Халықаралық аралық соттар (арбитраж).

Халық аралық арбитраж (аралық қ арау) – ү шінші тараптың дауды шешу. Оның шешімі дауласушы тараптар ү шін міндетті.

Арбираж халық аралық дауларды шешу ұ ү ралы ретінде ұ ү лиеленушілік мемлекеттер кезең інен белгілі. 1872 жылы арбитражды сот АҚ Штың пайдасына 15, 5 млн долларды шешті, ал ағ ылшын ү кіметі осы сомманы крейсерлерді сатқ аны ү шін зиянды ө теу ү шін тө леді.

Халық аралық арбитраждың тә ртіптің дамуына 1899 жә не 1907 жылдардағ ы халық аралық қ ақ тығ ыстарды шешу жө ніндегі Гаага конвенциясы ү лес қ осты. 1958 жылы Бас Ассамблея арбитражды ө ндірістің ү лгі ережелерін шығ арды. Олар ұ сынбалы сипатқ а ие.

Қ азіргі халық аралық тә жірибеде арбитражды органдардың екі тү рі белгілі: ad hos жә не тұ рақ ты арбитраж. ad hos арбитражы нақ ты бір дау бойынша тараптардың келісімімен қ ұ рылады. Мұ ндай келісім ымырағ а келу немесе аралық жазба деп аталады.Онда тараптар даудың пә нін анық тайды. Сондай-ақ оны жү ргізудің тә ртібі мен қ ағ идаларын жә не сот қ ұ рамын анық тайды. Аралық жазба аралық шешімді қ абылдау мен орындауғ а қ атысты тараптардың ө зара міндеттерін де кө рсету керек.

Тұ рақ ты арбитраж- тараптар ө здерінің арасындағ ы туындағ ан дау бойынша шағ ымданатын тұ рақ ты арбитражды орган.Бұ лардың юрисдикциясының екі тү рі бар-ерікті жә не міндетті. Ерікті жағ дайда тараптардың екеуінінде келісімі керек. Ал міндетті де тараптардың біреуінің талабы жеткілікті.

Арбитражды шешімді орындау міндетті.

1899 жә не 1907 жылдардағ ы Гаага конвенцияғ а сә йкес егер жаң адан мә н-жайлар ашылса, арбитражды шешімді қ айта қ арауғ а жол беріледі.

Аралық сот бір тұ лғ адан немесе тұ лғ алар тобынан тұ руы мү мкін. Жалпы акттің 22 бабына сә йкес ad hos бес мү шеден тағ айындайды, екі басқ а арбитр мен суперарбитр ү шішү і мемлекеттердің азаматтарынан тараптардың жалпы келісімі бойынша сайланады.

1991 жылы 1899 жә не 1907 Гаага конвенцияларының негізінде Гаагада орналаскан (Нидерланды) аралық соттың тұ рақ ты палатасы қ ұ рылды.Палата қ ұ рылымында екі тұ рақ ты орган бар: Халық аралық бюро жә не ә кімшілік кең ес. Бюро кең се функциясын орындайды: тараптар аралық сотқ а шағ ымдану не ө з шешімдерін хабарлайды. Бюро палатағ а қ арауғ а берілген дауда тараптар арасында байланысты жү зеге асырады. Халық аралық бюро қ ызметін бақ ылауды Гаага конвенциясына қ атысушы мемлекеттер Гаагадағ ы дипломатиялық ө кілдіктерден тұ ратын ә кімшілік кең ес жү зеге асырады. Кең естің тө рағ асы болып Нидерландының сыртқ ы істер министрі сайланады. Кең ес барлық ә кімшілік істерді қ арайды.

Аралық соттардың тізімі келесідей тү рде қ ұ рылады: Гаага конвенциясының қ атысушы мемлекет тө рт тұ лғ аны 6 жылғ а тағ айындайды. Дә л қ азіргі таң да 300 астам тұ лғ алар тізімде тұ р.

1992-1995 жылдары Палата бірқ атар қ ұ жаттар қ абылдады. Олар: екі мекеме арасындағ ы дауды арбитражды қ араудың факультативті ережелері.(1992ж. 20 желтоқ саннан бастап ә рекет етеді); бір тарабы мемлекет болып табылатын екі тараптың арасындағ ы дауларды қ араудың факультативті ережелері (1993ж. 6шілде); мемлекет пен ұ йымдар арасындағ ы дауларды қ араудың ережелері(1996ж. 1шілде); ұ йымдармен жеке тұ лғ алар арасындағ ы дауларды қ араудың ережелері(1996ж. 1шілде); тергеу комиссиялары ү шін факультатавті ережелер(1997ж. 15желтоқ сан).