікірді айтса да жеткілікті.Мысалы қ азіргі айтты, келді деген формалардағ ы ө ткен шақ тың –ты, -ды кө рсеткіші бұ рын есім тідыратын форма болғ ан, керсінше ө азірге кезде етістіктен сын есім тудыратын ағ ан, еген формасы бұ рын есімшенің жұ рнағ ы болғ ан. Бұ рынғ ы кездердегі неме ерсе деген тіркестен немесе формасы. Олай етпесе тіркесінен ә йтпесе формасы, солай етіп дегеннен сө йтіп формасы пайда болды. Алдынғ ы айтты, қ абағ ан деген мысалдар морфологиялық формалардың ө зара сараланып ауысқ андық тарын дә лелдесе, соң ғ ы мысалдар жай сө з тіркестерінің келе бір сө зге айналғ андығ ын кө рсетеді.