Тарау. Философия және оның адам мен қоғам өміріндегі алатын орны.

Дә рістер.

Тақ ырып. Философия, оның пә ні мен қ оғ амдық маң ызы.

тарау. Философия жә не оның адам мен қ оғ ам ө міріндегі алатын орны.

Адам басқ а тіршіліктерге қ арағ анда ерекше пенде - ол ө зін бү кіл Дү ниеден бө ліп алып, оғ ан қ арсы қ оя алады. Менің осы Дү ниедегі орным қ андай? Мен бұ л ө мірге не істеу ү шін келдім? Адамды Қ ұ дай, я болмаса ² ұ лы мә ртебелі Табиғ ат² неге жаратты? Бұ л Дү ниені адам танып тү біне жете алар ма екен? Мені жағ алай қ оршағ ан табиғ ат неге шексіз, ә р-тү рлі жә не сондай ә сем? Ертең -ақ бұ л ә сем Дү ниені ө лер шағ ымда қ алайша қ иып кетемін? Егер мен бұ л Дү ниеге уақ ытша ғ ана келсем, онда бұ л ө мірдің мә ні неде?, - деген осындай жә не мың дағ ан басқ а сұ рақ тар адамның ойына оқ тын-оқ тын келеді. Ә рбір адам ө зінің ой-ө рісі, ө мірден алғ ан тә жрибесі, жалпы мә дениетінің дең гейіне қ арай бұ л сауалдарғ а жауап беріп, ө зіне тә н дү ниеге деген кө зқ арас қ алыптастырады.

Алайда, қ айсыбір Дү ниеге деген кө зқ арасты философияғ а жатқ ызуғ а болмайды, ө йткені, соң ғ ығ а тек қ ана абстрактылық ой-ө ріс дамуының негізінде Дү ниені ұ ғ ымдармен бейнелеу тү рі жатады (abstractіo – латын сө зі, -ой арқ ылы заттың, қ ұ былыстың ә р-тү рлі жақ тарын бір-бірінен бө ліп алып қ арау). Олай болса, философия – Дү ниеге деген дамығ ан кө зқ арас тү рі.

Тарихи дү ниеге деген кө зқ арастың тұ рпайы тү рі алғ ашқ ы қ ауымдық қ оғ амның шең берінде Дү ниеге келеді. Оны біз мифология дейміз. (mіthos - грек сө зі, - баян, аң ыз, logos – грек сө зі, ілім деген мағ на береді).

Миф – табиғ ат, қ оғ ам жә не адам жө ніндегі алғ ашқ ы тұ рпайы фантастикалық тү сініктер (phantasіa – грек сө зі, -қ иял, елес). Алғ ашқ ы қ ауымдық қ оғ амдағ ы ә леуметтік дамудың тым тө мендігі, адамның табиғ аттың ә р-тү рлі кү штеріне қ арсы тұ ра алмауы, сонымен қ атар, ө зінің ө мірге деген қ ажеттіктерін ө теу жолындағ ы сол табиғ ат қ ұ былыстарын сезіну жә не тү сіну ің кә рі – мифтердің Дү ниеге келуінің қ айнар кө зі болып табылады.

Ә рбір халық ө зінің дү ниеге келу жолында ә р-тү рлі мифтерді ойлап шығ арды. Дү ниенің пайда болуы мен тә ртібі, жақ сылық пен жамандық, кө ркемдік пен тү рсіздік, адам ө мірінің мә ні мен қ ұ ндылығ ы т.с.с. сұ рақ тарғ а берген жауаптар халық тар аң ыздарында ә ртү рлі дә режеде берілген. Ол жағ алай қ оршағ ан табиғ аттың ерекшелігіне жә не соғ ан сә йкес қ алыптасқ ан халық тіліне байланысты болса керек.

Бірақ, терең ірек қ арасақ, ә р-тү рлі халық тардың дү ниеге қ ойғ ан сұ рақ тары, ізденістерінің бір-біріне ұ қ сас жақ тарын да кө руге болады. Олар – Дү ние қ алай пайда болды? Кім адамды тудырды? Адам неге ө леді? Адамдардың сө йлейтін тілдері неге ә ртү рлі? Аспан мен жер неге бір-бірінен бө лінген? т.с.с.

Ә рине, бұ л сұ рақ тарғ а берілген жауаптар бү гінгі адамдарды қ анағ аттандырмайды, оғ ан ол тұ рпайы болып кө рінеді, ө йткені, мифтерде табиғ аттың қ ұ былыстары сиқ ырлы кү штер арқ ылы тү сіндіріледі. Мифтер – адамзаттың “балалық тарихындағ ы“ туындылары. Сол кездегі адамдар мифтердегі айтылатын сиқ ырлы кү штерге адам ө зінің ық палын тигізе алатынына кә міл сенді. Сонымен, олар жағ алай қ оршағ ан ортаны, табиғ аттың зор кү штерін қ иялдық жолмен тү сінуге жә не игеруге тырысты.

Жалпылай келе, ә р-тү рлі халық тардың мифтерін белгілі бір топтарғ а бө луге болады. Мифтердің ең ү лкен бө лігінің бірі космогониялық (cosmos - грек сө зі, -ә лем, genesіs - грек сө зі, -дү ниеге келу, пайда болу) аң ыздар. Оларда кө бінесе Дү ниенің алғ ашқ ы жағ дайы хаос (chaos – грек сө зі, -шексіз шашылғ ан бытыраң қ ы дү ние) арқ ылы кө рсетіледі. Сиқ ырлы қ ұ діретті кү штің іс-ә рекеті арқ ылы хаос жер мен кө кке бө лініп, Дү ниеге тә ртіп келіп, ә р-тү рлі табиғ аттың қ ұ былыстары дү ниеге келеді.

Дү ниеге деген жалғ ан кө зқ арас ретінде мифтің қ андай ерекшеліктерін атап ө туге болады?

Біріншіден, миф алғ ашқ ы пайда болғ ан қ оғ амдық сананың формасы ретінде ө зінің ішінде болашақ та дү ниеге келетін ө нер, дін, саясат, мораль сияқ ты қ ұ былыстардың элементтерін бойында сақ тайды. Сондық тан мифті ғ алымдар қ оғ амдық сананың синкретикалық тү рі деп есептейді (synkretіsmos – грек сө зі, -қ осылғ ан, араласқ ан, бө лінбеген деген мағ на береді).

Екінші ерекшелігі – мифтегі адам мен табиғ аттың бірлігі, жағ алай қ оршағ ан ортаны антропоморфизациялау, адамның ө зіндік мә ндік қ асиеттерін бү кіл табиғ атқ а таратуы, табиғ аттың қ ұ былыстары мен заттарын олардың адам сияқ ты жаны, ойы, сезімі, ің кә рі бар деп тү сінуі. Мысалы, жерге нә р беретін аспаннан жауғ ан нө серді мифте Қ ұ дайлардың жыныс қ атынасынан шығ атыны жө ніндегі қ иали ойлары.

Ү шіншіден – мифте ә лі ғ ылыми ұ ғ ымдар жоқ, онда қ оршағ ан орта, ә леуметтік қ атынастар кө ркем сө з арқ ылы бейнеленеді.

Ә лемнің пайда болуы жө нінде кейбір Шығ ыс халық тарының аң ыздарында антропоцентрлік кө зқ арас та кездеседі. (antropоs – грек сө зі, -адам, centrum – латын сө зі, -орта, ә р-тү рлі қ атынастардың бір жү йеге қ осылатын нү ктесі). Бұ л мифтер Дү ниеден бұ рын алғ ашқ ы ең гезердей адам болғ ан, ал ол ө лген кезде оның денесінен Дү ние жаратылады, - деген пікір айтады.

Кө не заманда кү н мен ай, аспан мен жұ лдыздар жө ніндегі аң ыздар адамдардың ө мірінде кең орын алғ ан. Кү ннің сә улесінің жер бетіндегі тіршіліктің ө міріне тигізетін шешуші рө лі сол заманда-ақ анық талып, Кү н қ ұ дайы негізгі табынатын Қ ұ дайлардың біріне айналғ ан. Сонау кө не заманда пайда болғ ан дө ң гелек, кү нге ұ қ сатылып жасалғ ан. Мысалы, біздің ертедегі бабаларымыз аспанғ а табынып (тә ң ір, қ ытайша - тян) жер мен тіршілікті, адамды жаратқ ан сол аспан Қ ұ дайы деп есептеген.

Жағ алай қ оршағ ан ортадағ ы ө згерістер, қ айталау ү рдістері, жыл маусымдарының, кү н мен тү ннің ауысып отыруы, жер сілкіну, дауыл, топан-су, т.с.с қ ұ былыстар кө не мифтерде жұ лдыздар мен планеталардың орналасуымен, солардың ық палымен тү сіндірілді. Аспандағ ы жұ лдыздардан тұ ратын фигуралар жердегі ақ уалды, болашақ та болатын оқ иғ аларды анық тайды, - деп есептеген. Бү гінгі астрологиялық болжамдар (astron – грек сө зі, -жұ лдыз) сол кө не замандағ ы пайда болғ ан мифтерге сү йенеді.

Кө п халық тардың мифтерінде ерекше орынды ә йел қ ұ дай алады (қ азақ тың Ұ майы, гректердің Деметрасы т.с.с). Ә йел қ ұ дайы - қ ұ нарлық тың, жер-бетіндегі тіршіліктің ә міршісі. Ол аң шыларғ а сә ттілік ә келетін, жер мен мал шаруашылығ ында – мол ө нім тудыртатын Қ ұ дай.

Ә лемдегі Қ ұ дайлар мен адамдардың қ арым-қ атынастарына арналғ ан мифтердің де орны бө лек. Ертедегі халық тардың мифтерінде ә рбір табиғ ат қ ұ былысын тудыратын ө з Қ ұ дайлары болды. Мысалы, ү нді халқ ы ө зінің мифологиясында 3000 аса Қ ұ дайлардың бейнесін жасады. Қ ұ дайлар грек мифологиясында да ө те кө п.

Біріншіден, Қ ұ дайлар – мә ң гілік жандар, ал адам болса – уақ ытша Дү ниеге келеді. Ө йткен себебі - Қ ұ дайлар алғ ашқ ы мә ң гілік табиғ ат заттарынан жаратылғ ан, ал адам болса – ол бір мифтерде - Қ ұ дайлардың саздан жаратқ ан пендесі, екіншілерде - Қ ұ дайдың сө зінен пайда болғ ан дейді. Бірақ, дегенмен қ айсыбір миф адамғ а кішкентай-да болса мә ң гілік ө мір сү ру мү мкіншілігін қ алдырады, егер сол адам ө зінің ізгі ө мірімен, тазалығ ымен қ ұ дайлардың мейірімін туғ ызса.

Екіншіден, аспандағ ы Қ ұ дайлардың ө мірі жердегі адамдардың ө міріне ө те ұ қ сас. Қ ұ дайлар да адамдар сияқ ты кү леді, жылайды, қ уанады, ө кінеді, ғ ашық болады т.с.с. Оны біз мифтегі социоморфизациялаудың нә тижесі деп тү сінуіміз керек (socіetas – лат. сө зі, -қ оғ ам, morphe – грек сө зі, -форма, тү р).

Ә рине, мифтердің пілдей бө лігі – батырлар хиқ аялары (Қ обыланды, Шора, Алпамыс т.с.с.). Батырлар – бұ рынғ ы заманда ө мір сү рген бабалар, олар ө здерінің ө жеттігімен, зор кү ш-қ уатымен ерекше бейнеленеді. Олар ө здерінің ғ ажап істерімен халық қ а жасағ ан ізгі жақ сылық тары арқ ылы адамдарды неше-тү рлі қ иындық тардан аман-есен алып шығ ып, бақ ытты ө мірге жетелейді.

Бү гінгі ө мірде ғ ылым мен техниканың, гуманитарлық пә ндердің дамуына қ арамастан (humanіtas - латын сө зі, -адамгершілік, адамзаты) мифтерге сену, олардың жаң а тү рлерін тудыру осы уақ ытқ а шейін жалғ асып келе жатыр. Мысалы, адамдардың ғ арыштағ ы басқ а саналы пеенделерге кездесуге деген бітпес ің кә рі неше-тү рлі аспаннан ұ шып келген тарелкалар жө нінде, ондағ ы жандардың адамғ а ұ қ сас екені, жердің қ ызының ғ арыштан келген жігітке ғ ашық болғ аны жө ніндегі мифтерді атап ө туге болады. Сонымен, бү гінгі таң да, сонау мың дағ ан жылдар ө ткен замандағ ы сияқ ты, қ азіргі мифтің мазмұ нынан біз жоғ арыда кө рсетілген антропоморфизациялауды байқ аймыз.

Ә сіресе, қ азіргі ө тпелі замандағ ы ә леуметтік-экономикалық орасан зор қ иындық тар, адамның рухани ө мірінің ө зегін қ ұ райтын қ ұ ндылық тардың кү рт ө згеруі қ оғ ам ө мірі жө нінде, билік басындағ ы отырғ ан адамдар, олардың жан-ұ ялары, ө мір салты жө нінде неше-тү рлі мифтерді тудырып отыр. Ә рине, оларды тудыратын халық, бұ л мифтерде адамдардың жақ сы ө мірге деген ің кә рі, ө мірдегі болып жатқ ан кө п ә ділетсіздіктерді қ абылдамауы байқ алады.

Уақ ыт ө те келе мифологияның шең берінен дін бө лініп шық ты, - сонымен дү ниеге деген кө зқ арас, дү ниесезімінің жаң а тү рі қ оғ амғ а келді. Дін де, мифологияғ а ұ қ сас синкретикалық табиғ атымен, сонымен қ атар Дү ниені фантастикалық бейнелеуімен ерекшеленеді.

Сонымен қ атар бұ л қ ұ былыстардың негізгі айырмашылық тары – мифте шынайы ө мір мен қ иял бір-бірімен араласып жатса, дінде “бұ л Дү ние“ мен “о Дү ние“ бір-бірінен анағ ұ рлым алшақ жатыр. Ө йткені, егер бұ л Дү ниедегінің бә рі де ө тпелі, кемшілікті, ө з-ө зіне жеткіліксіз болатын болса, о Дү ние – мә ң гі, ә сем, бақ ытты, жетілген т.с.с.

Дінде ең қ ұ діретті жасампаз - Қ ұ дай – табиғ аттан жоғ ары жә не бө лек тұ р. Оны ғ ылыми жолмен танып-білу мү мкін емес, ол адамғ а аян арқ ылы беріледі де адамның жан-дү ниесінде терең сенім сезімін туғ ызады.

Сенім дегеніміз – белгілі бір қ оғ амдағ ы уағ ыздалатын пікірлерге, нә рселерге берілу, олардың шындығ ын тексеру, я болмаса дә лелдеуді қ ажет етпеу. Осы тұ рғ ыдан алғ анда сенімді екіге бө луге болады. Олардың бірі - ғ ылыми сенімдік. Оғ ан қ азіргі адамдардың ғ ылым мен техниканың жетістіктеріне, олардың болашақ та адамзат ө мірін тү бегейлі ө згертетіне сену. Оны философияда сциентизм ия болмаса технократизм дейді. (scіentіa - латын сө зі, -білім, ғ ылым, techne- грек сө зі, -ө нер, жасай білу, шеберлік, cratos - грек сө зі, -билік).

Сенімнің екінші тү ріне адамзаттың кү нделікті тә жірибесінен, я болмаса ғ ылыми деректерден шық пайтын, тіпті оғ ан қ айшы келетін қ иялдарғ а нандыру жә не соларды адамның ө з - ө зіне нандыруы жатады. Міне, осы соң ғ ы сенімдік тү рі қ айсыбір діннің негізін қ ұ райды. Діни сенімнің қ айнар кө зі – адамның дү ниені сезімдік-қ ұ ндылық тұ рғ ыдан игеруінде, ал Дү ниеге деген ақ ыл-ой, парасат арқ ылы келген кө зқ арастарғ а дін қ арсы келеді. Ғ асырлар бойы жиналып келе жатқ ан ғ ылыми деректер жағ алай ортадағ ы білім мен ақ ыл-ойдың негізіндегі жасалғ ан кү рделі ө згерістер діннің ө рісін тарытып, оның ғ ылымғ а жақ ын тү рлерін тудырады. Негізінен біз оларды пантеизм жә не деизм дейміз (pan- грек сө зі, -бә рі, theos - қ ұ дай, deus - латын сө зі, -қ ұ дай).

Пантеизм дегеніміз Қ ұ дайды табиғ аттың ішінде еріту, табиғ аттың ө зін Қ ұ дай ретінде тү сіну. Мұ ндай Қ ұ дайғ а деген кө зқ арастың шең берінде “табиғ атты жарату² мә селесі босқ а жай қ алып қ ояды.

Деизмді алатын болсақ, онда қ ұ дай мойындалғ анмен, оның рө лі тек Дү ниені ө зінің қ ұ діретті кү ші арқ ылы жаратумен танылады. Жаратылғ ан Дү ние ә рі-қ арай ө зіне тә н ішкі заң дылық тары арқ ылы ө мір сү ре береді, оның болашақ дамуына Қ ұ дай кіріспейді.

Діннің дү ниеге келуінен бастап оның негізгі қ ағ идаларына кү мә нданғ ан атеистік кө зқ арастар да туды. (atheos - қ ұ дайсыз, қ ұ дайғ а қ арсы, грек сө зі). Бү гінгі заманда Дү ниеге деген атеистік кө зқ арас ұ стағ ан адамдардың саны да аз емес.

Қ ұ дайдың қ ұ діретті кү шіне сенушілік ертелі-кеш соғ ан табынуғ а ә келіп соғ ады. Дінге табынушылық тың негізінде ә р-тү рлі діни мекемелер мен ұ йымдар пайда болады (шіркеу, мешіт, синагога т.б.).

Діннің пайда болып даму жолында біршама себептер бар.

Біріншіден, дін мифологиялық санағ а қ арағ анда адамның абстрактылық ойлау қ абілетінің анағ ұ рлым биік дә режеде дамуын талап етеді (о дү ние, мә ң гілік, шексіздік, ә семдік, ізгілік т.б. ұ ғ ымдардың пайда болуы).

Екіншіден, адамның реалдық Дү ниедегі, ә сіресе, қ оғ ам ө міріндегі себептік-салдарлық, қ ажеттік жә не кездейсоқ тық т.с.с. байланыстар мен қ атынастарды сезініп, соларды тү сінуге деген ө шпес ің кә рі. Бірақ, олардың мә нін дұ рыс тү сіне алмағ аннан кейін, адамдар табиғ аттағ ы заң дылық тарды неше-тү рлі қ ұ діретті кү штерге тең еп, соларғ а табыну арқ ылы оларды адамғ а керек бағ ытта ө згертуге ық пал жасауғ а болатынына сенді.

Ү шіншіден, адамның ә леуметтік ө мірдегі зардап шегуі, езілуі, зорлық -зомбылық тың жақ сылық пен ізгілікке қ арағ анда басымдылығ ы оның кө кейінде бұ л Дү ниедегі ө зінің ө міріне қ анағ аттанбай, ә рдайым шынайы қ ұ ндылық тарды армандап, оның ә лемін о Дү ниемен тең еуге ә келіп соқ ты.

Тө ртіншіден, адамның ө з ө мірінің уақ ытшылығ ы, ә рдайым оның ө лместікке деген қ иялын оятып, оның мә ң гілік, кемеліне келген бақ ытты Дү ние болуы керек, - деген ойын туғ ызды.

Басқ а қ оғ амдағ ы сан-алуан қ ұ былыстар сияқ ты дінде тарихи ө згерістерге тү сіп ө зінің ә ртү рлі бағ ыттарын тудырды. Бү гінгі таң да жер бетінде ү ш негізгі Дү ниежү зілік діндер бар. Христиан дініндегі негізгі идея – эсхатология (eschatos - соң ғ ы, -грек сө зі, logos- ілім) тарихтың, Дү ниенің соң ында Мессияның (қ ұ тқ арушы) екінші келуі, тірі жә не ө лген адамдарды таразығ а салып, біреулерін тозақ қ а, екіншілерін мә ң гі жұ мақ қ а тартуы. Христиан дінінің негізгі қ ағ идасы – сү йіспеншілік жә не оны уағ ыздауда осы дін ө те биік жай адамның мү мкіншілігінің шең берінен шығ ып кететін дә режеге дейін кө теріледі (ө здерің нің жауларың ды да сү йің дер!).

Ислам діні де осы Дү ниені жаратқ ан бір Қ ұ дайды – Алланы, оның қ ұ діретті кү шін мойындайды. Бұ л діннің негізгі ерекшелігі - Қ ұ рандағ ы жазылғ ан қ ағ идалар адам ө мірінің барлық жағ ын ү йлесімді тү рде ретке келтіріп отыруғ а тиіс. Сондық тан Ислам діні қ оғ амның мемлекеттік істеріне, саясатқ а белсенді ық пал жасауғ а тырысады (Афганистан, Пакистан, Иран). Ислам діні басым елдерде, шариғ аттың негізінде ө мір сү ретін Исламдық қ ұ қ тық мемлекет орнату идеясы кө птеген адамдардың мақ сатына айналуда.

Ислам дінінің негізгі қ ағ идасы – мейірімділік, қ айыршығ а, кем-тар адамдарғ а қ ол ұ шын беру (садақ а), зә кет тө леу (адамның ө з еркімен ә леуметтік салағ а кемінде жылдық табысының 2 пайызын беріп отыруы), т.с.с. міндеттері бар. Бұ лардың бә рі де ислам дінінің ә леуметтік-демократиялық жақ тарының ү лкен ық палын кө рсетеді.

Ү шінші дү ниежү зілік дін – Буддизм. Бұ л діннің негізгі ерекшелігі – оның этикалық -практикалық бағ ыттануы (ethos - грек сө зі, -ә дет-ғ ұ рып, praktіcos - грек сө зі, - белсенділік, іскерлік). Бұ л ө мірде (бейнеленген болмыс) адам зардап шегеді. Оның себебі – адамның ө мірге деген қ ұ штарлығ ында, оның қ ызығ ына тоймауында. Ал зардаптан қ ұ тылу ү шін адам бұ л бейнеленген болмыстан бас тарту керек. Ол ү шін адам нирвана (сө ну, ө шу) дә режесіне кө теріліп, бейнесіз болмысқ а ө ту керек. Сонда ғ ана адам ө мірдегі зардаптан қ ұ тыла алады. Дү ниежү зілік мә дениетте мұ ндай ө мірден бас тартуғ а шақ ыратын бірде-бір философия жоқ сияқ ты.

Алайда қ азіргі адамзатты бірде-бір дү ниежү зілік дін толығ ынан қ анағ аттандырмайды. Сондық тан, бір жағ ынан алғ анда қ айшылық тарғ а толы цивилизацияғ а бү кіл адамзаттың басын біріктіретін бір ғ ана дін болуы қ ажет сияқ ты. Хқ Х ғ асырдың ортасында Иран топырағ ында пайда болғ ан Бахаизм діні сол рө лді ө з мойнына алып орындауғ а тырысуда.

Екінші жағ ынан ХХ ғ асырда болғ ан екі дү ниежү зілік соғ ыс, миллиондағ ан адамдардың қ ырылуы, ғ ылым мен техниканың жетістіктерін пайдалану жолындағ ы теріс салдарлар, тірі табиғ аттың ә лсіреуі, кө п адамдардың қ айтадан кө не табиғ атқ а табынатын діндерге жаң а дә режеде қ айтып оралғ ысы келетінін сездіртеді.