Главная страница Случайная страница
КАТЕГОРИИ:
АвтомобилиАстрономияБиологияГеографияДом и садДругие языкиДругоеИнформатикаИсторияКультураЛитератураЛогикаМатематикаМедицинаМеталлургияМеханикаОбразованиеОхрана трудаПедагогикаПолитикаПравоПсихологияРелигияРиторикаСоциологияСпортСтроительствоТехнологияТуризмФизикаФилософияФинансыХимияЧерчениеЭкологияЭкономикаЭлектроника
Тақырыбы: Тамақ рационы мен режимін бағалау
|
|
Мақ саты: 1. Адамның салмағ ы мен жасына қ арай оғ ан қ ажетті белокты, майларды, углеводтарды есептеп шығ ару.
2. Тә уліктік тамақ рационын жасауды жә не организімнің энергия балансын есептеуді ү йрену.
Қ ұ ралдар: таблицалар, атластар
Тапсырмалар:
1.Оқ ушы тамағ ын санау сипаты
2.Тамақ тан улану жә не олардың профилактикасы
Организмдегі барлық зат алмасу процестері тамақ тық заттардағ ы (белоктар, майлар, углеводтар) химиялық энергиялардың энергияның басқ а тү рлеріне организмнің тіршілік ә рекеті процестерінде пайдаланатын - жылулық, механикалық, электр, сә уле энергиясына айнала жү реді. Аса ұ зақ тыныштық кезінде организм тіршілігін сақ тауғ а жұ мсаса энергия шығ ынын негізгі алмасу деп, ал оның тіршілік ә рекеті кезінде (кең істікте орын ауыстыру, жұ мыс жасау т.б.) энергия шығ ынын -жалпы алмасу деп атайды.
Ә рбір адамның тә уліктік тамақ рационы жалпы алмасу энергиясына тең потенциялдық энергиясы болатын белок, май, углевод болуы керек.
1 кг. салмағ ына шақ қ анда 3 жасқ а дейінгі балалар ү шін тә улігіне 3, 5 г, 3 тен 15 жасқ а дейінгі балалар ү шін - 2, 5 г, 15 тен 17 жасқ а дейін - 2, 0 г, ересектер ү шін - 1, 5 г белок қ ажет.
Мұ ның ө зінде белоктың жалпы санының 50% -ке жуығ ы (бірақ 30% тен кем емес) жануар текті белок болуы керек.
Белоктар мен майлардың жә не углеводтардың ең қ олайлы қ атынасы 1: 1: 4 болып есептеледі, яғ ни белок пен майдың мө лшері шамамен бірдей, углеводтар 4 есе артық болу керек. Ә йткенмен майлар мен углеводтардың бірімен-бірін жиі ауыстыруғ а болады.
Организмде 1г. белок немесе углевод жұ мсалынғ ан кезде бө лініп шығ атын энергияның мө лшері 25, 2 кДж, тең болса, 1г. май жұ мсалғ ан кезде - 57, 1 кДж энергия бө лінеді.
Қ ажетті белокты, сол сияқ ты май мен углеводты оң ай есептеп шығ аруғ а болады. Анық талғ ан мә ліметті ө здеріне сә йкес коэффициенттерге кө бейтіп, осы тамақ тық заттардың организмге бере алатын энергиясының мө лшерін есептеп шығ арады. Бұ л мө лшерді осы адамғ а сай жалпы алмасу мен салыстырып қ оректік заттардың қ ұ рамындағ ы энергияның жалпы мө лшері энергияның жалпы алмасуымен тең болатындай етіп ондағ ы айырмашылық тың орнын қ оректік заттардың қ ұ рамындағ ы энергияның жалпы мө лшері энергияның жалпы алмасуы мен тең болатындай етіп май мен углеводтың мө лшерін ө згертіп, энергия байланысын нақ ты етіп анық тауғ а болады.
Бұ дан ары тамақ тық заттың 100 г. қ анша мө лшерде қ оректік заттар бар екенін кө рсетілген арнайы кестені пайдаланып, белок, май жә не углевод қ ажетті мө лшерде болатындай етіп тамақ тың жиынтығ ын жасау қ иын емес. Тамақ жиынтығ ын жасағ ан кезде, оның қ ұ рамында витаминдер мен минералдық тұ здар жеткілікті мө лшерде болу ү шін, оғ ан кө кө ністер мен жемістерді мү мкіндігінше алуан тү рлі етіп алу керек.
Жұ мысты орындау ү шін оқ ушылардың немесе жанұ я мү шелерінің біреуінің салмағ ы, бойының биіктігі жә не жасы туралы мә лімет болу керек.
Жұ мыс барысы.
1. Оқ ушыдан (жанұ я мү шесінен): а) тә улігіне қ анша уақ ыт ұ йық тайтынын; б) мектепте қ анша уақ ыт оқ итынын; в) ү йде қ анша уақ ыт сабақ оқ итынын; г) басқ а ә р тү рлі жұ мыстармен (мысалы, ү йді жинау, кітап оқ у, жү зу, жү гіруге байланысты ойын ойнау жә не т.б.) қ анша сағ ат шұ ғ ылданатынын сұ райды.
2. Адамның 1 сағ ат ішіндегі негізгі алмасуын анық тау.
1 кесте бойынша негізгі алмасудың екінші санын (53 кг массағ а 4880 кДж сә йкес келеді) табады. Табылғ ан сандардың қ осындысы жас ө спірімнің тә уліктік негізгі алмасуын (кДж) кө рсетеді; 3108 + 4880 = 7988. Бұ дан 1 сағ аттағ ы негізгі алмасу тең: 7988: 24 = 333.
3. Осы адамның жалпы алмасуын анық таң дар.
Ол ү шін 1 сағ аттағ ы негізгі алмасуды ұ йқ ы кезіндегі, мектепте оқ ығ ан, ү йдегі сабақ оқ у уақ ытына жә не т.б. кеткен сағ аттардың санына кө бейтеді. Бұ дан кейін 2 кестені пайдаланып жұ мыстың ә рбір тү ріне жұ мсалатын энергия мө лшерін есептейді. Энергиялық шығ ындардың барлығ ының қ осындысы жалпы алмасуды қ ұ райды.
Салмағ ы бойынша негізгі алмасуды (кДж ө лшемімен) анық тау кестесі (2 сан) 1 - кесте
| Қ ыздар мен ә йелдерде | Ерлерде | ||||||||||
| Кг | кДж | кг | кДж | кг | кДж | кг | кДж | кг | кДж | кг | кДж |
1 кесте жалғ асы
| Қ ыздар мен ә йелдерде | Ерлерде | ||||||||||
| кг | кДж | кг | кДж | кг | кЖж | кг | кДж | кг | кДж | кг | кДж |
Ә р тү рлі жұ мыс кезіндегі энергия шығ ыны.
2 кесте
| Жұ мыстың тү рлері | Негізгі алмасумен салыстырғ андағ ы проценттік ұ лғ аюы |
| Мектепте сабақ оқ у, лекциялар, баяндамалар тың дау | |
| Ө здігінен ой жү мыстарымен шү ғ ылдану. | 60, |
| Тыныш отыру | |
| Дауыстап оқ у, ә ң гімелесу, жазу | |
| Қ олмен тігін тігу, тоқ у | |
| Жазу машинасымен жұ мыс істеу: жә й | 55 - |
| Тез | |
| Ә ріп теру, кір ү тіктеу жұ мысы | |
| Ағ аш ұ стасының жұ мысы | |
| Ағ аш аралау, ағ аш кесу жұ мысы | |
| Еден сыпыру | |
| Тыныш тұ ру | |
| Серуендеп демалып жү ру | |
| Тез жү ру | |
| Жү зу | |
| Жай жү гіру | |
| Тез жү гіру | |
| Жоғ арғ ы жылдамдық пен жү гіру |
Есептеу мысалы. Жас ө спірім 8 сағ ат ұ йық тап, мектепте 6 сағ ат оқ ып, ү йде сабақ пен 4 сағ ат айналысып, 2 сағ ат ә деби кітап оқ ып, жү зумен 2 сағ ат шү ғ ылданады жә не 2 сағ ат уақ ытты жү ру мен тамақ ішуге кетеді. 12 кесте бойынша негізгі алмасуғ а салыстырғ анда мектептегі сабақ оқ уына 45%, негізгі алмасудан кө бірек, ү й тапсырмаларын орындауғ а - 60%, кітап оқ уғ а - 20%, жү зуге - 400%, серуенге - 150%> қ ажет етеді.
Ә р тү рлі жү мысқ а жұ мсалатын энергия шығ ыны мынандай болады:
Ұ йқ ы 269 х 8 -2150
Мектепте сабақ оқ у 268 х 4 =1619 1613x45: 100 -2339
ү йде сабақ оқ у; 269 х 4 -1075 1075 х 60: 100 = 172
Кітап оқ у 269 х 2 = 538 538 х 20: 100 - 647
Жү зу 269x4 = 538 538x400: 100-268
Серуендеу : 269 х 2 = 538 538 х 150: 100 = 134
Жалпы алмасу 10890кДж
4. Осы баланың 1 тә улігіне қ ажетті белок, май, углеводтар мө лшерін анық тау.
Мысал: 17 жастағ ы 53 кг массасың ә рбір 1 кг салмағ ына 2 г. белок қ ажет яғ ни 106 г белок керек.
1: 1: 4 қ атынасы бойынша белоктың мө лшері қ анша болса майдың мө лшері де сонша, ал углеводтың мө лшері 4 есе артық, яғ ни 424 г. болу керек.
5. Белоктың, майдың жә не углеводтың мө лшеріндегі энергия мө лшерін есептеп шығ арады.
Мысал: 106 х 17, 2 + 106 х 39 + 424 х 17, 2=13250 (кДж).
6. Алынғ ан энергия мө лшерін жалпы алмасумен
салыстырады.
Мысал: Жалпы алмасу 10890 кДж. Алынғ аны 13250 кДж.
Демек жас ө спірімге:
Белок 106г. - 1827 кДж
май 76г. - 2969 кДж
Кемірсу _354г. - 6094 кДж
Барлығ ы: 10890 кДж
7. 3 кестені пайдаланып, онда белоктың, майдың
жә не углеводтың қ ажетті мелшері (біздің мысалымызда белок 160г. май 76г. углевод 354 г.) болатындай етіп тә уліктік рацион тү зеді.
8. Тә уліктік рационның, (біздің мысалымызда 2881
кДж) таң ертең гілік асқ а 25%, сә скелік асқ а -15%,
тү скілікке - 45% кешкілік асқ а 15% келетіндей етіп тө рт мезгілдік тамақ тану менюін тү зеді.
Жұ мысты жазу. Протоколғ а тә улікті тамақ рационын тү зудің барлық есептеулерін жә не организімдегі энергия балансын есептеуді жазады.
4. Негізгі алмасудың жас ерекшеліктері
Ертең гі тыныштық кезең де, ашқ арынды, бө лме температурасында (18-20°С) адамның жү мсағ ан энергия мө лшерін негізгі алмасу деп атайды. Негізгі алмасу жағ дайларындағ ы организм энергиясы клеткалардағ ы, ткандердегі жә не органдардағ ы тіршілік процестерін, ол балаларда ө суін қ амтамасыз ету ү шін жұ мсалады. Негізгі алмасу мө лшері тканьдердегі тотығ у процесінің қ арқ ынына жә не дене салмағ ына байланысты. Балаларда ө скен сайын тотығ у процесінің қ арқ ындығ ы да, дене салмағ ы да ө згереді. Орта жастағ ы адамдарда тотығ у процесінің қ арқ ындығ ы мен дене салмағ ы салыстырмалы тұ рақ ты болады да соғ ан сә йкес негізгі алмасу да салыстырмалы болады.
Тамақ ө німдерінің 100 г-дағ ы сің етін заттардың
мө лніерлері жә не олардың энергиялық қ ұ ндылығ ы
(О.П.Молчанова мә ліметінше)
3.кесте
| Тамақ ө німдерінің тү рлері | Белоктар | Майлар | Углеводттар | кДж |
| Қ ара бидай наны | 5, 5 | 0, 6 | 39, 8 | |
| Бидай наны | 6, 9 | 0, 4 | 45, 2 | |
| Макарон, кеспе | 9, 3 | 0, 5 | 73, 3 | |
| Печенье | 7, 4 | 10, 3 | 65, 3 | |
| Қ арақ ұ мық жармасы | 8, 0 | 1, 6 | 64, 4 | |
| Манналар жармасы | 8, 0 | 0, 8 | 73, 6 | 14, 36 |
| Тары | 7, 4 | 1, 9 | 62, 4 | |
| Кү ріш | 6, 5 | 1, 2 | 71, 7 | |
| Асбұ ршақ | 19, 3 | 3, 2 | 50, 3 | |
| Сиыр еті | 16, 0 | 4, 3 | 0, 5 | |
| Семіз қ ой еті | 12, 8 | 24, 2 | - | |
| Арық қ ой еті | 13, 9 | 4, 8 | - | |
| Семіз шошқ а еті | 11, 7 | 30, 2 | - | |
| Арық шошқ а еті | 16, 2 | 5, 4 | - | |
| Семіз бұ зау еті | 14, 7 | 5, 8 | - | |
| Арық бұ зау еті | 15, 5 | 0, 6 | - | |
| Бауыр | 8, 6 | 8, 8 | - | |
| Тауық | 16, 0 | 4, 1 | 0, 9 | |
| Ысталғ ан колбаса | 23, 7 | 38, 0 | - | |
| Пісірілген колбаса | 13, 4 | 14, 2 | 1, 0 | |
| Сосиска | 12, 2 | 13, 0 | - | |
| Ветчина | 17, 5 | 15, 1 | - | |
| Тұ здалғ ан майшабақ | 10, 8 | 9, 1 | - | |
| Ысталғ ан майшабақ | 12, 5 | 5, 5 | - | |
| Карп емесе сазан | 15, 3 | 4, 4 | - | |
| Кө ксерек | 16, 2 | 0, 5 | - | |
| Сары май | 1, 0 | 84, 0 | 0, 6 | |
| Шошқ а Саласы (шпиг) | 10, 5 | 64, 9 | - | |
| Ө сімдік тоң майы | 94, 0 | 94, 0 | - | |
| Сиыр сү ті | 3, 1 | 3, 5 | 4, 9 | |
| Жаң а сауылғ ан сиыр сү ті | 2, 8 | 21, 5 | 4, 3 | |
| Қ аймақ | 4, 20, 60 | 0, 6 | 1, 2 | |
| Сү збе | 14, 1 | 21, 9 | 1, 7 | |
| Сметана | 10, 7 | 10, 1 | 0, 5 | |
| Жұ мыртқ а | 25, 0 | 30, 0 | 2, 4 | |
| Картоп | 1, 1 | 0, 1 | 13, 0 | |
| Капустта | 0, 9 | 0, 1 | 3, 5 | |
| Ашытылғ ан капуста | 0, 7 | 0, 3 | 2, 4 | |
| Қ ызылша | 25, 0 | 0, 1 | 8, 1 | |
| Сә біз | 0, 6 | 0, 2 | 6, 3 | |
| Пияз | 0, 9 | 0, 1 | 7, 5 | |
| Томат | 0, 5 | 0, 1 | 2, 8 | |
| Тұ здалғ ан қ ияр | 0, 4 | 0, 1 | 1, 1 | |
| Қ ияр | 0, 2 | 0, 1 | 0, 7 | |
| Қ ант | - | - | 94, 8 | |
| Варенье | - | - | 66, 7 | |
| Бал | 1, 0 | - | 75, 9 | |
| Шоколад | 3, 2 | 28, 9 | 48, 6 | |
| Какао | 16, 4 | 18, 7 | 35, 1 |
Ә рбір адам ү шін негізгі алмасу біршама тұ рақ ты мө лшерде болады да, системасының функционалдық кү йіне, жасына, жынысына, бойының ұ зындығ ына, денесінің салмағ ына жә не организімнің физиологиялық кү йіне байланысты болады. Негізгі алмасу ө лшемін салмақ тың 1 кг-на немесе дене беткейінің 1 сағ атта 1 м2 -не сә йкес келетін жылу бө лу мө лшерімен есептейді.
Бақ ылау сұ рақ тары:
1. Тамақ тық ө німдер, олардың қ ұ рамы мен қ ұ ны.
2. Дұ рыс тамақ танбаудың салдарынан туатын аурулар, оларды болдырмаудың алдын ала жү ргізілетін шаралары.
№12 Практикалық сабақ