Тақырып. Әдебиеттік оқу әдістемесі курсының оқу пәні және ғылым ретіндегі сипаттамасы.

Ана тілін оқ ыту ә дістемесінің даму тарихына қ ысқ аша шолу

Ана тілінің ә дістем-технологиясы ғ ылым болып бірден қ алыптасқ ан жоқ. Оның да ө зіндік даму жолдары бар. Қ азақ халқ ының тарихында баланы ана тілінде оқ ыту жә не ә дісіне кө ң іл бө лу ұ лы ағ артушы Ы.Алтынсариннен басталады десек, бү гінгі дең гейге жету жолында басқ а да бірқ атар ғ алымдар бұ ғ ан елеулі ү лес қ осты. Қ азақ балаларына ана тілін оқ ытудың жолын, принциптерін, қ ағ идасын, маң ызын, жолдарын кө рсеткен ұ стаздар ең бегіне қ ысқ аша тоқ талуды жө н кө рдік.

Ыбырай Алтынсарин (1841-1889) – қ азақ халқ ының тұ ң ғ ыш ағ артушы-ұ стазы, тамаша фольклоршы-этнограф, шебер методист –ғ алым, тұ ң ғ ыш оқ улық тың негізін қ алаушы. Ы. Алтынсарин орыс халқ ы мә дениетінің демократияшыл педагогтарының идеяларына, Л.Н. Толстойдың, К.Д. Ушинскийдің ә дістемелік кө зқ арастарына сү йене отырып, «Қ азақ хрестоматиясы» (1879) жә не «Қ азақ тарғ а орыс тілін ү йретудің бастауыш қ ұ ралы» оқ улығ ын жазды. «Қ азақ хрестоматиясы» - қ азақ балаларын тез, жылдам оқ ытыпсауаттандыруғ а арналғ ан бейнелеу кө рнекілігі мол, оқ уғ а ың ғ айлы оқ улық. «Кел, балалар, оқ ылық!» деп басталатын бұ л оқ улық тың қ ұ ндылығ ы сонда, ол кө рнекілік принципіне негізделген, тез сауаттандырудың жолдарын кө рсеткен, ә дістемені жетілдіруге ү лес қ осқ ан алғ ашқ ы туынды ең бек болды. Ы. Алтынсарин: «Қ азір жақ сы оқ ытушыны дү ниедегі заттың бә рінен де қ ымбат кө ремін... – дей келіп, -... халық мектептері ү шін ең керектісі – мұ ғ алім. Тамаша жақ сы педагогика қ ұ ралдары да, ең жақ сы ү кімет бұ йрық тары да, ә бден мұ қ ият тү рде жү ргізілетін инспектор бақ ылауы да тең келе алмайды», - дейді. Мұ нда мұ ғ алімнің білімдарлығ ы, ө з ісіне шеберлігі, творчестволық ең бегі арқ ылы қ олы жеткен озат мұ ғ алімдер сө з болып отыр.

Ы. Алтынсарин қ азақ даласында жалпы жә не кә сіптік білім берудің негізін қ алағ ан, кө рнекілік, жү йелілік жә не оқ ыта отырып тә рбиелеу принципімен алғ ашқ ы сауат ашу оқ у қ ұ ралын жазғ ан қ азақ халқ ының тұ ң ғ ыш ағ артушы-ұ стазы.

Абай Қ ұ нанбаев (1845-1904) – қ азақ жастарын оқ уғ а, ө нерге, мә дениетке ү ндеуде адамгершіліктің, парасаттылық тың адам қ олы жетпейтін асыл мұ расын қ алдырғ ан. Ұ лы Абай халық бұ қ арасының тә рбиешісі, психолог, педагог, данышпан-гуманист, ағ артушы-ұ стаз.

Абай қ азақ жастарын оқ уғ а, ө нер-білімге ү гіттеген ұ стаз-ақ ын. Абайдың нақ ты ұ стаздық пікірі, ұ сыныстары, сілтеген бағ ыты - ө з халқ ының болашағ ына арналғ ан. Абайдың 45 қ ара сө зі, прозалық шығ армалары, 3 мың нан астамө лең дері – бә рінің басты арқ ауы –қ азақ елінің саяси-ә леуметтік жағ дайы, жастардың болашағ ы, оқ у, ө нер, білім, тә рбие, адамгершілік, ең бек, кә сіп, дін туралы (мұ сылманша оқ у), оқ ып, тә рбие алуы болып келеді. Абайдың қ ай шығ армасын алсаң да, оның сө здеріндегі қ арапайымдылық, реалистік, бұ қ арашыл-публицистік стильмен жазылғ ан ө сиет, кең ес, ә ң гіме – ана тілін оқ ытудың дидактикалық материалын байыта тү сті. Осы жағ ынан алғ андаАбай (оқ у ү рдісін ұ йымдастыруда) терең білімдарлық қ а баулып, оқ ыта отырып, ә р оқ ушығ а ұ лттық рухани тә рбие берудің адамгершілікпринципін ұ сынғ анын кө реміз. Сонымен қ атар, ана тілі сабағ ын оқ ыту барысында Абай шығ армаларын пайдалану - оқ ушыларды ғ ылымды игеруге жетелеп отырады.

Абай ө зінің отыз екінші сө зінде ғ ылымғ а талаптанушыларғ а алты тү рлі шартты ұ сынады. «Адамның кө ң ілі шын мейірленсе, білім-ғ ылымның ө зі де адамғ а мейірленіп, тезірек қ олғ а тү седі... дей келе,... ғ ылымды талас-тартыс ү шін емес, дү ниені тану білмегенді білу ү шін, ө мір, қ оғ ам, ел мақ саты ү шін ү йрену керек» деп оқ ытушы қ ауымғ а білім берудегі ғ ылыми принципті де ұ сынады. Қ ай шығ армасы болмасын, тақ ырыпқ а сә йкестендіріліп, оқ ушы қ ауымғ а ұ сынып отыру тә сілін ә детке айналдырғ ан жө н.

Ахмет Байтұ рсынов (1873-1938) – қ азақ тың тұ ң ғ ыш лингвист-ғ алымы, ұ стазы, қ азақ тіл білімінің ана тілімізде қ алыптасып, дамуының кө ш бастаушысы, бірнеше ә дістемелік мақ аланың авторы. Ол ауыл мектептерінде, семинарларда халық қ а білім беру, оны жетілдіру саласында кө п ізденген, кө птеген мақ алалар, ең бектер жазғ ан ғ алым-ә діскер. «ә ліп-би», «Тіл қ ұ рал», «Ә дебиет танытқ ыш», «Тіл жұ мсар», т.б. ең бектердің авторы.

Ахмет Байтұ рсынов қ азақ тың ұ лттық жазуын (графикасын) жасауды мақ сат етіп, араб алфавиті негізіндегі «Байтұ рсынов жазуы» дү ниеге келген. Сол жазумен сауат аштыруды ойлап, «Оқ у қ ұ ралы» оқ улығ ын жазғ ан. Қ азақ тілінің грамматикалық қ ұ рылысын талдап беруде тілді қ олдану тә ртібі кө рсетілген «Тіл қ ұ ралы» ең бегін жазды. 1926-1928 жылдары шық қ ан «Жаң а мектеп» журналында ә дістеме жайлы 4 мақ аласы жарияланды. Ахмет Байтұ рсыновтың «Тіл тағ ылымы» (1992) ең бегінде ана тілін оқ ыту жолдарын кө рсеткен «Баяншы» аталатын тұ ң ғ ыш ә дістемелік қ ұ ралы бү гінгі кү нге дейін ө з маң ызын жойғ ан жоқ.

А.Байтұ рсынов ө зінің «Тіл қ ұ ралының» 322-бетіндегі «Методика мә селелеріне» арналғ ан «Баяншы» деген ең бегінде мұ ғ алімдерге былайша ә дістемелік ақ ыл, кең ес, нұ сқ ау береді: «Ү йрену һ ә м ү йрету ең басында қ иын... шабыттанып істемеген іс оң ды да болып қ алатын кейбір жағ дайларды сыртқ а білдірмей, іске шабытпен, кө ң ілді жағ дайда кірусідегі, білім берудің маң ызын айтады. Осы кітаптың 357-бетінде: «Қ ай ә діс жақ сы? Деген мақ аласында қ андай ә діспен сабақ берудің: «Жалпылау, не жалқ ылау» ә дісінің баланы ұ қ тыруғ а қ олайлы екенін айтып, баланың ү йрену талабын қ оздырса, білімнің бә рін басқ аның кө мегінсіз ө зі-ақ алады» -дейді.

Мағ жан Жұ мабаев (1893—1938). Ұ лы ақ ын –ұ стаздың ағ артушылық, ә дістемелік жайында жазғ ан ғ ылыми-ә дістемелік ең бектері мен мақ алаларында жастарды оқ ытудың дұ рыс жолдары кө рсетіліп, бағ ыттары айқ ындалғ аны тіл мамандары ү шін ү лгі екені кү мә нсіз. Оның «Бастауыш мектепте ана тілін оқ ыту жолы» (1925), «Сауатты бол», (1926), «Ә ліппе ережесіне арналғ ан» (1929) балаларды оқ ыту ү лгілері – алғ ашқ ылардың бірі ретінде баланы сауаттандырудың жолын кө рсеткен ең бектер болды. М.Жұ мабаев шығ армалары (ө лең дер, поэмплар, қ ара сө здер) қ азақ тіліне қ ажетті дидактикалық материалдар ретінде де қ ұ нды. Мағ жан Жұ мабаев: «Қ азақ тың қ аны бір, жаны бір жолбасшысы – мұ ғ алім. Оның табансыздығ ын сезсе, бала онымен сө йлесуден, тілін алудан қ алады», -деп мұ ғ алімдерге ақ ыл-кең ес береді. Мағ жан ө зінің педагогикалық ең бегінде педагогиканы психологиямен тығ ыз байланыстыра қ арайды.: «... Дү ниеде тең із терең емес, адамның жаны терең... – дей келе,... адам жан сырын тіл арқ ылы сыртқ а шығ арады, басқ алардың жан сырын ұ ғ а алады», - деп баланың оқ ыту кезінде психологиясын ескеріп отыру, оқ ушымен жақ сы қ арым-қ атынас орнату (коммуникация) қ ажеттілігі жайында ә дістемелік тұ рғ ыда жол кө рсетеді. Мағ жан Жұ мабаевтың «Педагогикасын» (1993) оқ у, оқ ушы ү шін қ ажетті материалдарды жинақ тау мұ ғ алімнің ә дістемелік мамандығ ын байытады.

Қ ұ дайберген Жұ банов (1899-1938жж) – тіл ғ ылымының алғ ашқ ы профессоры, ірі педагог-ағ артушы, методист-ғ алым. 1937 жылы «халық жауы» деген жаламен ұ сталады, 1957 жылы азаматтық тұ рғ ыда ақ талып шығ ады.

Жоғ арыдағ ы айтылғ ан ғ ылыми ә дістемелік ең бектер ана тілін оқ ытуды одан ә рі дамытуғ а, жаң артып, жаң ғ ыртуғ а қ осылғ ан елеулі ү лес болды.

Кең ес ү кіметінің алғ ашқ ы жылдарында, яғ ни 1931-1932 жылдардағ ы қ аулылардың негізінде қ азақ тілінің оқ улығ ын жазу, бағ дарламаларын жасау, оқ ытуды жақ сарту мақ сатында бірқ атар жұ мыстар атқ арылып, қ азақ тілі (ана тілі) ә дістемесінің негізі қ аланды. Атап айтқ анда, А. Ысқ ақ ов «Ана тілін оқ ытудың тиімді мә селелері» ең бегінде: «20-30 жылдарда тіл мамандары алфавит, орфография, пунктуация, ана тілі оқ улық тары, грамматикалар, сө здіктер жә не басқ а қ ұ ралдар жасаудың айналасында ең бек етті», - дейді. Атап айтсақ, А. Байтұ рсынов, Т. Шонанов, Қ. Жұ банов, Ш. Сарыбаев, Д. Ә лімжанов, И. Ұ йық баев, М. Балақ аев, А. Ысқ ақ ов, Х. Арғ ынов, Б. Қ ұ лмағ амбетова, Б. Кә тенбаева, Н. Оралбаева, С. Рахметова, Ж. Нұ ржанова т.б. қ азақ тілі, ана тілінен оқ улық жазып, қ азақ тілі, ана тілі ә дістемесінің дамуына ү лес қ осқ ан белгілі ғ алымдар болды.