Дауларды халықаралық ұйымдарда шешу БҰҰның Қауіпсіздік Кеңесі, олардың дауларды қараудағы ролі.

Халық аралық ұ йымдардың жарғ ылары дауларды бейбіт шешудің механизмдерін қ арастырады.

Халық аралық дауларды халық аралық ұ йымдардыің органдармен қ арау саяси тә сілдер арқ ылы жү ргізіледі. Шешімдер кепілдемелік сипатқ а ие.

Дауларды БҰ Ұ ның шең берінде бейбіт реттеу.

БҰ Ұ ның Жарғ ысымен Бас Ассамблея жә не Қ ауіпсіздік Кең есі дауларды шешу шең берінде қ ұ зірет бө лінген органдар болып табылады. БҰ Ұ ның Жарғ ысының VІ тарауына сә йкес “Дауларды бейбіт шешу”, бұ л жерде дау дегенде бірінші кезекте оның жалғ асуы халық аралық бейбітшілік пен қ ауіпсіздікке қ ауіп тө ндіретін даулар жө нінде сө з болып отыр.

Қ ауіпсіздік Кең есі осындай дауларды шешуде ерекше орынғ а ие. Қ ауіпсіздік Кең есі Жарғ ысының 34 бабына сә йкес кез келген дау бойынша зерттеу жү ргізуге ө кілдігі бар. Осы негізде Қ ауіпсіздік Кең есң халық аралық тергеу функциясын жү ргізеді. Іздестіру Кең есінің ө зімен немесе осы мақ сатта қ ұ рылғ ан комиссиялармен жү ргізілуі мү мкін. Кең ес іздестіру жү ргізу барысында даудың фактілік жағ ын анық тап қ ана қ оймай, сондай-ақ халық аралық бейбітшілік пен қ ауіпсіздікке қ ауіптілік дә режесін анық тайды. Сол ү шін де іздестіру дә стү рлі тергеу тә ртібімен ерекшеленеді.

Қ ауіпсіздік Кең есі даудың сипатын бекітіп бірқ атар ә рекеттер жасауы мү мкін. Қ ажет деп тапқ ан жағ дайда ол тараптардан дауды шешуді талап етуі мү мкін. Сондай-ақ Кең ес заң дылық сипаттағ ы даулар жалпы ережелер бойынша халық аралық сотқ а тараптармен берілуі тиістігін назарғ а алады.

Егер Қ ауіпсіздік Кең естің қ арауына берілген дау шындығ ында халық аралық бейбітшілік пне қ ауіпсіздікті қ олдауғ а қ ауіп тө ндірсе онда Қ ауіпсіздік Кең есі оны реттеудің тә ртібі мен ә дістерді ұ сынып қ ана қ оймай, оны шешудің тиісті жағ дайларын қ арастырылуы керек (37 бап Жарғ ы).

Қ ауіпсіздік Кең есі жоғ арыда кө рсетілген сипаттағ ы дауды қ ана қ арап қ оймай, сондай-ақ кез келген дауды, яғ ни сол дауғ а қ атысушы тараптардың ө тінімімен қ арайды жә не оны шешудің ә дістерін ұ сынады (38 бап. Жарғ ы). Жарғ ының аталғ ан ережелерін орындау барысында Қ ауіпсіздік Кең есі игі қ ызмет, татуласырушы, бітімгерішілік функцияларын жү зеге асыра алады.

Бас Ассамблея халық аралық қ ауіпсіздік пен бейбітшілікке қ ауіп тө ндіретін дауларды қ арайды жә не шешеді. Сол негізде Бас Ассамблея дауғ а қ атысып ешқ андай ұ сыныстар жасай алмайды, егер олар Қ ауіпсіздік Кең есімен қ арастырылса жә не бұ л туралы Кең ес сұ рамаса (Жарғ ының 12 бап).

Қ ауіпсіздік Кең есі мен Бас Ассамблеяның дауды бейбіт шешудегі қ ұ зіреттері БҰ Ұ ның мү ше мемлекеттеріне жә не мү ше емес мемлекеттерге Жарғ ыда кө рсетілген міндеттемелерді орындауды мойынғ а алғ ан кезде тартылады.

БҰ Ұ ның жү йесінің мамандандырылғ ан мекемелері мен басқ а да ұ йымдары ө здерінің қ ұ рылтай актілерінде дауларды бейбіт реттеу тә ртіптерін қ арастырғ ан. Мұ ндай даулар талқ ылауды, қ ұ рылтай актілерді қ олдануды қ ажет етеді.

Аймақ тық ұ йымдар ө здерінің қ ұ рылтай актілерінде дауларды бейбіт шешудің механизмдерін қ арастырады. БҰ Ұ ның Жарғ ысының 33 бабында дауласушы тараптардың басқ а тә сілдерімен қ атар аумақ тық органдарғ а немесе келісімдерге шағ ымдануы кө зделген. Осындай келісім жасағ ан немесе осындай органдарғ а кіретін мемлекеттер жергілікті дауларды бейбіт тү рде шешуге барлық кү шін салу керек (52 бап 2 т). Жергілікті келісімдергі немесе органдарғ а жү гіну мү дделі мемлекеттердің не болмаса Қ ауіпсіздік Кең есінің бастамашылығ ымен болуы мү мкін. Сол себептен Кең ес жергілікті дауларды бейбіт шешуге кө мектесуі керек.

Дауларды ОБСЕ шең берінде бейбіт тү рде реттеу.

ОБСЕ шең берінде тө рт элементтен тұ ратын дауларды шешге қ атысты жү йе жасалынғ ан. Олар: ОБСЕнің дауларды реттеуге қ атысты механизмі (Валенттік механизм), бітімгерішілікке байланысты ОБСЕ комиссиясы, бітімгерішілік пен арбитраждарғ а қ атысты сот.

Дауларды реттеу бойынша ОБСЕ механизмнің негізінде дауларды бейбіт жолмен шешу принциптерімен дауларды реттеу бойынша ОБСЕнің тә ртібінің ережелері. Ол 1991 жылы ақ пан айында Валентте қ олданып, 1992 жылы желтоқ сан айында Кең естің Стокгольмдағ ы отырысында ө згерістермен қ олдау болғ ан.

Валенттік механизм келісім жә не бітімгершілік органның функциларын атқ арады. Мұ ндай механизм бірнеше мү шелерден тұ рады. Оның функциялары Орталық қ а Венадағ ы қ арама-қ айшылық та жою ү шін тапсырылды. Тізімге осы функциясын жү зеге асырғ ысы келетін қ атысушы мемлекеттер тағ айындағ ан тұ лғ аларғ а дейін кіреді. Механизмі қ алыптастырғ ан кезде оның қ ұ рамына дау тараптары болып табылатын мемлекет азаматтар кірмейді. Механизмнің міндеттері тараптарғ ы кө мек кө рсеткет кө рінуі мү мкін.

ОБСЕ жү йесінің екінші элементі болып бітімгершілік комиссиясы табылады. ОБСЕге қ атысушы мемлекеттер арасындағ ы дау егер оғ ан тараптар келісетін болса, ол комиссияғ а берілуі мү мкін. Бірақ ереженің ІІ таруына кө рсетілгендей қ атысушы мемлекеттер кез келген уақ ытта комиссияның бітімгершілік ә дістерінің шарттарымен келіскендігі жө нінде хбарлай алады. Бұ л жағ дайда комиссияғ а біржақ ты тә ртіпте шағ ымдану мү мкін болады.

Кез келген тарап Валенттік тізімнен бір адамды халық аралық делдал ретінде тағ андауы мү мкін. Ал аталғ ан делдалдар комиссияның тө рағ асы болатын ү шінші ә лемдік делдалды тағ айындау керек.

Комиссия шешімі ұ сынбалы сипатқ а ие. Бірақ ереженің XІV тарауына сә йкес мемлекет қ атысушы міндетті болатын ө тініш жасай алады.

Ү шінші элементі ретінде бітімгершілік пен арбитражғ а байланысты сот. Оның қ ұ рылуы 1992 жылы 15 желтоқ санда қ абылданғ ан конвенцияда кө рсетілген.

Оның қ атысушы 20 мемлекет болып табылады. Соттың болатын жері Женева болып саналады.

Ә рбір конвенцияң а қ атысушы мемлекет оның заң ды кү шіне енгеннен кейін екі халық аралық делдалды тағ айындайды. Халық аралық делдалдар мен арбитрлар Сотқ а шоғ ырландырылады. дауларды қ арау ү шін Бітімгешілік комиссиялар мен Арбитражды трибуналдар қ ұ рылуы мү мкін.

Бітімгерішілк комиссиясы Конвенцияғ а қ атысушы мемлекеттердің біржақ ты арызымен қ ұ рылады. Даудағ ы ә рбір тарап ө зінің бір ә лемдік делдалын тағ айындайды. Сот призидиумы Бітімгершілік комиссияның қ ұ рамын жә не ү ш делдалды тағ айындайды. Комиссияның басты мақ саты - дауда тараптарғ а кө мек кө рсету.

Егер тараптар келісімге келмесе Комиссия дауды реттеу ұ сыныстарымен бірге қ орытынды баяндама жасап оны тараптарғ а мә лә мдейді. Тараптар келіспесе баяндама 30 кү н ішінде ОБСЕнің министрлер Кең есіне жіберіледі.

Арбитражды трибунал тараптардың ұ сыныстарымен немесе тараптардың біреумен баяндама берілгенне кейін 30 кү н мерзім ө ткеннен кейін қ ұ рылуы мү мкін. Конвенцияғ а қ атысушы мемлекеттер сә йкес арызды жасап Арбитражды трибуналдың міндетті юрипруденциясын мойындауы мү мкін.

Арбитражды трибунал нақ ты дауды шешу ү шін дауласушы тараптардың арбитрларынан жә не Сот Призидиумы тағ айындағ ан арбитрлардан тұ руы мү мкін. Трибунал дауды халық аралық қ ұ қ ық қ а сай шешеді. Сондай-ақ ex aeguo et bono ісін де тараптардың келісімімен шешеді. Арбитраждың шешім соң ғ ы шешім жә не ол шағ ымдануғ а жатқ ызылмайды.

Соң ғ ы, тө ртінші элемент директивті бітістіру тә ртібі. Ол 1992 жылы желтоқ санда Стокгольмде қ абылданғ ан.

Араб Мемлекеттердің Лигасының Пактісіне сә йкес Кең ес арбитраждық жә не бітімгерішілік органның функцияларына бө лінген. 5 бапқ а сә йкес АМЛның шешуіне жататын даулар екіге бө лінеді. Бірішісіне мемлекеттердің тә уелсіздігіне, егемендігіне жә не территорилық біртұ тастығ ына қ атысты емес даулар жатады. Егер дауласушы тараптардың екеуі де Кең еске шағ ымдаса мұ ндай шешім міндетті ә рі соң ғ ы болып табылады. Екінші категорияғ а АМЛның мү ше мемлекеттердің арасындағ ы соғ ысқ а ә келіп соқ тыратын даулар. Бұ л кезде Кең ес ө з бастамашылығ ымен дауды шешуге ө з қ ызметін ұ сынуғ а қ ұ қ ығ ы бар.

АМЛның тә жірибесінде даулар конвенция шақ ырылып отыратын мемлекет жә не ү кімет басшыларымен де қ ұ рылғ ан. Дауларды шешу бітімгершілік бойынша комиссия қ ұ ру тә жірибесін жасады. Оның қ ұ рамына Лиганың басты қ атысушы, Кең ес тө рағ асы жә не АМЛна мү ше мемлекеттердің ө кілдері. Африканың Бірлік ұ йымының хартиясы 3 бапта даулы мә селелер келіссө здер, бітімгершілік пен арбитраж арқ ылы шешу керек дер кө рсетілген. Осы жө ніндегі комиссияғ а арнай органның ролі бө лініп беріледі. Бірақ практикада оның қ ызметінің мағ ызы шамалы болып қ алды. Басты рольді оның оның басқ арушы органдары - мемлекет пен ү кімет басшыларының Ассамблеясы мен Министрлер Кең есі жү зеге асырады.

Американдық мемлекеттер арасындағ ы дауды шешу жү йесі Америка мемлекеттерінің ұ йымдары жарғ ысында бекітілген. Онда барлық америка мемлекеттері қ атыспайды.

1985 жылы Картахен хаттамасымен дауларды шешц жү йесінің реформасы жү ргізілген. Тұ рақ ты кең естің қ ұ зіреттері кү шейтілген. Тұ рақ ты Кең ес АМҰ на мү ше елдердің арасындағ ы достық қ арым-қ атынастардың тұ рақ тылығ ын тексереді. Кең ес тараптарғ а кө мек кө рсете отырып, оларғ а дауды шешудің тә ртібін айқ ындап береді. Ол дауласушы тараптардың келісімімен ad hoc комиссиямы қ ұ руы мү мкін. Мұ ндай комиссиялар ә рбір жағ дайда келісе отырып қ ұ зіреттер бө ліседі. Тұ рақ ты Кең ес дауласушы тараптардың келісімімен сол даудың себептерін анық тау ү шін іздестіру жү ргізуі мү мкін (87 бап).

Американдық мемлекеттер арсындағ ы келдісімдер арасында маң ызды болып орталық американдық мемлекеттер ұ йымдарының жарғ ысы болып табылады.

Тә уелсіз Мемлекеттер Достығ ына қ атысты айтсақ, онда оның жарғ ысының 18 бабында кө зделген мемлекет басшыларының кең есі даудың кез келген сатысында тараптарғ а оны реттеудің ә дістерін ұ сынуы мү мкін.

3. Халық аралық бітімгершілік процедурасы. Игі қ ызметтер, татуластырушылық, тергеу жә не келісім комиссиялары.

Игі қ ызметтер мен татуластырушылық - бұ л халық аралық дауларды ү шінші тараптардың кө мегімен шешу. Олоардың ө зара ұ қ састық тары да, сондай-ақ айырмашылық тары да бар.

Бұ л туралы 1899 жә не 1907 халық аралық қ ақ тығ ыстарды шешу жө ніндегі игі конвенцияда аталғ ан. Ү шінші тарап ө з бастамашылығ ымен немесе басқ а біреудің ө тінішімен игі қ ызметтер мен татуластырушылық ты жү зеге асыруы мү мкін болып табылады.

Олардың арасындағ ы айырмашылық тар келесідей кө рініс табады. Игі қ ызметтерді жасау тараптардың келіссө зге келуіне тү рткі болу ү шін арасындағ ы байланысты жақ сарту. Игі қ ызметтерді жасаушы тарап келіссө зге катыспауы керек. Татуластырушылық та ү шінші тараптың қ атысуы аса белсенді болады. Оның мақ саты тараптардың арсындағ ы байланысты жақ сарту ғ ана емес олардың ымырағ а келуіне жағ дай туғ ызу.

Кең кө лемді қ ұ қ ық тарғ а иелене отырып татуластырушы (делдал) белгілі міндіттерді сақ тау керек: бір тарапқ а кө мек кө рсете отырып келесі тарапқ а зиян келтірмеуі керек, егеменді қ ұ қ ық тарды қ ұ рметтеу керек.

Жоғ арыда екі ә діс жеке жә не ұ жымдық болуы мү мкін. Оларды мемлекет, халық аралық ұ йымдар, олардың тұ лғ алар, кө рнекті қ оғ ам қ айраткерлері жү зеге асыра алады.

Мемлекет ө зінің халық аралық қ атынасында бұ л тә сілдерді белсенді тү рде қ олдана алады. Бұ л XVІІІ-XІX ғ асырда осындай ұ сыныстар жасағ ан Ресейге де қ атысты. КСРОның Ү кіметінің игі істері танылады. Ол Франция мен Швеция арасына татуластырушы ретінде қ ызметі.

КСРОның ұ сынысынан бас тартқ ан жағ дайлар да болды. 1945 жылы жапон ү кіметі КСРОғ а Жапония мен Қ ытай, АҚ Ш, Англия арасында татуластырушы болуды ұ сында. Ол Қ иыр Шығ ыстығ а соғ ысты тоқ тату мә селесіне байланысты болды.

Практикада БҰ Ұ игі қ ызметтерді атқ аруда БҰ Ұ ның басты хатшысы немесе анрайы ө кілдері жиі жү зеге асыратын болды. Бас хатшысының игі қ ызметтері 1962 жылы КСРО мен АҚ Ш арасындағ ы кариб дағ дарысы бойынша келіссө з жү ргізген кезде айқ ын кө рінді. Сондай-ақ оның татуластырушы ә рекеттері 1988 жылғ ы Ауғ аныстандағ ы қ ақ тығ ыстарда мағ ызды роль ойнады.

1899 жә не 1907 жылы даулы тараптар татуластырушы державаны таң дап алатын болды. Бұ л державалар бір-бірімен тікелей байланыста болу керек болды. Осындай ә рекеттердің кө мегімен шекара жө ніндегі аржирлік-морокколық дау шешілген еді.

Халық аралық тергеу жә не келісім ккомиссия даулысушы тараптардың бастауымен қ ұ рылғ ан органдар. Кей кезде оғ ан ү шінші тұ лғ алар тартылады. БҰ Ұ Жарғ ысының 33бабына сә йкес бұ л тә сілдер “Зерттеу”, ”Келісім” терминдерімен кө рсетілген.

Бұ л тергеу комиссияның міндеті дауғ а қ атысты фактілердің нақ тылығ ын тексеру. Ал Келісім комиссиялары дау да шешуге кү ш салынады. Бұ л екі комиссиялардың қ орытындылары факультативті сипатқ а ие. Олар онымен келіседі немесе бас тартуғ а қ ұ қ ығ ы бар. Бірақ мұ ндай қ ортындылардың міндеттілік сипатқ а ие болуы да кездеседі. Мысалы, 1948 жылы Дунайдағ ы кеме режимі жө ніндегі конвенция.

Халық аралық Тергеу комиссияның қ алыптасу мен ә рекет ету тә птібі Ресейдің басшылығ ымен Гаага конвенциясымен бекітілген. Бұ л конвенцияның мақ саты болып дауларды шешудегі фактілерді қ арастыру табылады. Тергеу комиссияның дауласушы тараптардың арасындағ ы ерекше келісім негізінде қ ұ рылады. Келісімге қ арауғ а жататын фактілер, комиссиялардың қ зіретінің кө лемі, сондай-ақ комиссияның орналасу жері жә не ол қ олданатын тіл айқ ындалуы тиіс. Егер тараптар басқ адай келісімге келмесе онда 12 жә не 45 бапқ а сә йкес ә пбір тарап комиссияғ а Аралық соттың тұ рақ ты палатасының мү шелерінің жалпы санынан екі комиссир тағ айындайды. Комиссияның тө рт мү шесі комиссияның тө рағ асы етіп бесінші мү шені тағ айындайды.

1899 жә не 1907 жылдардағ ы Конвенцияда тергеу жү ргізудің ережелері бекітілген. Олар: тергеудің жарыспалы принципте жү гізілуі; комиссиның отырысы жабық болып ө теді; шешім комиссия мү шелерінің жоғ арғ ы дауысымен қ абылданады. Комиссия оның мү шелерінің қ олы қ ойылғ ан баяндама толтырып, оны тараптарғ а ұ сынады. 35 бапта кө рсетілгендей комиссияның баяндамасы аралық сот шешімінің сипатына ие бола алмайды. Тараптарда да осы фактілік қ орытындылары ө зінің еркінше қ олдануғ а толық қ ұ қ ық сақ талады.

Тергеу процедурасы 1949 жылғ ы соғ ыс қ ұ рбандарын қ орғ ау жө ніндегі Женева конвенциясында қ арастырылғ ан.

БҰ Ұ тә жірибесінде фактілерді анық тау жө ніндегі жұ мысқ а ерекше кө ң іл бө лінеді. Бас Ассамблея фактілерді анық тау ә дістері жө ніндегі мә селелер бойынша ө зінің бірқ атар резолюцияларында, мысалы, 1963 жылғ ы 16 желтоқ санда қ абылданғ ан резолюцияда, дауды бейбіт шешу кезінде тергеу тә ртібіне кө ң іл бө лген.

1991 жылы 9 желтоқ санда Бас Ассамблея мен халық аралық қ ауіпсізідік пен бейбітішілік қ олдау аясында Біріккен Ұ лттар Ұ йымының актілерін бекіту жө ніндегі Декларация қ абылданды. Декларация Қ ауіпсіздік Кең ес пен Бас Ассамблеяның бейбітшілік пен қ ауіпсізідікті сақ таумен байланысты функцияларды жү зеге асыру барысында сол болып жатқ ан дау немесе оқ иғ а туралы барлық мә ліметтерді нақ ты білу керек. Декларация фактілерді анық тау бойынша миссия қ ұ ру мә селелерін еттейді. Мұ ндай миссияларды кез келген мемлекет территориясына жіберу ү шін біріншіден ол елдің келісімі керек. Декларация миссияны ұ йымдастыру мен жү гізу ү шін ең бірінші сарапшылардың тізімін қ ұ ратын жә не жақ сартатын Бас хатшысының қ ызметтерін пайдалану керек. Бірақ Қ ауіпсіздік Кең есі мен Бас Ассамблеяның арныйы кө мекші органдарының кө мегін де пайдалануғ а болады.

Бітістіру комиссиялары халық аралық қ атынасты тергеу комиссяларынан кейін ғ ана пайда болды. Доктринада алғ ашқ ы бітістіру комиссиясының 1909 жылғ ы АҚ Ш пен Ұ лыбритания арасындағ ы келісім-шарт бойынша қ ұ рылғ андығ ы аталады.

Бітістіру комиссияның қ алыптасуы мен қ ызмет жасауы жө ніндегі тә ртібі нақ тырақ 1928 жылғ ы жалпы актіде қ арастырылғ ан.

Жалпы акт осы актіде қ аьысушылар арасындағ ы дау сол дауласушы тараптар қ ұ рғ ан тұ рақ ты немесе уақ ытша арнайы комиссияларымен қ арастырады Ө Ө Ө кө рсетілген. Комиссия қ ұ рамында бес мү шеден тек біруі ғ ана дауласушы тарапатың азаматы болуы керек. Комиссияның басқ а ү ш мү шесі тараптардың келісімімен ү шінші державаның азаматтарынан сайланады.

Келісім комиссиясындағ ы ө ндіріс жарыспалы сипатта болып, шешім комиссия мү шелерінің дауысымен қ абылданады.

Келісім комисссиялары ережелер бірқ атар екіжақ ты жә не кө пжақ ты шарттар мен конвенцияларда кө рсетілген.

КСРО тә жірибесінде келісім комиссиялары шешу ү шін ө з дамуын тапты. Екі жақ ты келісім нігізінде келісім комиссиясы қ ұ рылады. Онық қ ұ рамында шеара комиссирдалары (ө кілдері) болады. Олар дауды не ө здері шешеді не ө з ү кіметінің қ арауына тапсырады.

Келісім комиссиясының ә ртү рлі жү ргізу тә ртіптері мемелекеттердің халық аралық ұ йымдармен жалпы сипаттағ ы қ атынастарда олардың ө кілдіктері жө ніндегі Вена конвенциясында, сондай-ақ 1982 жылы Тең із қ ұ қ ығ ы бойынша БҰ Ұ ның конвенциясында кө зделген. 1995 жылы БҰ Ұ шең берінде мемлекеттердің арасындағ ы дауларды шешу жө ніндегі типтік ережелер қ абылданды (БА рез. 50/50 11 желтоқ сан 1995 жыл). Типтік ережелер қ олдануғ а жатады егер мемлекеттер ымырағ а келу жө нінде жазбаша нысанда келіссе. Ол жұ мыстардың нә тижелері ұ сынбалы сипатқ а ие. Ымырағ а келудің тү рлі сатыларында тараптар БҰ Ұ Бас хатшысынан оларғ а кө мек кө рсетуді сұ райды.