Септік жалғаулары, грамматикалық мағынасы

Оралбай" Қ аз.қ аз морф": Септік категориясы зат есім сө здерді сө йлемдегі басқ а сө здермен байл.у қ ызметін атқ аратын категория.Септік категориясы жеті септіктен тұ рады.Жә не олардың ө зіне тә н мағ ыналары бар. Атау септік сө здің септік жалғ ауын қ абылдамай тұ рғ ан кү йі.Ілік с иелік, меншікті білдіру. Сондай ақ басқ а да сө здермен байланық а тү седі: туыстық, жақ ындық қ арым қ атыста қ олд.(досының қ арындасы), бү тіннің бө лшегі(ағ аштың бұ тағ ы), заттың сандық қ атысы(қ онақ тардың бесеуі), заттың сапасына қ атысы(жігіттің ә демісі), заттың ерекше қ аситі(сұ лудың сұ луы). Барыс с заттың, қ имылдың кімге, неге қ айда бағ ытталғ анын яғ ни бағ ытын(мектепке), қ имылдың аяқ талар жерін, мекенін(ү йге келді), мезгілін(екі айғ а созылды)білд. Табыс с қ имылғ а тү сетін затты, яғ ни кимылдың нысанын білд.М: биді биле, сабақ ты аит. ол сабақ ты етістікпен тіркеседі.(тура толық тауыш). Жатыс с істің, қ имылдың жасалу орнын, мезгілін, мекенін, кө лемін білд.Осы мағ.на сай сө йлемнің мекен, мезгіл толық тауыш, жанама толық тауыш қ ызм.атқ.М: Ө мірде себепсіз іс болмайды. Шығ ыс с қ имыл ә рекеттің қ айдан басталғ анын, қ айдан шық қ анын, яғ ни шық қ ан орнын, себебін, мезгілін, мө лшерін білд.М: мен ү йден де, кү йеуден де кетпеймін.(қ имылдың шық қ ан орнын кө рсетіп тұ р). Кө мектес с мағ ынасы ө те кү рделі. қ имылдың тә сілі(балтамен шапты), ортақ тық мағ (оқ ушылармен кездесті), қ имылдың мекенін білд(жолмен жү рді), мезгілін білд.(кү німен кү тті).

А.Ысқ ақ ов" қ аз.қ аз т ": Септік жалғ ауы деп, қ осымшалары сойлемдегі сө здерді бір бірімен жалғ астырып, септестіріп тұ руын аитамыз. Ол екіге бө лінеді жай септеу жане тә уелді септеу. Жай септеу деп септік қ осымшаларының тікелей затесімдердің жә не басқ а есім қ ызметін атқ аратын сө здің тура тү рлеріне жалғ ануын айтамыз.Ал, тә уелді септеу деп, септік жалғ ауларының зат есім немесе зат есім қ ызметін атқ аратын басқ а сө здердің тә уелді тү рлеріне жалғ ануын айтамыз.

Атау с: кім? не? кімім? кімің? кімі? нең? несі? нем?

Ілік с: кімнің? ненің? кімінің? кімің нің? немнің? нең нің?

Барысс: кімге? неге? қ айда? кіміме? кіміне? нең е? неме? несіне?

Табыс с: кімді? нені? кімімді? кімің ді? кімің? немді? несін?

Жатысс: кімде? неде? кімімде? кімің де? немде? нең де? несінде?

Шығ ысс: кімнен? неден? кімімнен? кімің нен? немнен? нең нен?

Кө мектесс: кіммен? немен? кіміммен? нең мен? кімің мен неммен?

Атау с.жай септелуде де, тә уелді септелуде де атау септіктің ө зіне тә ң арнаулы қ осымшасы ьолмайды.Осығ ан орай ол негіз септік деп аталады. Олар септеулік шылаулармен де жұ мсала береді.(хат арқ ылы, ел ү шін, жыл бойы)

Ілік с. Мең геру я мең гірілу жағ ынан тікелей етістікке қ атыспайды, ә рқ ашан соң ғ ы тә уелдеулі есім сө збен я субстантивтенген сө збен байл.болады.меншіктілік, иелікті білд.(мектеп директоры, колхоздың бастығ ы, Сабиттің даптері, ү й іші)

Барыс с: Ол ә рқ ашан етістік мү шемен тікелей де, жанай да байланысып, қ имылдың бағ ытын, мақ сатын білд.(Ол ертең астанағ а барады, Шоқ ан кітап алуғ а ауылғ а кетті)

Табыс с: Етістікпен байланысып, сойлемде тура толық тауыш қ ызмет атқ.(Ел ү шін қ ызмет қ ыл, кө з сү збе)

Жатыс с: Бұ л септіктегі сө з нег.кө лемдік, мекендік жә не мезгілдік мағ ына береді.(байлық ең бекте, жерде)

Шығ ыс с: іс қ имыл, ә рекеттің шық қ ан орнын, себебін, мезгілін, мө лшерін білд.(ә кемнен атты сұ рап алдым)

Кө мектес с: Бұ л септік іс амалдың қ ұ ралы мен тә сілін, мекені мен мезгілін, ортақ тасу, бірлесу, астасу, ұ штасу сияқ ты мағ.білд.(біз автобуспен жү ргенді ұ натпаймыз. Ол тоғ айлард кезумен келеді)

№52 - Бол, ет, қ ыл кө мекші етістіктерінің қ ызметі

«Қ азақ грамматикасы»

Кө мекші етістіктер тілде тү рлі қ ызмет атқ арады. Сонымен бірге кө мекші етістіктердің сө зжасамдық қ ызметі де бар, ол ә детте назардан тыс қ алып, кө біне, ол туралы сө з қ озғ амайды. Бұ л кө мекші етістіктернің қ ызметінің толық қ амтылмауына ә келіп соғ ады. Сондық тан кө мекші етістіктердің сө зжасамдық қ ызметін де ашып кө рсетіп отырғ ан жө н.

Кө мекші етістіктердің грамматикалық қ ызметінің ерекше назарда болуы бұ л қ ызметтың ерекше етістіктерінің басым кө пшілігіне қ атысты болуына байланысты. Ал сө зжасамдық қ ызмет кө мекші етістіктердің ө те аз, санаулы тү рлеріне ғ ана қ атысты, сондық тан да ол кө мекші етістік туралы жалпы сипаттамада кө п жағ дайда ескеріле бермейді.

Кө мекші етістіктер тобынан бол, ет, қ ыл кө мекшілері ө здерінің сө зжасамдық қ абілеті арқ ылы ерекшкленеді. Бұ л кө мекші етістіктер есім сө здерден етістік жасайды. Бә йбішенің қ апысын таба алмай ыза болып отырғ ан (Мү сірепов). Ғ алымда бұ л жө нінде кө п табысқ а ие болды (Дарқ анбаев). Жақ сы атының да болмағ анын арман етеді (Нұ ршайық ов). Кітапты ө зі оқ ығ анын қ анағ ат қ ылмай... (Ә уезов). Бұ л мінезің ө зің ді ә уре етер (Қ озып Кө рпеш). Осы мысалдардағ ы ыза болып дегенді ызаланып, ие болды дегенді иеленді, арман етеді дегенді армандайды қ анағ ат қ ылмай дегенді қ анағ аттанбай, ә уре етер дегенді ә урелер деген туынды тү бір етістіктерімен ауыстыруғ а ә бден болады. Олай болатын себебі, бұ л мысалдардың алғ ашқ ыларында есім сө зден кө мекші етістік арқ ылы етістік жасалғ ан, екінші сың арларында есім сө зден жұ рнақ арқ ылы туынды тү бір етістік жасалғ ан. Екеуінде де есім сө зге қ имыл мағ ынасы қ осылғ ан. Сондық тан ыза болу мен ызалану, ие болу мен иелену, арман ету мен армандау, қ анағ ат қ ылу мен қ анағ аттану, ә уре ету мен ә урелеу мағ ынасы жағ ынан бірдей. Сонда бұ л мысалдарда есім сө зге қ имыл мағ ынасын бірде кө мекші етістік, екіншіде етістік жасаушы жұ рнақ қ осып тұ р. Анығ ырақ айтқ анда, есім сө зден етістік бірде аналитикалық тә сіл арқ ылы, бірде синтетикалық тә сіл арқ ылы жасалғ ан. Олай болса, есім сө зге кө мекші етістік қ имыл ағ ынасын қ осып, оны етістікке айналдырғ ан. Сондық тан да олар қ ұ ранды етістік аталып жү р.

Бұ л қ ызметті кез келген кө мекші етістік атқ ара алмайды, тек белгілі кө мекші етістіктер ғ ана осы қ ызметті атқ ара алады. Олар: бол, ет, қ ыл кө мекші етістіктері. Осы кө мекші етістіктердің есім сө зді етістікке айналдыруын олармен мағ ыналас туынды тү бір етістіктермен салыстыру арқ ылы олардың мағ ына бірлігін тануғ а болады. Олардың біразын салыстырып кө руге болады: алаң, алаң бол, алаң ет, алаң қ ыл- алаң да, арманда бол, арман ет, арман қ ыл-арманда, ә бігер бол, ә бігер ет, ә бігер қ ыл-ә бігерле, ә зір бол, ә зір ет, ә зір қ ыл-ә зірле, ә уре бол, ә уре ет, ә уре қ ыл-ә уреле, ә шкере бол, ә шкере ет, ә шере қ ыл-ә шкереле, ие бол, ие ет, ие қ ыл-иелен қ уат бол, қ уат ет, қ уат қ ыл-қ уаттан, қ ұ мар бол, қ ұ мар ет, қ ұ мар қ ыл-қ ұ марлан, қ ұ штар бол, қ ұ штар ет, қ ұ штар қ ыл-қ ұ штарлан, ойран бол, ойран ет, ойран қ ыл-сақ тан, таң бол, таң ет, таң қ ыл-таң дан, ыза бол, ыза ет, ыза қ ыл-ызалан.

Бұ л келтірілген ә р қ ұ ранды етістіктермен туынды етістіктердің мағ ыналас екені анық байқ алып тұ р. Сонымен бірге бол, ет, қ ыл кө мекші етістіктерінің қ ұ ранды етістік жасау қ ызметінде ортақ белгілердің бә рі де кө рініп тұ р. Оны ү ш кө мекші етістіктің қ ұ ранды етістік жасаудағ ы жалпы қ асиеттерімен, белгілерімен бірге, аздағ ан ә рқ айсысының ө зіндік ерекшеліктері де байқ алады.

Бұ л кө мекші етістігі арқ ылы жасалғ ан қ ұ ранды етістіктерде салт етістік мә ні бары байқ алады: сен адам бол, сен сері бол, сен азат бол сияқ ты қ ұ ранды етістіктер субъектінің ө зіне ө зі жасайтын қ имылды білдіретіні анық.

Ал ә бігер ет, ә зір ет, ә уре ет сияқ ты мысалдарда объектіге жасалатын қ имыл екені байқ алады. Біреуді ә бігер ет, ә уре, ә зір ет деген мағ ына анық кө рініп тұ р.

Қ ыл кө мекші етістігі арқ ылы жасалғ ан қ ұ ранды етістіктер де субъектіге де, объектіге де жасалатын қ имылды білдіреді.

Мысалы, мағ ан жақ сылық қ ыл, жә рдем қ ыл, оны адам қ ыл, оны ө зің е бала қ ыл т.б. тілде осы қ ұ ранды етістіктердің соң ғ ы мағ ынасы жиі кездеседі.

Қ азіргі тілімізде осы қ ызметте ең жиі қ олданылатын кө мекші етістік-ет. Кө не кезең дерде қ ыл кө мекші етістігінің қ ызметі белсенді болғ ан.

Бұ л кө мекші етістіктер арқ ылы жасалғ ан қ ұ ранды етістіктер сө йлемде етістік жү йесі бойынша тү рленеді: ие етті, ие еткізді, ие еткізеді т.б.

Жазда кө мекші етістігі

Жазда -тек қ ана кө мекшілік қ ызметте қ олданылытын етістік, оның толық, негізгі мағ ынада қ олданылуы тілде жоқ, яғ ни тұ рақ ты кө мекші етістік. Бұ л етістіктің де кө не кездерде лексикалық мағ ынасы болғ ан.

Жазда кө мекші етістігі тілде қ имылдың ө ту сипаты категориясының кө рсеткішіне жататын й жазда аналитикалық форманты болып қ алыптасқ ан. Й жазда аналитикалық форманты жетімсіз қ имылды білдіреді. Жетімсіз қ имыл деп қ имылдың жасалуғ а жақ ындап барып, тіпті жартылай жасалып аяғ ына жетпей тоқ тауын ү зілуін білдіруі аталады. Қ ұ лай жаздады, жығ ылы жаздады, кетіп қ ала жаздады т.б.

Бұ л қ имыл субъектінің ө здігінен ә дейі жасайтын қ имылы емес, қ имылдың жасаудыбастап, оны субъекті ө здігінен тоқ татпайды. Қ имыл кездейсоқ себептердің ә серінен, кө біне субъектінің ырқ ынан тыс кездескен себептердің ә сурінен аяқ талмай тоқ тайды.

Қ имылдың жасалуының бұ л тә сілі- тү ркі тілдеріне тә н қ ұ былыс. Мысалы, башқ ұ рт тілінде: йоқ лай яззы, йығ ыла яззым; ө збек тілінде: улар ёзди, йиқ ила ёзды; татар тілінде: киттә язды, егыла язды тү рінде қ олданылады.

Бұ л формант ө те белсенді, салт, сабақ ты етістіктерді талғ амай тіркесе береді. Мысалы: Ө зін ө лтіре жаздағ ан Мекешке сү йсінеді (Мү сірепов). Қ ыз отқ а қ ұ лай жаздап, ә рі шошып, ә рі ашуланып, булығ а жаздады (Ә уезов).

Аузекі тілдебұ л форманттың мағ ынасын басқ а жолмен, тү рлі тіркестермен беру де кездеседі. Мысалы, кетуге аз-ақ қ алдым, ф

Бұ л формант тіркескен етістік болымсыздық жұ рнақ ты қ абылдамайды, ол осы форманттың мағ ынасына байланысты. Й жазда формантының ө зі болымсыздық мағ ына береді, сондық тан ол формант бар сө зге болымсыздық жұ рнақ тың қ ажеті жоқ. Осы формантты қ абылдағ ан аналитикалық етістік етістіктің тү рлену жү йесімен толық тү рлене бермейді. Ондай тұ лғ адағ ы етістік тілде кө біне, жедел ө ткен шақ, кейде ауыспалы шақ пен бұ рынғ ы ө ткен шақ тұ лғ аларында кездеседі. Мысалы: Жалт қ арап еді, есінен тана жаздады (Майлин). Қ айық бұ лтаң дағ анда, ауып қ ала жаздады «Мү сірепов». Мен тү гілі атақ ты адвокат Ақ баев, Дү йсенбаевтар бір сө з ү шін айдалып кете жаздағ ан (Мү сірепов). Мал-мү лкі сатылып кете жаздапты (Мұ қ анов).

А. Ысқ ақ ов «Қ азіргі қ азақ тілі»