Тақырып. Сыныптан тыс оқу әдістемесі. Мақсаты: Сыныптан тыс оқудың маңызы мен мақсатымен таныстырып, оны ұйымдастыру жолдарын талқылау.

Мақ саты: Сыныптан тыс оқ удың маң ызы мен мақ сатымен таныстырып, оны ұ йымдастыру жолдарын талқ ылау.

Қ арастырылатын сұ рақ тар:

1 Сыныптан тыс оқ удың маң ызы мен мақ саты

2 Сыныптан тыс оқ уды ұ йымдастыру

3 Сыныптан тыс оқ у барысындағ ы ә дістемелік ұ сыныстар

Cыныптан тыс оқ уды белсенді ұ йымдастырушы жә не оны басқ арушы да мұ ғ алім болуғ а тиіс. Сондық тан мұ ғ алім ө з оқ ушыларынын кітапқ а деген ынтасын ү немі арттырумен бірге, олардың қ андай кітап оқ уғ а тиіс екендіктеріне де бағ ыт беріп отырады. Балалар бастауыш класты бітіргенде, ақ ын-жазушыларының белгілі шығ армаларымен таныс болулары қ ажет екенін де ү немі ескертіп отырады.

Сыныптан тыс оқ у жұ мысын балалар мектепке келген кезден бастағ ан жө н. Ө йткені сауат ашу кезінде оқ ушылардьщ ақ ыл-ойын, тілін дамыту жұ мыстары балаларғ а тү рлі-тү сті суретті кітапшаларды кө рсету арқ ылы дауыстап, мә нерлеп оқ и отырып жү ргізіледі.

Екінші сыныптан бастап мұ ғ алім балаларғ а мектеп кітапханасынан алғ ан кітаптарды бере бастайды. Оларғ а кітапты дү рыс ү стап, кү те білудің ережелерін ү йре-теді: кітапты газетпен не қ ағ азбен тыстап қ ою, оқ ығ ан кезде кітап беттерін бү ктемеу, кітап беттерін су немесе кір қ олмен ұ стап парақ тамау т. б. Мұ ғ алім бұ л ережелерді анық етіп жазып, сыныпқ а іліп қ ояды.

Сыныптан тыс оқ у оқ ушылардың кітапты ө здіктерінен оқ и алу дағ дыларын арттырумен бірге, «Ана тілі» оқ у-лық тарындағ ы шығ армалардың мазмұ ны мен кө ркемдік ерекшеліктерін тү сінуге кө мектеседі. Балалар оқ ығ ан шығ армаларындағ ы негізгі ойды аң ғ ара білуге, сол оқ и-ғ ағ а ө зінің қ алай қ арайтынып айтып, кейіпкерлердің ә рекетіне бағ а бере білуге талаптануы қ ажет.

Сыныптағ ы оқ у сабақ тарында оқ ушылар кө ркем тілмен жазылғ ан шығ армалардан басқ а тарих, табиғ атта-ну т. б. пә ндерінен мағ лұ мат беретін материалдармен та-нысады. Осындай, класта алғ ан ұ ғ ым кластан тыс оқ у кезінде нығ ая, жетіле тү седі.

Сыныптан тыс оқ у сабақ тарында мү ғ алім балалардың қ андай кітаптарды оқ ығ андарын біліп отырумен қ атар, алдағ ы уақ ытта не туралы оқ ығ ылары келетінін де есепке алуы қ ажет.

Бастауыш мектептердегі кластан тыс оқ удың мазмұ ны мен ү йымдастыру жолы жө нінде жаң а программа-ның жобасында былай делінген: «Кластан тыс оқ удың мақ саты: баланың кластан тыс оқ уы арқ ылы барлық пә ннен алғ ан білімін терең дете тү су, кітаптан ө зіне қ а-жетті материалды, кітапханадан керекті кітапты іздеп тауып алуғ а кө мектесу; ө з бетімен жү мыс істеу дағ ды-сын нығ айта тү су; оқ уғ а, білуге ынтасын, қ ү штарлығ ын арттыра тү су; баланың эстетикалық жә не дү ние тану қ ү марлығ ын арттыру.

Сыныптан тыс жү ргізілетін оқ уды ү йымдастырудың ең негізгі принципі — оның класта жү ргізілетін оқ умен ты-ғ ыз байланыста болуы. Оқ ушының кластан тыс оқ итын кітаптары класта ө тілетін сабақ тардың жалғ асы тү рінде ү сынылады. Оны мү ғ алім кү нделікті оқ у, табиғ ат тану, сурет, ә н, ең бек т. б. сабақ тарында жә не оқ у бойынша жү ргізілетін қ орытынды сабақ тарда сү рап, класта оқ ы-ғ андарына байланыстырып отырады...».

Сө йтіп, класта оқ у сабағ ы жақ сы ү йымдастырылса, онда кө п мә селелер жө нінде ә ң гімеленсе, балаларды мү -ғ алім осы мә селелер жайында тағ ы да біле тү суге қ ы-зық тыра алса, кластан тыс оқ у сабағ ы да нә тижелі ө теді. Оқ ушыларғ а қ андай кітаптарды оқ у керектігі, олардың тізімі беріледі. Мысалы, класта М. Ә лімбаевтың «Ұ қ ыпты бала» жә не «Ұ қ ыпсыз бала» ө лең дері оқ ылды делік, оның жалғ асы ретінде «Ұ қ ыпты оқ ушы» ө лең ін оқ ытуғ а болады. Т. Бигелдиновтың «Қ аһ арлы кү ндерде» ә ң гімесін оқ ығ аннан кей-ін, сө з жоқ, оқ ушылар Совет Одағ ының Батыры атағ ын екі рет алғ ан, ұ шқ ыш Т. Бигелдиновтың балалық шағ ы жө нінде білгілері келеді. Ол ү шін мү ғ алім С. Бақ бергеновтың «Талғ ат» атты кітабынан ү зінді беруіне болады.

Сыныпта оқ ушылар жазушының бір шығ армасынан ү зінді оқ ыса, сол шығ арманы толық тыра оқ у кластан тыс оқ уда іске асырылады. Кейде белгілі ақ ын-жазушы-лармен балаларды толығ ырақ таныстыра тү су мақ са-тында оның класта оқ ылғ аннан басқ а шығ армаларымен кластан тыс таныстыруғ а болады. Мысалы, Ы. Алтын-саринның «Ә дептілік» ә ң гімесін оқ ығ аннан кейін, оның «Баланың айласы», «Аурудан аяғ ан кү штірек», «Ө тірік-тің залалы» т. б. ә ң гімелері кластан тыс оқ уғ а беріледі. Қ ейбір жекелеген шығ армаларды кластан тыс оқ у сабағ ында да талдауғ а болады. Онда талданатын шы-ғ армалардың тә рбиелік жағ ы кү шті болуы қ ажет.

Оқ ушылардың кітап оқ уғ а қ аншалық ты ынталы жә -не бейім екендіктерін білу ү шін мү ғ алім олардың ә рқ ай-сысымен оқ ығ ан кітаптары жө нінде жеке ә ң гімелеседі; салғ ан суреттерін, жазып алғ андарын қ арап, — бү кіл деректермен жеке танысады. Кейде кітапханадағ ы кар-точкасын қ арап кө руге де болады. Осындай ыждағ атты тексерудің нә тижесінде, балалардың қ айсысы қ андай тақ ырыпты жақ сы кө ретіндері байқ алады. Кейбір бала ертегілерді, кейбіреулері ерлік жайлы шығ армаларды, ал бірсыпырасы қ иял-ғ ажайып ертегілерін т. б. ү натады. Осыдан кейін мү ғ алім балаларды бір жақ тылық тан сақ тандыру мақ сатымен, оларды басқ а тақ ырыптарғ а қ ызық тыру жолдарын іздестіреді.

Балаларғ а кластан тыс оқ уғ а арналғ ан тартымды кітаптарды іріктеп немесе жаң адан шығ ып жатқ ан шы-ғ армалардың ішінен іріктеп ү сынады, ә демі суреттермен безендірілген кітап жаймаларын, тү рлі ә деби ойындар ү йымдастырады т. б.

Сыныптан тыс оқ ылуғ а тиісті кітаптардың тізімі бір тоқ санғ а арналып ә р тоқ сан сайын ү сынылып отырады. Балалардың оқ уғ а ынтасын арттыру мақ сатымен мұ ғ а-лім ұ сынып отырғ ан кітаптарының ішінен кейбір оқ и-ғ аларды бастап айтып, «одан ә рі не болатынын осы кі-тапты оқ ып білесің дер» деп аяқ тайды. Кейде кітаптың сыртындағ ы немесе ішіндегі кейбір ә демі суреттердікө рсету арқ ылы да қ ызық тыруғ а болады. Ал енді бір жағ дайларда шығ арманың, кітаптың атын, авторын ғ а-на айтып, оның осылайша неге аталғ анын білуді тапсы-руғ а болады.

Бастауыш класс оқ ушыларын оқ уғ а қ ызық тыру ү шін V—VI сынып оқ ушыларының да кө мегі зор. Ө здерінің кішкене бауырларына бұ рын оқ ығ ан кітаптары, ә ң гіме, ертегілері жө нінде, ө здеріне ұ найтын жазушылар жө -нінде ә ң гімелеп айтып берсе, олар сол кітапты ө здері де тауып оқ иды.

Оқ у жылы аяғ ында балаларғ а жазғ ы демалыс кезін-де оқ итын кітаптарының тізімі беріледі де, оқ у жылының басында сол кө рсетілген кітаптардың қ айсысын оқ ығ ан-оқ ымағ андарын тексереді. Олардың оқ ығ ан кітаптары туралы жазғ андарын, ә серлерін, пікірлерін, кейбір ү зін-ділерді, кейіпкерлердің аттарын, суреттерін т. б. қ арай-ды, оқ ытады.

Міне, осындай жұ мыстардан кейін қ осымша оқ уғ а тиісті қ ітаптардың тізімі беріледі. Мектептерде ана тілі сабақ тарының ө тілу жайы мен кластан тыс оқ удың маз-мұ нына сай, бастауыш класс оқ ушыларымен мынадай жұ хмыстар орындауғ а болады:

1) Кө ркем шығ армаларды (бір шығ арманы немесе тақ ырыбына қ арай топталғ ан бірнеше шығ арманы), ер-тегілерді, мақ алаларды талдау.

2) Кү нделікті баспасө здегі («Балдырғ ан», «Ақ жел-кен», «Зерде» журналдары мен «Ұ лан» газеті) мақ ала-ларды оқ у.

3) Кітаппен жү мыс істеу дағ дысын қ алыптастыру. Кө ркем шығ армаларды талдау ү шін сюжетті ә ң гімелер қ олайлы.

Оқ ушылардың ө з беттерімен оқ итын шығ армалары-на сү рау берудің қ ажеті жоқ, олар ө з беттерінше қ оры-тынды шығ арғ андары жө н, яғ ни ә ркімнің ө з оқ ығ анда-ры жө нінде ө з кезқ арастары болғ аны дұ рыс. Кейде оқ ы-ғ андары жө нінде жолдастарынан сү рау, пікір алысу т. с. с. тыйым салынбайды.

Сыныптан тыс оқ у сабақ тарында кернекі қ ү ралдар қ олданудың да пайдасы мол. Мұ нда да шығ армада кез-десетін қ иын сө здер тү сіндіріліп отырғ аны жен.

Сыныптан тыс оқ уда бір жазушының шығ армасын тал-дауда сол жазушының емірі мен қ ызметінен толығ ырақ мағ лү мат беруге болады. Мұ ү ндай сабақ шамамен былай ұ йымдастырылады:

а) мұ ғ алім немесе балалардың бірі жазушы жө нінде қ ысқ аша ә ң гімелеп береді;

ә) жазушының балаларғ а таныс кітабы я шығ арма-сынан ү зінді оқ ылады, кейде бір шығ армасынан ә деби монтаж, ойын ұ йымдастыруғ а да болады.

Бірінші сабақ та сол жазушының ө мірбаяны туралы айтылып, оның балалар оқ ығ ан шығ армасы жайлы қ ыс-қ аша ә ң гімеленеді де, басқ а бір шығ армасы тағ ы оқ уғ а тапсырылады.

Екінші сабақ та оқ уғ а берілген шығ арма талқ ылана-ды, ал ү шіншгсабақ та қ орытындыланады.

Жоғ арыда бастауыш кластарда балалар ертегі оқ у-ғ а ө те қ ү мар келеді дедік. II—III кластарда кө біне жа-нуарлар туралы ертегілерді жақ сы кө реді. Мұ ндай са-бақ тарғ а кө рнекі қ ү ралдарды балалардың ө здеріне жа-сатуғ а болады. Бірқ атар ертегілер жө нінде шық қ ан су-реттер де бар («Тү лкі мен бө дене» т. б.), ал кө птеген ер-тегілер бойынша диафильмдер жасалды.

II—III кластарда оқ у ү шін ү сынылатын материал-дарды мұ ғ алім ө зі іріктейді, ал IV класта балалар езде-рі іріктеп алады.

Оқ ушыларды газетпен таныстыру сабағ ын мына си-яқ ты жү йемен жү ргізуге болады:

а) балаларды ө здерінің «Ү лан» газетіне қ ызы-ғ атындай етіп, газеттегі басылғ ан мақ алалардан ү зінді келтіре отырып (балалардың мектептегі, ү йдегі іс-ә ре-кеттері мен ең бектері, пионерлердің ө з мектебіне, сов-хозына, қ аласына, ата-анасына қ андай кө мек кө рсеткен-дері т. б.), ә ң гіме ү йымдастыру (балалар газетті оқ и ма, ондағ ы мақ алаларды тү сіне ме, қ андай мақ алалар ү най-ды т. б.).

ә } газетті кімдер шығ аратынын, қ ай жерде, қ ай кү н-дері шығ атынын, қ ай кезден бастап шығ а бастағ анын айту.

б) «Ұ лан» атты газетінің кезекті номерінің қ ү ры-лысымен (макетімен) жә не мазмү нымен таныстыру. Мұ ндай сабақ тарда қ ажет жерлері болса, географиялық карта, кітап жаймасы т. б. болғ аны жө н.

«Балдырғ ан» журналымен таныстыру сабағ ында журналдың кітаптан айырмашылығ ы (ай сайын шығ ып тұ ратыны, тақ ырыптарының алуан тү рлілігі) айтылады.

Балаларды ез беттерімен кітап оқ уғ а ү йреткен кезде мұ ғ алім оларғ а кітаптың маң ызы, оқ у мә дениеті, оқ у ережелері т. б. жө нінде ү немі ескертіп отыруы қ ажет.Кластан тыс оқ уды есепке алып, тексеріп отыру жө -нінде жоғ арыда да айтқ анбыз. Оғ ан қ осымша, оқ ығ ан кітаптары жө нінде оқ ушыларғ а кү нделік жаздырып ү йретудің де орасан зор тә рбиелік мә ні бар екенін еске сала кетудің артық тығ ы болмаса керек. Бұ л — балалар-ды ойларын жинақ ы, ө з сө здерімен жаза білуге дағ ды-ландырады, жазу қ абілетін жетілдіреді. Кү нделікке кі-таптың аты, авторы, шық қ ан жылы, оқ ығ аны қ андай мақ ала екені жә не ол жө ніндегі ө зінің пікірі жазылуғ а тиіс.

II—III кластарда балалар оқ ығ ан кітаптарының ав-торы мен атын, шық қ ан жылын жазып, ө здеріне ү нағ ан кейбір оқ иғ аларғ а сурет салып қ ояды, ал IV класта осы-ларғ а қ осымша, ө з пікірін жазып отыруы керек.

Оқ у сабақ тарында оқ ушылардың ө здіктерінен орындайтын жұ мысы. Мұ ғ алімнің басшылығ ымен жү ргізілетін оқ у сабақ та-ры оқ ушылардың ө здіктерінен орындайтын жү мыстары-мен ү штастырылып отырады. Балаларды ө здіктерінен жұ мыс жасауғ а ү йретуде негізінен екі тү рлі мақ сат кө з-деледі: 1) кітаппен жү мыс жасауғ а дағ дыландыру, 2) тапсырманы ө з беттерімен орындауғ а ү йрету, ө з ең -бектерінің жемісін кө ріп, «рахат» сезіміне бө ленуге жағ -дай жасау.

Ө здігінен орындалатын жү мыстың негізгі мазмү ны оқ ушылардың ой белсенділігін арттыру.

Мү ғ алім оқ у кітабындағ ы материалды толық оқ ып шығ ып, оның қ андай бө лігіке басшылық керек, ал қ ан-дай бө лігін балалардың ө здіктерінен орындауларына беруге болатынын анық тайды. Ө здіктерінен орындайтын тапсырманың тү рлерін, оның сабақ тағ ы орнын белгілей-ді, мақ сатын тү сіндіреді, орындау барысын тексереді.

Тапсырманы ауызша да беруге болады, бірақ егер жү мыс бірнеше этаптан тү ратын болса, онда ол жұ мыо тың орындалу тә ртібін кө рсетіп, тақ тағ а жазады.

Балалардың ө здігінен орындайтын жү мыстарынық тү рлері:

1. Кітаптың мазмұ нымен (кітаптың ең соң ында бе-рілген материалдардың тізімі) таныстыру: оқ у кітабын-да қ андай бө лімдер бар? Ү й жануарлары туралы не оқ ы-ғ андарың ды кітаптың мазмү нынан белгілең дер.

2. Шығ арманы балалардың іштерінен оқ уы. Ә детте мү нда сұ рақ тар ойлап табады, белгілі бір оқ иғ аны су-реттейтін ү зіндіні табады, мә нерлеп оқ уғ а дайындалады т. б.

3. Жоспар жасау жү мысы: текстерді бө лікке бө лу_г қ андай суреттер салуғ а болатынын ойластыру, тексті мү ғ алімнің қ ойғ ан аттары бойынша бө лу т. б.

4. Тапсырманы ө ң деу. Мақ аланың жоспарын жазу, жаң а сө здерді жазу, шығ арманың қ орытындысын жазу т. б. с. с.

5. Оқ ушылардың ү йден орындайтын жұ мыстарына кө ң іл аудару. Ү йге текстің мазмү нын қ айта оқ ып шығ у-ды бермей, творчестволық тапсырма беру керек. Мыса-лы «... туралы айтылғ ан жерлерді табың дар, текске қ андай сү рақ тар қ оюғ а болатынын ойластырың дар» т. б.

Оқ ушылардың ө здіктерінен орындайтын жұ мыстары-на кө ң іл бө лу — олардың белсенділігін кө тереді.

Сұ раулар мен тапсырмалар

1. Оқ ушыларғ а ө здіктерінен жү мыс орындату қ андай мақ сат кө з-дейді?

2. Балалардың ө здігінен орындайтын жү мысынын, тү рлері қ андай?

3. «Ана тілі» кітаптарының біріндегі бір тақ ырып бойынша оқ ушыларғ а ездігінен орындауғ а қ андай жү мыстар беруге болатынын анық та.

Сыныптан тыс жұ мыстар Ю.К. Бабанский мен Победаносцевтің ең бектерінде ү лкен мә н берілген. Олар бұ лай деп ой тұ жырымдайды: " Богатые воспитательные возможности внеурочной работы заключаются в том, что здесь в большой мере, чем на уроках, учитываются и удовлетворяются индивидуальные запросы, интересы, потребности ученика и создаются предпосылки для интенсивного развития его способностей ".

Сабақ тан тыс уақ ытта жан-жақ ты ойластырылып істелген кластан тыс жұ мыстардың оқ ушылардың білімін толық тыруда, тілін дамытуда, пә ндерге қ ызығ ушылғ ын арттыруда, тә рбиелеу жұ мыстарының пә рменділігін арттыруда атқ аратын қ ызметі ө те кү шті. Оқ ушылардың сабақ тан кейінгі бос уақ ыттарын дұ рыс шешу, ұ йымдастыру мә селесінің маң ызы ө те зор.

Оқ ушының бос уақ ытын пайдалы мә нді ө ткізуіне мұ ғ алім, кү шті ә сер ете алады. Бұ л ә сер сабақ тан тыс уақ ытта сыныптан тыс жұ мыстар арқ ылы жү ргізіледі. Сыныптан тыс жұ мыстардың зор тә рбиелік мә нін ғ алымдар ө з ең бектерінде кең дә лелдеген.

“Ә дебиеттік оқ у ә дістемесі” пә нінен