Электронды оқулық жүйесінің жалпы сипаттамасы және түрлері

Ғ ылыми-техникалық ә дебиетте «жү йе», «басқ ару жү йесі», «электронды басқ ару жү йесі», «электрондық ақ параттық жү йелер» терминдері кө п қ олданылады.

«Жү йе» сө зі гректің systema сө зінен шық қ ан, бө ліктерден немесе кө птеген элементтерден тұ ратын, бір-бірімен байланысқ ан белгілі бү тіндікті, біріккенділікті қ ұ райтын бү тін деген мағ ынаны білдіреді.

«Жү йе» тү сінігінің қ олданылу аймағ ы ө те кең жү йе бұ л нақ ты пайдалы нә тиже алуғ а бағ ытталғ ан, бір-бірімен байланысты сыртқ ы орта элементтерінің немесе бө ліктерінің жиынтығ ы. Осы анық тамағ а сай ә рбір экономикалық обьектіні белгілі бір мақ сатқ а жетуге бағ ытталғ ан жү йе ретінде қ арастыруғ а болады. Мысал ретінде білім беру, энергетикалық, транспорттық, экономикалық жә не тағ ы басқ а жү йелерді айтуғ а болады. [6]

Жү йенің негізгі қ асиеттері:

¾ кү рделілік;

¾ бө лінуі;

¾ бү тіндігі;

¾ элементтердің кө птү рлігі жә не олардың айырмашылығ ы;

¾ қ ұ рылымдық.

Жү йе кү рделілігі оның қ ұ рылымына жә не қ ұ рылымдық ә серіне, сондай-ақ ішкі жә не сыртқ ы байланыстардың кү лделілігіне, динамикасына байланысты. Жү йенің бө лінуі бұ л-анық талғ ан белгілері бойынша бө лінген нақ ты мақ саттарғ а жә не тапсырмаларғ а жауап беретін элементтер немесе жү йе қ атарлары. Жү йе бү тіндігі бұ л- бір мақ сатқ а бағ ытталғ ан жү йенің барлық элементтерінің қ ызметі.

Жү йе элементтерінің кө птү рлілігі жә не олардың табиғ атының айырмашылығ ы қ ызметтерінің арнайы жә не жеке болуына байланысты. Мысалы: обьектінің материалдық жү йесінде заттық -энергетикалық ресурстарды қ айта ө ң деумен байланысты, шикізат, негізгі жә не кө мекші материалдар, жанармай, жартылай ө німдер, ауыстыру бө лшектері, дайын ө нім, ең бек жә не ақ ша ресурстары сияқ ты элементтер кө рсетілуі мү мкін. Жү йе қ ұ рылымдылығ ы-жү йедегі элементтердің арасындағ ы қ арым-қ атынастың, байланыстың бар болуын элементтердегі иерархиялық дең гейі бойынша бө лінуін анық тайды.

Басқ ару кез келген ә леуметтік-экономикалық, ө неркә сіптік-ө ндірістік жү йенің белгілі бір мақ сатқ а бағ ытталғ ан іс-ә рекет мү мкін болмайтын маң ызды функциясы (кә сіпорын, ұ йым, аймақ).

Басқ ару қ ызметтерін атқ аратын жү йені басқ ару жү йесі деп атайды. Бұ л жү йемен атқ арылатын маң ызды қ ызметтер: болжам жасау, жоспарлау, есептеу, анализ, тексеру жә не реттеу.

Басқ ару жү йесі қ ұ рылымына, сондай-ақ қ оршағ ан орта жү йесінің арасында ақ парат алмасуына байланысты. Басқ ару процесінде жү йеге ә сер етіп, басқ ару шешімдерінің орындалуын қ амтамасыз ету ү шін жү йе туралы ә р уақ ытта берілген тапсырманың орындалғ андығ ы немесе орындалмағ андығ ы жө ніндегі мә лімет алынады.

Сол себепті экономикалық обьектіні басқ аратын кез келген жү йеге экономикалық ақ параттық жү йе деп аталатын ө зінің ақ параттық жү йесі сә йкес келеді.

Электрондық жү йе - бұ л обьектінің, ә дістердің, қ ұ ралдардың, ақ паратты ө ң деу процесіне жә не басқ ару шешімдерін шығ аруғ а қ атысатын мамандардың, тікелей жә не кері ақ параттық байланыстардың ішкі жә не сыртқ ы ағ ымдарының жиынтығ ы. Электрондық жү йе басқ ару мекемесінің жұ мысшыларын ақ паратпен қ амтамасыз ету жә не ақ паратты ө ң деу, беру, сақ тау, жинау сияқ ты технологиялық қ ызметтерді атқ аратын жү йе болып табылады. Ол басқ ару ісінің ә дісі жә не қ ұ рылымымен анық талғ ан мерзімде белгілі бір экономикалық обьектіде қ абылданғ ан алдына қ ойғ ан мақ саттары мен тапсырмаларын іске асырады, жинақ талады, формаланады жә не қ ызметтер атқ арады. Қ азіргі қ оғ амның ақ параттандыру дең гейі жаң а техникалық, технологиялық, прогрессиялық қ ұ ралдарды экономикалық обьектілердің ә ртү рлі электрондық жү йелерінде қ олданылуын алдын-ала анық тайды.

Электронды оқ улық - бұ л ә ртү рлі басқ ару аймағ ын экономикалық жә не басқ а кә сіптік оптимизациялау ү шін араластырылғ ан желілік, компьютерлік жә не коммуникациялық технологиялар шенінде автоматтандырылғ ан дайындық ты қ амтамасыз етуге арналғ ан адам-машина жү йесі. Автоматтандырылғ ан электрондық жү йені қ ұ ру экономикалық обьект ө ндірісінің ө суіне негіз болады жә не басқ ару сапасын қ амтамасыз етеді. Электронды оқ улық жү йенің ең кө п тиімділігіне оперативті шешімдерді тез қ абылдайтын фирмалар мен бө ліктерін, кә сіпорынынң жұ мыс жоспарын оптимизациялау арқ ылы жетуге болады. Сондық тан басқ ару процесі обьектінің қ ұ рылымдық - динамикалық қ асиеттерін кө рсететін экономика-ө неркә сіптік моделіне негізделіп, автоматтандырылғ ан электрондық жү йе талабына сай іске асырылады.[7]

Моделдік - бұ л алғ а қ ойғ ан мақ сатының сипаттамасы жә не қ асиеті ү шін модельденіп отырғ ан обьектінің ө згерісі. Сө зсіз, обьектінің модельде толық тай қ айталануы мү мкін емес, бірақ та анализ жә не басқ ару шешімдерін қ абылдау ү шін кейбір бө ліктерін кө рсетуге болады. Модельдер келесідей сыныпталады: мү мкін болатын жә не детерминалды, функционалды жә не қ ұ рылымдық. Модельдердің осы айырмашылық тары электрондық жү йе типтерінің кө птү рлілігін туғ ызады. Электрондық оқ у-ә дістемелік жү йені қ ұ ру тә жірибесі оптимизациялық ә дістерді экономикалық жү мыс практикасына енгізу, ө неркә сіптік-шаруашылық процестерін қ алпына келтіру мемлекеттік жә не коммерциялық қ ұ рылымдарды қ азіргі кездегі есептеу қ ұ ралдарымен қ амтамасыз ету басқ арудағ ы ақ параттық процесс технологиясын тү бірлі ө згертті. Сонымен қ атар басқ ару ісінің автоматтандырылғ ан ақ паратты жү йесі қ ұ рылуда. Электронды оқ улық кө птү рлі жә не бірнешетү рлері бойынша сыныпталады. Басқ ару обьектісіде сыныпталу жү йесінің бар екендігін ескере отырып, келесідей тү рлерін қ арастырайық. Электронды оқ улық жү йелер басқ ару процесі бойынша келесі тү рлерге бө лінеді:

Электронды оқ улық технологиялық процестермен басқ ару - бұ л басқ аруды технологиялық қ ұ ралдармен, станоктармен, автоматтандырылғ ан сызық тармен қ амтамасыз ететін адам-машина жү йесі.[8]

Электронды оқ улық ұ йымдық - технологиялық процестерін басқ ару бұ л - автоматтандырылғ ан электрондық жү йе технологиялық процестер мен басқ аруды жә не кә сіпорындарды басқ ару автоматтандырылғ ан электрондық жү йені біріктірген кө пдең гейлі жү йе. Ұ йымдық басқ арудың автоматтандырылғ ан электрондық жү йе ү шін экономиканы басқ арудың барлық дең гейіне қ олданылатын ө неркә сіптік-шаруашылық, ә леуметтік-экономикалық функционалдық процестер обьект қ ызметін атқ арады, атап айтқ анда:

¾ Банктік автоматтандырылғ ан электрондық жү йе;

¾ Фондтық нарық автоматтандырылғ ан электрондық жү йесі;

¾ Қ аржылық автоматтандырылғ ан электрондық жү йесі;

¾ Сақ тандыру автоматтандырылғ ан электрондық жү йесі;

¾ Салық автоматтандырылғ ан электрондық жү йесі;

¾ Кеден ісінің автоматтандырылғ ан ақ парттық жү йесі;

¾ Статистикалық автоматтандырылғ ан электрондық жү йесі.

Ө ндірістік ұ йымның жә не кә сіпорынның автоматтандырылғ ан ақ паратты жү йесі (таралымы жә не мағ ынасы жағ ынан бухгалтерлік автоматтандырылғ ан ақ парттық жү йесі маң ызды орын алады)

Ғ ылыми зерттеулердің электрондық электрондық жү йесі жоғ ары саланы жә не салааралық есептеулердің, ғ ылыми тә жірибелердің тиімділігін қ амтамасыз етеді. Мұ ндай жү йелердің ә дістемелік базасы қ ызметін экономика-математикалық ә дістер, ал техника база қ ызметін ә ртү рлі есептеуіш техникалары жә не модельдеудің тә жірибелік жұ мыстарын ө ткізуге арналғ ан техникалық қ ұ ралдар атқ арады.Ұ йымдық -технологиялық жү йелер сияқ ты ғ ылыми зерттеу жү йелері де ө з контурына жұ мысты жобалаудың автоматтандырылғ ан жү йесін қ оса алады (ЖЖАЖ.). Білім беретін автоматтандырылғ ан электрондық жү йесі білім беру жү йесінде мамандарды дайындау, қ айта дайындауда жә не ә ртү рлі сала жұ мысшыларының квалификациясын жоғ арылатуда кең қ олданыс тапты.[9]

Электронды оқ улық классификациялаудың ү шінші тү ріне сә йкес салалық, территориялық, сала аралық болып бө лінеді, сондай-ақ олар жоғ ары дең гейдегі ұ йымдық басқ ару жү йесі болып табылады.

Салалық автоматтандырылғ ан электронды жү йесі ө неркә сіп жә не агроө неркә сіп кешені аумағ ында, қ ұ рылыста, транспортта қ олданылады.Бұ л жү йелер сә йкесінше органдардың басқ ару аппаратын қ амтамасыз етумен айналысады. Территориялық автоматтандырылғ ан электронды жү йесі ә кімшілік-территориялық райондарды басқ аруғ а арналғ ан. Территориялық жү йелердің іс-ә рекеті аймақ тардағ ы басқ ару қ ызметтерінің салалы орындалуына, есептеулердің жасалуына байланысты, оперативті мә ліметтерді жергілікті мемлекеттік жә не шаруашылық органдарына беруге арналғ ан.

Сала аралық автоматтандырылғ ан электрондық жү йесі ұ лттық экономикалық функционалдық органдарын басқ ару ү шін арнайы дайындалғ ан жү йелер болып табылады (банктік, қ аржылық, қ амтамасыз ету, статистикалық жә не тағ ы басқ а). Қ ұ рамында кү шті есептеуіш кешендері бар сала аралық, кө пдең гейлік автоматтандырылғ ан электрондық жү йесі мемлекеттік бюджеттің экономикалық жә не шаруашылық болжауларын жасауды қ амтамасыз етеді, нә тижелерді бақ ылайды жә не шаруашылық тың барлық бө лімдерінің іс-ә рекетін реттейді, сондай-ақ ресурстардың бар екенін жә не олардың бө лінуін қ адағ алайды.[10]

Экономикалық жә не басқ ару қ ызметі аймағ ын қ азіргі кездегі ақ параттандыру ұ йымдық, техникалық, технологиялық мә селелердің барлығ ының бірдей шешілуін керек етеді. Автоматтандырылғ ан электронды жү йесі функциясын қ ұ ру нә тижелерін жә не ақ параттандыру процестерін анық тайтын негізгі факторлар:

¾ ақ паратты ө ң деуді автоматтандыру жү йесінде жә не басқ ару шешімдерін қ абылдауда маман адамның ә рдайым қ атысуы;

¾ ақ параттандыру қ ызметінің бизнесінің бір тү рі ретінде интерпретациялануы;

¾ нақ ты экономикалық объектіде қ олданылатын ғ ылыми негізделген программалық техникалық, технологиялық платформаның бар болуы;

¾ ақ параттандыру облысында қ олданушының сұ ранысына сә йкес келетін ғ ылыми жә не дә стү рлік ө ң деулерді қ ұ ру жә не енгізу;

¾ ұ йымдық - функционалдық қ арым-қ атынас жә не оның математикалық, модельдік, жү йелік жә не программалық жабдық тау жағ дайларын қ ұ ру;

¾ басқ ару облысында тиімділік критериилері есепке алынғ ан нақ ты практикалық тапсырмаларды қ ұ ру жә не шешу;

Автоматтырылғ ан электронды жү йелер жалпы мақ саттарғ а жетуге арналғ ан ұ йымдастырылғ ан мамандар, есептеуіш жә не басқ а да техника қ ұ ралдары, математикалық ә дістер жә не модельдер, интеллектуалдық ө нім жә не олардың сипаттамасы сондай-ақ кө рсетілген компоненттердің қ арым-қ атынас тү рлері мен тә ртібінің жиынтығ ы, кө рсете кету керек аталғ ан элементтер кешенінде басты звено жә не басқ арушы субъект болып қ азіргі кү нге дейін жә не қ азір де маманданғ ан адам табылады. Бірақ қ азіргі мамандар есептеу орталық тары жағ дайында ақ паратты ө ң деудің орталық тандырылғ ан технологиясы басым болғ ан кезде компьютерлік ортада он жыл бұ рын жұ мыс жасағ ан жұ мысшыларғ а қ арағ анда ө згерек. Біріншіден жаң а электрондық технологияның қ азіргі кездегі қ ызмет етуінде жү йені қ олданушы-экономист, тапсырманы қ оюшы, оператор, программист, техникалық қ ызметкерлер арасында бұ рынғ ыдай нақ ты айырмашылық жоқ. Қ азір интерпретациялау ә дісі арқ ылы ө зінің программалық -бағ ытталғ ан ө німін дә стү рлі программалар пакетін жасауғ а мү мкіндік беретін дайын қ ұ рал-жабдық тық программалық қ ұ ралдар бар. Ол ү шін ө з сапасын жақ сы мең герген маман болуы жә не ең аз дең гейде программалауды білуі керек. Қ олданушығ а кө мек ретінде маманның ә ртү рлі бастапқ ы қ ұ жаттарымен жұ мыс жасауына мү мкіндік беретін объектілік-бағ ытталғ ан қ атынас ендірілуде.[11]

Бұ ндай жағ дай дербес ЭЕМ-нің (ДЕЭМ) басқ а да компактілік жә не ө те қ ымбат емес есептеуіш техника қ ұ ралдарының тез таралуы арқ асында мү мкін болады. Автоматтандырылғ ан электрондық жү йелердің техникалық қ ұ ралдарына компьютерлерден басқ а да байланыс қ ұ ралдарын (телекоммуникация) жә не ұ йымдық техниканы (телефон, факс жә не т.б) жатқ ызады.

Дербес ЭЕМ-ді желіде біріктіру кә сіпорындық, экономикалық жә не қ аржылық жағ дайларда қ олданушығ а оперативті тү рде анализ ө ткізуге сапалы жаң а жағ дай жасайтын мү мкіндік туды, ал супер ЭЕМ-мен қ оса бұ л мү мкіндіктер мү лде шектеусіз.

Техникалық шешімдердің маң ыздылығ ына қ арамастан автоматандырылғ ан электронды жү йелердің қ ұ ндылығ ы мен қ айталанбайтындығ ын жобалауғ а жә не қ айта ө ң деуге қ атысушылардың шығ арғ ан интеллектуалдық ө німі қ ұ райды. Жү йенің кө п жыл жә не тұ рақ ты қ ызмет етуі ү шін ө те маң ызды ал кейде шешуші жағ дай болып, жү йені қ олданушылар ү шін эксплуатациялау бойынша жақ сы жазылғ ан нақ ты инструкциялар табылады, олардың жиынтығ ы автоматандырылғ ан электрондық жү йенің қ ұ жатнамасын қ ұ райды.

Автоматандырылғ ан электронды жү йені қ ұ руда жә не ө ң деуде келесідей принциптерді ескеру керек: жаң а тапсырмалар, жү йелілік, кері байланыс, бірінші басқ арушы, жобалау шешімдерінің типтелуі, мә ліметтерді енгізудің біртектілігі, жү йе бө лімдерінің ө ткізу мү мкіндіктерінің келісуі.

Автоматтандырылғ ан электронды жү йе бұ л – ақ паратты сақ тауда, ө ң деуде, беруде қ олданылатын бір-бірімен байланысты қ ұ ралдар, ә дістер жә не қ ызметкерлердің жиынтығ ы. Автоматтандырылғ ан электрондық жү йелер жү йенің даму тарихын, қ ұ рылу тарихын, сыныпталу жолдарын қ амтуы тиіс. Автоматтандырылғ ан электронды жү йе қ ұ рылымы тө мендегі сурет 4, 5-де кө рсетілген:

Сурет 4 Автоматтандырылғ ан электронды жү йелердің қ ұ рылымы

Сурет 5 Автоматтандырылғ ан электронды жү йелердің қ ұ рылымдық элементтері

Электронды технологияларды жә не ресурстарды кешендік қ олдану. Автоматтандырылғ ан электронды жү йелерді кешендік ө ң деуде ә ртү рлі электронды технологиялар қ олданылады:

¾ мә ліметтерді есепке алу жә не ө ң деу;

¾ қ абылданғ ан шешімдерді қ олдау;

¾ басқ ару;

¾ автоматтандырылғ ан қ ұ жат айналымы.

Ә ртү рлі технологияларды жә не ақ параттарды қ олдану – алғ а қ ойылғ ан мақ сатқ а жетуде негізгі негізгі басты себеп болады. Автоматтандырылғ ан электронды жү йе қ ұ ру ү шін қ олданылуғ а тиімді ә дістер:

¾ қ азіргі математикалық ә дістер;

¾ кө пдең гейлі жағ дайларғ а арналғ ан саймандық қ ұ рылғ ылар;

¾ кө рсеткіштер қ ұ рылымы жә не ө зара байланысы: динамикалық, қ ұ рылымдық, факторлық, ақ паратты ө ң деу ә дістері.

ІІ Мультимедиалық технологияларды қ олдану арқ ылы «Мультимедиалық технологиялар» пә ні бойынша электронды оқ у қ ұ ралын қ ұ ру