ХАЛЫҚАРАЛЫҚ СОТТЫҢ ПРОЦЕДУРАСЫ

Халық аралық соттың іс қ арауының теоретикалық негіздері ХІХ ғ асырда қ аланданымен дауларды бейбіт жолмен шешудің жаң а ә дістері болып саналды. Алғ ашқ ы халық аралық сот 1921 жылы Ұ лттар Лигасы шең берінде қ ұ рылды. Ол халық аралық сот тө релігінің тұ рақ ты палатасы. Ол ө з қ ызметін 1946ж. 18 сә ірде тоқ татқ ан. ХХ ғ асырдың екінші жартысында халық аралық соттарды қ ұ ру тә жірибесі барынша кең етек жайды. Жалпы дең гейдегі (БҰ Ұ халық аралық соты, тең із қ ұ қ ық жө ніндегі халық аралық трибунал) жә не аймақ тық дең гейдегі (Адам қ ұ қ ық тары жө ніндегі европалық сот. ТМД экономикалық соты, Европалық сот жә не т.б.) соттар қ ұ рылды.

Халық аралық соттың іс қ арауының халық аралық арбитраж арасында ұ қ састық тар кө п. Ең басты шешімнің міндеттілігі. Олардың арасындағ ы айырмашылығ ы ұ йымдастырушылық сипатта болып отыр. Арбитраждың қ ұ рамы дауласушы тараптардың еркіне байланысты, ал халық аралық соттың қ ұ рамы алдын-ала айқ ындалғ ан; аралық сот мү дделі тұ лғ алардың шағ ымдануы негізінде қ алыптасады, ал халық арлық сот тұ рақ ты тү рде жұ мыс істеп отырады. Халық аралық соттар арбитраждар секілді халық аралық ұ йымдардың қ атысуымен жә не жеке азаматтардың қ атысуымен болғ ан дауды қ арайды.

БҰ Ұ -ның халық аралық соты халық аралық Ә діл соттың тұ рақ ты Палатасының мирасқ оры болды. Бұ л БҰ Ұ -ның басты органдарының бірі. Оның қ ұ рамы мен қ ұ зыреті БҰ Ұ -ның жарғ ысымен жә не халық аралық соттың статутымен анық талғ ан.

Тең із қ ұ қ ығ ы бойынша халық аралық трибунал 1982 жылғ ы тең із қ ұ қ ығ ы бойынша БҰ Ұ конвенциясына сә йкес 1996 жылы қ ұ рылғ ан тең із қ ұ қ ығ ындағ ы дауларды шешу органы болып табылады. Статуттың 2 бабына сә йкес халық аралық трибунал 21 судьядан тұ рады. Трибуналдың мү шелері тоғ ыз жылғ а саланады жә не қ айта сайлануы мү мкін.

Трибуналдың қ ұ рамында ә лемнің қ ұ қ ық тық жү йесінің ө кілдігін қ амтамасыз етілуі мү мкін. Осы мақ сатта бір мемлекеттен бір ө кілден артық болмауы керек жә не ә рбір географиялық топтан ү ш мү шеден артық болмау керек.

Адам қ ұ қ ық тары жө ніндегі Европалық сот (Страсбург қ аласы, Франция) 1959 жылы 1950 жылғ ы адам қ ұ қ ық тары мен негізгі бостандық тарын қ орғ ау жө ніндегі Европалық конвенция негізінде қ ұ рылды. Осы конвенцияның 1994ж. қ абылданғ ан 1998ж. кү шіне енген хаттамасына сә йкес Европалық сот қ айта қ ұ рылып, оғ ан адам қ ұ қ ық тары жө ніндегі Европалық комиссияның функциялары ө тті.

Европалық сот 1950 жылы Конвенцияғ а қ атысушы мемлекеттердің тең санымен соттардың қ ұ рамынан тұ рады.

ТМД Экономикалық сот - экономикалық міндеттемелер бойынша туындағ ан дауларды шешу ү шін қ ұ рылғ ан арнайы сот. Ол 1992 жылы 15 мамырдағ ы қ атысушы елдердің шаруашылық ұ йымдыардың арасындағ ы есептесуді жақ сартуды қ амтамасыз ету жө ніндегі шаралар туралы келісім негізінде қ ұ рылды. 1992ж. 6 шілдеде Экономикалық соттың статусы жә не Экономикалық сот ережесі жө ніндегі келісім қ абылданды. ТМД жарғ ысында (32б) сот тұ рақ ты ә рекет етуші орган ретінде тіркелген. Ол ө зінің 1994ж. ө зінің қ ызметін бастады.

Соттың қ арауына мемлекетаралық экономикалық даулар жатады. Сот одан да басқ а дауларды шеше алады. Сондай-ақ, достастық тың экономикалық мә селері бойынша қ абылданғ ан ережелерді талқ ылауы мү мкін.

Сот қ ұ рамына 1992ж. келісімге қ атысушы мемлекеттерден екі судьядан кіреді жә не он жылғ а тағ айындалады. Жоғ арғ ы алқ алы орган болып Сот Пленумы табылады. Ол мемлекет -қ атысушылардың жоғ арғ ы арбитражды сот тө рағ аларынан жә не судьялардан тұ рады. Пленум Сот шншіміне арыздарды қ арап соң ғ ы шешім шығ арады.

Дауларды бейбіт тү рде шешудің халық аралық -қ ұ қ ық тық тә сілдері деп халық аралық қ ұ қ ық субьектілерінің арасындағ ы дауларды реттеу тә ртібі табылады.

Тікелей келіссө здер дауларды шешудің тә сілдері жү йесінде ерекше орынғ а ие. Бұ л тә сілсіз ешқ андай дауды шешудің мү мкіндігі болмайды.

Кең ес беру, келіссө здің бір тү рі болып табылады. Бұ л дауларды шешудің жаң а ә дісі болып табылады. Ол ХХ ғ асырда қ алыптасты.

Халық аралық ұ йымдардың жарғ ыларында дауларды шешудің механизмдері қ арастырылғ ан. Халық аралық ұ йымдармен дауларды қ арау саяси ә дістер арқ ылы жү ргізіледі. Шешім ұ сынбалы сипатта болады.

БҰ Ұ жарғ ысы бойынша Қ ауіпсіздік Кең есі мен Бас Ассамблея дауды бейбіт тү рде шешудің функциясы бө лінген орган болып табылады.

Игі қ ызметтер жә не татуластырушылық бұ лар халық аралық дауды бейбіт шешуде бірге қ арастырылады. Бірақ айырмашылық тар да кездеседі. Олар келесідей: игі қ ызметтердің мақ саты тараптардың арасындағ ы байланыстарды жақ сарту. Игі қ ызметтерді кө рсетіп отырғ ан тарап келіссө здерге қ атыспау керек. Татуластырушылық та ү шінші тараптың белсенді қ атысуы кө рінеді. Оның мақ саты тараптардың арасындағ ы келісуді жү зеге асыру.

Халық аралық тергеу жә не келісім комиссиялары- тараптардың келісімімен қ ұ рылғ ан органдар. Бұ л “БҰ Ұ жарғ ысының 33 бабында зерттеу”, “тексеру”, “келісу” терминдерінде кө рініс табады.

Тергеу комиссиясының міндетті болып дауғ а қ атысты фактілерді дұ рыс бекіту. Келісім комиссиясы даудың реттелуіне барынша ат салысады. Бұ л комиссиялардың қ орытындылары факультативті сипатқ а ие жә не тараптарғ а міндет жү ктеледі.

Халық аралық арбитраж- дауды ү шінші тараптың шешуі. Оның шешімі тараптарғ а міндетті.

Халық аралық соттың іс қ арауы дауды шешудің жаң а тә сіліне жатады.

БҰ Ұ Халық аралық Соты халық аралық ә діл соттың Тұ рақ ты палатасының мирасқ оры. Ол БҰ Ұ ның басты органдарының бірі. Оның қ ұ рамы БҰ Ұ жарғ ысымен жә не Халық аралық Сот Статутымен анық талғ ан.