Көсемше, жасалуы, қызметі.

А.Ысқ ақ ов бойынша:

Етістік негіздерінен арнаулы қ осымшалар арқ ылы жасалып, тиісті дә режеде шақ тық, модальдік жә не басқ а мә ндерді білдіретін ерекше формалар кө семшелер категориясы деп аталады.

Кө семшелер етістіктің жалаң жә не кү рделі негіздеріне, қ имыл атауларына, есімшелерге, рай формаларына, кө семшелердің ө здеріне басқ а ешбір дә некерсіз-ақ еркін тіркесіп, олардың белгілерін, сипаттарын білдіреді де, сө йлемде кө бінесе динамикалы адвербиал (етістіктен болғ ан пысық тауыш) болып қ ызмет атқ арады. Кө семшелердің осы қ асиеті оларды етістіктің ө зге формаларынан ерекшелендіріп отыратын негізгі жалпы грамматикалық сипаты болады. мұ нымен қ атар кө семшелердің барлық тү рлері де бағ ының қ ы сө йлемнің басяндауышы бола береді, бірақ олардың ішінен тек жіктелетін тү рлері (-ып, -іп, -п; -а, -е, -й) ғ ана басың қ ы сө йлемнің баяндауышы болады. мыс: Жаң быр жауып, жер кө герді.

Кө семшелер жеке-дара сө з есебінде қ олданылмайды, морфологиялық жағ ынан тү рленбейді, демек, кө птік, тә уелдік, септік қ осымшалары қ осылмайды, тек ә редік қ ана жіктеледі, пысық тауыш жә не баяндауыш қ ана болады. кө семшелер тек етістік негіздерімен, олардан ө рбіген етістік формаларымен ғ ана тіркесетіндіктен, субстантивтік, адъективтік қ ызмет атқ армайды, тек пысық тауыш, баяндауыш болады жә не кү рделі етістік компоненттерінің қ ұ рамында негізгі я жетекші сың ар есебінде қ ызмет етеді. Осығ ан орай, кө семшелержің ә бден қ алыптасқ ан дағ дылы қ ызметі етістіктің белгісін білдіру болады.

Кө семшенің жалпы гр-қ (категориялық) қ ызметі етістік айналасына байлауыл болса, мағ ынасы етістікке қ атысты белгімен бйланысты болады. осы себептен де кө семшелер етістіктің негізгі бір категориясы саналады.

Бұ л категорияның арнаулы формалары бар. Олар мыналар: 1) –ып, -іп, -п; 2)-а, -е, -й (бұ л екеуі жіктеледі); 3)-ғ алы, -гелі, -қ алы, -келі; 4)-ғ анша, -генше, -қ анша, -кенше (бұ лар жіктелмейді).

Жоғ арыда айтылғ ан ерекшеліктеріне орай, шақ қ а қ атысына қ арай, кө семшелерге тө мендегідей қ ысқ аша сипаттама беріледі.

1. Ө ткен шақ кө семше етістік негізіне –ып, -іп, -п, -ғ алы, -гелі, -қ алы, -келі; 4)-ғ анша, -генше, -қ анша, -кенше жұ рнақ тары жалғ ану арқ ылы жасалады.

Ө ткен шақ кө семшенің бірінші тү рінің мағ ынасы да, қ ызметі де орасан кө п. Олардың кейбір негізгі сыр-сипаттары мынадай:

Бұ л форма дара тү рде де (айтып, кө ріп), қ айталанып та (айтып-айтып, кө ріп-кө ріп), қ осарланып та (келіп-кетіп), бірінен соң бірі тізіліп те (бә рін кө ріп біліп, байыптап отырмын), аналитикалық етістіктің жетекші компоненттері ретінде де (айтып жібер), жә не жіктеліп те (айтыппын) жұ мсала береді. Осындай жағ дайларда кө семше, біріншіден,

сө йлемде амалдың белгісін, бейнесін, мезгілін, тә сілін, себебін жә не басқ а сипатын білдіретін дара я кү рделі пысық тауыш болады (мыс: институтқ а оқ уды аң сап келіп тү стім). Екіншіден, бағ ының қ ы сө йлемнің де, басың қ ы сө йлемнің де баяндауышы болады (мыс. Ү йдегі шам сө ніп, қ араң ғ ы тү сіпті). Ү шіншіден, кү рделі етістіктің жетекші компоненті болып қ ызмет етеді (мыс: Шө лдеп кеттім). Тө ртіншіден, бұ л форма жедел бірінен соң бірі, бірімен-бірі жалғ аса, бірімен-бірі жарыса-қ абаттаса істелген бірнеше амалдың не бейнесін, не амалдың ө зін білдіретін бірың ғ ай мү ше бола береді (мыс: мен ерет тұ рып, жуынып, тамақ ішіп, киініп жұ мысқ а кеттім).

Кө семшелердің мезгіл мә нін дә л білдірмей, контексте оның бір нышанын білдіре алады. Осы соң ғ ы қ асиет –ып, -іп, -п жұ рнақ тарына тә н: мен барыппын, сіз барыпсыз дегенде ө ткен шақ мә ні бар.

Ал –ғ алы, -гелі, -қ алы, -келі жә не –ғ анша, -генше, -қ анша, -кенше жұ рнақ тарының шақ тық мә ні контексте қ олданылу ың ғ айына қ арай, бірде ө ткен шақ, бірде келер шақ рең кіне кө шіп отырады. Мыс: сізбен танысқ алы кө п болғ ан сиқ ты, кө ріспегелі кө п уақ ыт ө тті.

2. Осы шақ кө семше. Бұ л формағ а –а(-е, -й) жұ рнағ ы арқ ылы жасалтын кө семше жатады. Бұ л кө семшенің де мағ ынасы мен қ ызметі ө те кө п. Оның негізіглері:

Кө семшенің жалаң тү рі (айта), қ осарланғ ан (айта-айта), кү рделенген (айта келе) етістік негіздерімен, олардың туынды формаларымен жатырқ амай тіркесіп, еркін жұ мсала береді. Осындай тіркестердегі бұ л кө семше мынадай қ ызметтер атқ арады:

1) –ып формалы кө семше сияқ ты амалдың белгісін, мезгілін, тә сілін, мақ сатын, себебін, басқ а амалмен жарыстырыла я жол-жө некей (бірақ негізгі амалдан бұ рын) істелу сипаттарын білдіреді. Мыс: ол ә рі сө йлей, жү гіре жө нелді.

2) Қ ұ рмаластың бағ ының қ ысында, жалаң жә не жай сө йлемдер де баяндауыш болады. мыс: жастар ә н салады, би билейді.

Кө семшенің бұ л тү рі ә детте ауыспалы осы шақ формасы деп аталады. Бұ л форма контексте осы шақ мә нін де, келер шақ мә нін де білдіреді.

3. Келер шақ кө семше. Бұ л форма –а (-е, -й), -ғ алы, -гелі, -ғ анша, -генше жұ рнақ тары арқ ылы жасалады. Мыс: егін жинауғ а барамыз. Сізді ә дейі кө ргелі келдім. Біз келгенше, ел аман болсын.

Н.Оралбай бойынша:

Кө семше деп сө йлемдегі негізгі қ имылдың жайы-кү йін, жанама қ имылды білдіретін етістіктің тү рі аталады. Мыс: біз келгенде, ол жантайып жатыр екен. Жанама қ имылды білдіретін етістіктер негізгі қ имылды уреттеп, олардың қ алай жасалғ анын кө рсетеді. Осы жанама қ имылды білдіретін етістік – етістіктің кө семше тү рлері. Жанама қ имылды білдіру – кө семшенің негізгі мағ ынасы, ол оның табиғ атына тә н негізгі қ ызметі. Сондық тан да кө семшелер қ айтіп? неге? қ алай? деген сұ ақ тарғ а жауап береді.

Тілдің кейінгі даму сатысында кө семше тү рлі ө згеріске тү сіп, негізгі қ ызметіен басқ а да қ ызмет атқ аратын болғ ан, олар:

1) Кү рделі етістік қ ұ рамындағ ы етістіктерді байланыстыру қ ызметін атқ арады: кө ріп келді, айтып шық ты.

2) Сө йлем мен сө йлемді байланыстырады: сол кү ні таң бозынан тұ рып, атқ а мініп еді.

3) Кө семшелер шақ кө рсеткшітерін білдіре алмайды? Сондық тан шақ тық формадағ ы кө семше тұ лғ алы сө здердің қ осымшаларын кө семше деп қ арастыру орнды емес, олар басқ а. Себебі кө семшенің шақ тық тұ лғ алануы оның табиғ атына қ арама-қ арсы? Яғ ни кө семше жанама қ имылды ғ ана білдіреді, ал шақ формалары негізгі қ имылды білдіреді.

Кө семше жасайтын жұ рнақ тар:

1) -ып, -іп, -п негізгі тү бір етістікке жалғ анып, қ имылдың қ алай жасалғ анын, сын-бейнесін білдіреді: сораптап ішті. Негізгі қ имылмен болатын жанама ә рекетті білдіреді: сү йреп тарту. Негізгі қ имылдың себебін: алайын деп келді.

2) –а, -е, -й тұ лғ алы кө семше негізгі қ имылдың қ алай жасалғ анын суреттеп, қ алай? қ айтіп? деген сұ рақ тарғ а жауап береді.

3) –ғ алы, -гелі, -қ алы, -келі қ имылдың жасалу мақ саты мен негізгі қ имылдың аяқ талуғ а жақ ындағ анын білдіреді: сенімен танысқ алы келді? Аяқ тағ алы отыр.

4) –ғ анша, -генше, -қ анша, -кенше жанама қ имылдың негізгі қ имылдан бұ рын қ атар болатынын білдіреді: жең генше кү рес, бітіргенше тоқ тама.

5) –майынша, -мейінше, -байынша, -бейінше, -пайынша, -пейінше. Бұ л А.Ысқ ақ вота –ғ анша жұ рнағ ының болымсыз тү рі делінген. Олар мағ ыналас: Бірі болымды, Екіншісі болымсыз мағ ынаны білдіреді. Бұ лар негізгі қ имылдан бұ рын болғ ан жанама қ имылды білдіреді: хабар келмейіне, қ озғ алма.