Бол, ет, қыл етістіктерінің көмекшілік қызметі

Бұ л ү ш етістік ә рі жетекші, ә рі кө мекші болып қ ызмет атқ арады. Ү шеуінің мағ ыналарында да, тү рлену жү йелерінде де, функцияларында да, ортақ сипаттар болумен қ атар, бір-бірінен ерекшкленетін ө згешеліктері де бар. Бірақ бол етістігі ө зінше бір басқ алау да, ет, қ ыл кө мекшілері ө зара бірың ғ айлау. Дегенмен бұ лардың қ ай-қ айсысы болсын есімдермен тіркесе қ ойып, қ ұ ранды етістік жасауғ а аса бейім тұ рады жә не сондай тіркесте ө те жиі ұ шырайды. Осы ө згешеліктерінен болу керек, ә детте, олардың жетекшіліктерінен гө рі, кө мекшілік қ ызметтері басымырақ сияқ танып кө рінеді. Мысалы:

Адам бол адам ет адам қ ыл

Алаң болма алаң етпе алаң қ ылма

Дайын бол дайын ет дайын қ ыл

Мә з болды мә з етті мә з қ ылды

Қ арық болды қ арық етті қ арық қ ылды

Қ орғ ан болды қ орғ ан етті қ орғ ан қ ылды

Осы жә не осы сияқ танғ ан мысалдардан бұ л ү ш етістіктің қ ұ ранды етістік жасауда ә рі ең негізгі, ә рі ө те ө німді, ә рі тіпті жиі қ олданылатын сө здер екені анық талады (Соң ғ ы кезде ү ш етістіктің қ атарына істе (іс+те) деген етістік ене бастағ анын ескерте кеткен жө н).

Сонымен бірге, осы мысалдардан бұ л ү ш етістіктің бір-бірінен ажырайтын мағ ыналық ерекшкліктері барлығ ы да бағ дарланады. Ол- табиғ и қ ұ былыс, ө йткені егер олар мағ ыналары жағ ынан да, қ ызметтері жағ ынан да дә л бірдей, барабар я тең болса, тілде «босқ а» жарысып жү рмеген де болар еді. Ал олардың мағ ына жағ ынан абсолютті тең еместігі, ә рқ айсысына тә н ө зіндік сипаттарынан да тү седі. Мысалы: абай бол (абайла), сақ бол (сақ тан), оқ ып бол, айтқ ан бол... деп қ олдануғ а болғ анымен. Абай ет, сақ қ ыл, оқ ып ет, айтқ ан қ ыл деуге болмайды. Бұ лардың осылайша ажырауы, ә рине, мағ ыналарының ерекшкліктеріне, соғ ан лайық қ алыптасқ ан тіркесу қ абілеттеріне байланысты. Демек, бұ дан сө з-сө здің ө здеріне тә н мағ ыналық аясы, қ олданылу ө рісі болатыны аң ғ арылса керек.

Бұ л ү шін уө мекші етістік арқ ылы жасалатынқ ұ ранды етістіктер бір кү рделі сө з ретінде жұ мсалатындық тан, етістікке тә н парадигмалық формалардың бә рі де оларғ а жалғ ана береді, сондай-ақ олардан тиісті форманттар арқ ылы аналитикалық (сараламалы), перифразалы (суреттемелі) етістіктер жасала береді. Мысалы:

1). Алаң бол алаң ет алаң қ ыл

алаң болады алаң етеді алаң қ ылады

алаң болғ ан алаң еткен алаң қ ылғ ан

алаң болар алаң етер алаң қ ылар

алаң болатын алаң ететін алаң қ ылатын

алаң болғ алы алаң еткелі қ ылғ алы

алаң болма алаң етсе алаң қ ылса

алаң болмашы алаң етпеші алаң қ ылмашы

2). Алаң бола кө рме алаң ете кө рме алаң қ ыла кө рме

алаң бола қ алды алаң ете қ алды алаң қ ыла қ алды

3). Алаң болатын еді алаң ететін еді алаң қ ылатын еді

Алаң болғ ан екен алаң еткен екен алаң қ ылғ ан екен

алаң болғ ысы келмейді алаң еткісі келмейді алаң қ ылғ ысы т.б.

Сонымен, бол, ет, қ ыл (істе) етістіктерінің басқ аша, демек, бұ лардың ең негізгі жә не дыбасты қ ызметі-есімдерден қ ұ ранды етістіктер тудыру. Олардың бұ л «мамандығ ын» ө зге кө мекшілер атқ ара алмайды. «Бол», «ет», «қ ыл» етістіктерінің жә рдемімен жасалғ ан қ ұ ранды етістіктердің соң ғ ы компоненті тү рленіп, саралама, суреттеме етістіктер жасалуымен қ атар (қ ызмет ете кө рің із, қ ызмет кө рсетсе екен т.б.), лексикаланғ ан, идиомаланғ ан тұ рақ ты етістіктер кө п қ алыптасқ ан.