А. Ысқақаов «қазіргі қазақ тілі». Кітабынан.

Сө з – дегеніміз қ ыр сыры мол кү рделі тілдік категория.сө здің мағ ыналық дыбыстық шығ у тө ркіні даму тарихы қ олданылу ерекшелігі жасалу жолы ө згерілу жү йесі жә не басқ а алуан жақ тары бар.

Тіл ғ ылымыынң ә р саласы сө зді ә р тұ рғ ыдан қ арап тексерді. Мысалы сө зжің дыбыстық жағ ынанбелгілі бір дыбыстық комплекс арқ ылы айтылатынынан сол дыбыстық комплекс арқ ылы қ ұ лақ қ а естілетінінен байыптаймыз. Сө здің осындай дыбыстық жақ тарымен байланысты мә селелерін зерттеу фонетика тарауынын міндеті.

Белгілі бір ұ ғ ымнын атауынретінде қ олданылатын дыбыстық комплексті сө з деп атаймыз.

Ә рбір сө здің бір бірімен тығ ыз байланысты екі жағ ы бар: сө здің сыртқ ы дыбыстық жағ ы, сыртқ ы дыбыстық жамылғ ыш. Екіншісі сол дыбыстық жамылғ ыш арқ ылы айтылатын не ұ ғ ынылатын ішкі мазмұ ны мағ ына жағ ы. Сө здің сыртқ ы дыбыстық қ ұ рамы мен ішкі мағ ынасы ү немі бірлікте болады.

Сө здердің лексикалық жә не грамматикалық мағ ыналары.

Ә рбір сө здің ө зге сө здермен қ арым қ атынасқ а тү спей, жеке дара тұ рғ андағ ы нақ тылы я негізгі мағ ынасы ә детте лексикалық я тура мағ ына деп аталады.мысалы: тас, ағ аштопырақ деген сө здерді алсақ олардың ә рқ айсысы ә рі нақ тылы ә рі жалпы атау.ө йткені ағ аш деп кө з алдымыздағ ы белгілі бір нақ ты ағ ашты да сондай ақ жалпы ағ аш атаулыны да атай береміз.

Тілдегі сө здерді олардың жү йесін даму жолдарын, жеке сө здердің лексикалық мағ ыналарын, сө здердің шығ у тарихы мен мағ ыналарының дамуы қ олдану ө згешеліктерін лексикалогия ғ ылымы тексереді.

Лексикалық мағ ыналары басқ а басқ а сө здерді ә рі қ арай топшылай тү сіп, топ топқ а бө ліп, олардың ә р тобына тә н жалпы жә не жалқ ы сипаттарын анық тауғ а болады. Мысалғ а: тас, ағ аш, топырақ сө здерін бір ғ ана топқ а жатқ ызып зат есімдер деп грамматикалық жағ ынан топшылауымызғ а болады.

Екінші сө збен айтқ анда сө здерді грамматикалық топтарғ а бө лу рә сімі оларғ а грамматикалық тұ рғ ыдан қ арап мағ ыналарын ашып соғ ан сә йкес категориялық сыр сипаттарын анық таудан туғ ан.мысалы: кен асылы жерде сө з асылы еледе деген сө здердің лексмкалық мағ ыналырында айырмашылық бола тұ рса да, бұ л сө здерде грамматикалық мағ ыналарында ө зара іштей ә лдеқ андай жалпылық бар. Мысалғ а жалпылық барлығ ын аң ғ ру қ иын емес жерде елде сө здерінің бә ріне тә н жалпы грамматикалық мағ ына жатыс септік жалғ ауы арқ ылы байланысқ ан.

Сө здің лексикалық мағ ынасына тікелей байланысатын, осындай жалпы грамматикалық мағ ыналарын білдіретін формаларды граматика ғ ылымы зерттейді.

Лексикалық мағ ына да грамматикалық мағ ына да бір сө здің бойында жарыса ө мір сү ре береді. Мысалы: Кө ршіні кө рші шақ ырады дегендегі ү ш сө йлемді алсақ, алғ ашқ ы екі сө здің лексикалық мағ ынасы бір де, соң ғ ы сө здің лексикалық мағ ынасы басқ а. Алғ ашқ ы екі сө здің лексикалық мағ ыналары бір болғ ан мен грамматикалық мағ ыналарында ө згешелік те бар.бұ л екеуінің грамматикалық мағ ыналарындағ ы жалпы ұ қ састық мыналар: екеуі де зат есім екеуі де жекеше мағ ына білдіреді. Ол екеуінің грамматикалық мағ ыналарындағ ы ө згешелік сол екі сө здің сыртқ ы тү рлеріндегі айырмашылық қ а байланысты. Ә рине кө рші деген сө зден кө ршінің деген сө здің бө лшегі артық. Осы артық бө лшек екінші сө здің сыртқ ы тү ріне ғ ана емес грамматикалық т мағ ынасына да ө згешелік енгізіп тұ р. Демек кө ршіні деген сө зде грамматикалық мағ ынасынан басқ а табыс септігінін мағ ынасы да бар. Екі сө здің сө йлем мү шелік қ ызметі қ ызметі жағ ынан қ ұ ралатын грамматикалық жағ ы да ажырап, біреуі сө йлемнің бастауыш кө рші, екіншісі сө йлемнің толық тауышы кө ршіні болып тұ р. Соң ғ ы шақ ырды деген сө здің де бірнеше грамматикалық мағ ынасы бар. Бұ л сө з етістік, ол ә рі ө ткен шақ тын мағ ынасы, ә рі ү шінші жақ тын мағ ынасы.

Осы талдаудан мынадай қ ағ идалар туады. Сө з мағ ынасы жағ ынан ғ ана емес, қ ұ рамы жағ ынан да аса кү рделі категория. Сө з қ олданғ анда ә ә р алуан тұ лғ алық ө згеріске ұ шырап тү рленіп отырады. ондай ө згеріс ә сіресе сө здің морфологиялық қ ұ рамында болып олтырады. Осындай тұ лғ алық ө згеріске орай, сө здің бірде лексикалық мағ ынасы ө згерсе бірде семантикасы ьасқ а рең кке кө шеді. Сонымен қ атар осындай ө згерістерге байланысты сө здің грамматикалық мағ ынасы да тү рленеді.

Сө здің ә рбір грамматикалық бө лшегінің ө зіне тә н кө рсеткіші болады. Грамматика сө зді тексергенде фонетикағ а да лексикағ а да сү йенеді олармен тығ ыз байланыста отырып сө дің сырын ашады.

Н Оралбай. «Қ азіргі қ азақ тілінің морфологиясы»

Грамматикалық мағ ына сө здің лексикалық мағ ынасымен бірге, оғ ан қ осыла жү ріп байланысты ойды білдіру қ ызмет атқ арады. Сө здің лекс икалық мағ ынасы мен грамматикалық мағ ынасының мынандай ерекшеліктері бар.

Сө здің лексикалық мағ ынасы тү бір сө здер арқ ылы беріледі. Мысалы: қ ағ аз, кү н, ай, кө з, жү зік т.б. ал грамматикалық мағ ына тү рлері грамматикалық кө рсеткіштер арқ ылы тү бір сө зге ү стеледі. Мысалы: қ ағ аздар бұ л сө здегі кө птік мағ ына кө птік жалғ ау арқ ылы берілген. Жалпы грамматикалық мағ ына сө йлемдегі сө з атаулының қ ұ рамында ү немі болатын басқ а грамматикалық мағ ыналармен бірге жарыса, қ абаттаса жү ретін, қ олданылу аясы кең мағ ына.

Жеке грамматикалық мағ ына сө йлемдегі сө здердің басқ а сө здермен қ андай грамматикалық қ атынасқ а тү суіне байланысты бір сө йлемде қ олданылсы, екінші сө йлемде кездеспеуі мү мкін. Демек жеке нрамматикалық яғ ни категориялық грамматикалық мағ ынаның қ олданылу аясы жалпы грамматикалық мағ ынадан ә лдеқ айда тар.

«Қ азақ граматикасы»

Сө з ұ ғ ымды білдіріп соның тілдік кө рсеткіші. Сө з алдымен лексикалогияның тікелей жә не басты обектісі бар. Ө йткені тілдегі сө здік қ ұ рам оның баюы дамуы, сияқ ты сө здің тікелей басындағ ы қ асиеттері лексикалогия саласында қ аралып шешімін табады. Сондай ақ сө з сө зжасам саласының да тікелей обектісі.

Ал, грамматика гректің оқ и алу, ә ріп жазу білу деген сө зінен қ алыптасқ ан болса. Сө здердің бір бірімен тіркеске тү сіп сө йлем қ ұ рау сияқ ты қ асиеттері қ арастырылады. Грамматиканың бір саласы морфология сө здердің грамматикалық сипатын зерттейді. Ал синтаксис сө здің грамматикалық мағ ыналарын олардың берілу жолдарын тү рлену жү йесі мен ерекшеліктерін қ арастырады.

Сө здің бар сипаты оның қ олданысында сө йлем ішінде айқ ындалатын сияқ ты дыбыстардың да бар қ асиеті сө з қ ұ рамында қ олданылуы арқ ылы айқ ындалады. Сондық тан да сө з фонетикағ а да қ атысты. Міне осы қ асиеттері негізінде сө зді ө те кү рделі тілдік еденица, ө йткені ол тілдің мә нді, мағ ыналы бө лшегі жә не сө йлем қ ұ рауғ а негіз болатын тілдік еденица.

Қ. Жұ банов қ азақ тілі жө ніндегі зерттеулер.

Сө зді екі мағ ынада қ олданамыз:

Жазылғ ан сө йленген сө здің бә рін сө з дейміз. Мысалы: Қ атесі кө п болғ ансын, жазғ анның сө з болмай шығ ыпты.

Нә рсенің атының бірі ө зін ғ ана сө з дейміз. Мысалы: жер жү зінің пролетарлары, бірігің дер.дегенде тө рт сө з бар.

Грамматикада сө з дегенді кө бінесе осы соң ғ ы мағ ынада қ олданамыз. Айырып айтқ ымыз келсе бұ л соң ғ ы мағ ынасындағ ы сө зді жеке сө з дейміз.

Жеке сө з заттың бір белгісінің аты. Мысалы: балла тас ү й, деген сө здердің ә рқ айсысы бір бір заттың аты.

Сө йлегенде жеке заттың немесе заттың белгілерінің ө зді ө зіне ғ ана айтқ ымыз келсе ү й, тас, бала.деп айырым сө здер деп айтамыз. Ә рбір сө з осыла й айырым айырым айтуғ а келеді.

Сө з деген зат біткеннің бә рінің аты емес ә р елдің ө зінің білген затының білген қ ұ былысының ғ ана аты. Білінген нә рселерге қ ойылғ ан атты сө з дейміз.