Философия - ғылым әлде өнер ме ?

Жоғ арыда атап ө ткеніміздей, Дү ниеге деген діни кө зқ арасқ а қ анағ аттанбаушылық сонау кө не заманның ө зінде-ақ пайда болып, аса ұ лы тұ лғ алардың дү ние мен адам қ арым-қ атынасы жө ніндегі ақ ыл-ойғ а негізделген сұ рақ тар мен жауаптарының дү ниеге келуіне себеп болды.

Осы тұ рғ ыдан алғ анда “Философия – ақ ыл-оймен ұ стап қ алынғ ан тарихи дә уір² деген Гегельдің берген анық тамасында терең сыр жатса керек.

Ә рине, дін де философия сияқ ты шынайы ең биік рухани қ ұ ндылық тарды, адамның ө мір жолының адалдығ ын уағ ыздайды, бірақ олардың қ айнар кө зін ² о Дү ниеден² табады. Философияны алсақ, сонау Кө не Грециядағ ы алғ ашқ ы пайда болғ ан “Милет – мектебі² ө кілдерінің қ ойғ ан “Дү ниенің негізінде не жатыр? ² деген сұ рағ ынан бастап, осы кү нгі ойшылардың “Адамзаттың болашағ ы бар ма, ия болмаса ол ө зін-ө зі экологиялық апатқ а, дү ниежү зілік ядролық соғ ысқ а ә келіп ө лтіре ме? ², - деген сұ рақ қ а дейін, бұ лардың бә рі де ақ ыл-ой таразысына салынып, парасат шең берінде талданады.

Философияның басқ а ө мірге деген кө зқ арастардан айырмашылығ ы – оның рационалдығ ында (ratіo - латын сө зі, -ақ ыл-ой). Жалпы алғ анда, философия қ оғ амдық сананың ғ ылыми саласының шең берінен шығ ып кетпеуге тырысады, осы мақ сатқ а жету ү шін ө зінің категориалық (categorіa - грек сө зі, белгі, пікір айту, айыптау) бү кіл ғ ылымның жетістіктеріне, адамзаттың мың дағ ан жылдық ө мірден алғ ан тә лім-тә жрибесіне негізделген жү йесін қ алыптастырады.

Сонымен қ атар, философияны басқ а жаратылыстану жә не ә леуметтік-гуманитарлық ғ ылымдармен салыстырсақ, оның ерекшеліктерін де байқ ауғ а болады (humanus - латын сө зі, -адамдық, адамгершілік).

Біріншіден, философиялық категориялардың (ұ ғ ымдардың) шегіне жеткенше жалпылығ ын атап ө туге болар еді. Олар болмыс пен ойлаудың ең маң ызды жә не мә нді терең байланыстары мен қ атынастарын кө рсетеді. Жеке ғ ылымдар тек қ ана Дү ниенің белгілі бір бө лігін ерекше объект ретінде қ арап, соның мә нді байланыстары мен қ атынастарын зерттейді (objectum - латын сө зі, -зат).

Екіншіден, философия басқ а ғ ылымдар сияқ ты ғ ылыми деректерді пайдаланады. Бірақ, философиялық деректердің айырмашылығ ы – ол жеке ғ ылымдарда сарапталғ ан, белгілі бір теоретикалық орта дең гейге кө терілген білімді дерек ретінде қ орытады. ә сіресе, бұ л философияның онтология жә не гносеология салаларына тә н нә рсе (ontos - грек сө зі, -болу, ө мір сү ру), (gnosіs – грек сө зі, -білім, таным).

ү шіншіден, философияда ғ асырлар бойы жиналғ ан сан-алуан теоретикалық жү йеге келтірілген кө зқ арастарды кездестіруге болады. Бірақ, соғ ан қ арамастан, бұ л ғ ылымның саласында ү зілді-кесілді шешілген барлық философиялық қ ауымның бір ойынан шығ атын бірде-бір тұ жырымдамасы жоқ сынайлы. Философия саласында қ ызмет еткен ірі тұ лғ аның ө зіндік дү ние сезімі, тү сінігі, кө зқ арасы қ алыптасады. Сондық тан біз Платон, Спиноза т.с.с. ірі тұ лғ алардың философиясын ерекше тү рде басқ алардан бө ліп алып зерттейміз.

Ал, жеке ғ ылымдарды алатын болсақ, ондағ ы ашылғ ан табиғ ат сырларын, жасалғ ан теориялар мен тұ жырымдамаларды сол саладағ ы ғ алымдар мойындайды. Мысалы, физика саласында қ азақ, американ ия болмаса араб физикасы жоқ, бұ л ғ ылымның жетістіктері бү кіл адамзатқ а ортақ, жә не ө ткен ғ асырларда ашылғ ан жаң алық тар мен жасалғ ан теориялар ү йлесімді тү рде жаң а жасалғ ан тұ жырымдамалардың ажырамас бағ ынышты бө лігіне айналады, олар бір-біріне қ арама-қ айшы келмейді.

Философияғ а келер болсақ, ондағ ы сонау кө не заманда қ ойылғ ан метафизикалық сұ рақ тар осы кү нгі ұ рпақ тарды да тебірентеді, оларғ а ә р дә уір ө зіндік жауабын ұ сынады (metaphysіca – грек сө зі, -физикадан кейін, яғ ни болмыс жө ніндегі тә жрибенің шең берінен шығ ып кететін мә селелер)

Оқ ырманның байқ ағ анындай, философия статусы (status – латын сө зі, -орын) жеке ғ ылымдарғ а қ арағ анда анағ ұ рлым кең ірек, сондық тан Батыс елдерінде философияны тіпті ө нер саласына жатқ ызатыны мә лім (the Art – ағ ылшын сө зі, - ө нер).

Мысалы, А.Шопенгауер философия ғ ылымының кемшіліктері – оның ғ ылым жолымен дамуында, ал шынында философия кө ркемө нердің бір тү рі ғ ана, - деген пікір айтқ ан болатын.

Егер біз философияны кө ркемө нер саласымен салыстырсақ, онда біз олардың бір-бірімен біршама кө п ұ қ сас жақ тарын ашуымызғ а болады.

Жоғ арыдағ ы кө рсеткендей, философия саласында қ ызмет еткен ә р ірі тұ лғ а осы ғ ылымның тарихында ө зінің ерекше дү ниесезімі, дү ниетү сінігі, кө зқ арасымен ерекшеленіп, ешқ ашан бұ рын-соң ғ ы қ айталанбас орын алады. Сондық тан, қ анша ірі тұ лғ а философияғ а ат салысса, соншалық ты философияның тү рлері бар деп айтсақ артық болмайды.

Ө нер саласындағ ы туындылар да бір-бірін қ айталамайды, онда ө нерпаздың дү ниеге деген тұ лғ алық -сезімдік қ арым-қ атынасы ө згеше болып кө рініп тұ рады.

Философиядағ ы ә рбір тұ лғ а ө згеше орын алғ аннан кейін, біздің алдымыздағ ы таң дау мә селесі пайда болады. Философияда талғ амдық бар. Біреуге Гегельдің философиясы ұ наса, екіншіге Фейербахтан асқ ан ойшы жоқ сияқ ты. Осы себептен кейбір уақ ытта философияның белгілі бір ағ ымы басқ алардан гө рі басымырақ ә серін тигізіп, сол дә уірдің рухани ө мірінің ө зегіне айналуы мү мкін. Мысалы, діни философия – орта ғ асырларды, маркстік философия - Хқ Х ғ асырдың аяғ ы мен ХХ ғ асырдың бірінші жартысында, экзистенциализм – ХХ ғ асырдың 60-70 жылдарында т.с.с. И.Фихтенің айтқ анындай, философиялық жү йені таң дау - адамның ө зінің кім екеніне байланысты, ө йткені, философиялық жү йе соны жасағ ан адамның жан-дү ниесі арқ ылы жанданғ ан. Бұ л жағ ынан алып қ арағ анда, - философия кө ркемө нерге ұ қ сас.

Жеке ғ ылым салаларына кө з жіберсек, онда талғ ам мә селесі толығ ынан жоқ сияқ ты. Физика, я болмаса биологиядағ ы теорияларды жасағ ан авторларды кө бінесе кө зі тірі кезінде айтамыз, соң ынан олардың ашқ ан жаң алық тары сол ғ ылымның бір тарауына қ ұ рап, бейтұ лғ алық объективтік заң ғ а айналып бара береді (objectum – латын сө зі, -зат, қ арсы қ оямын).

Шынайы философиялық шығ армалар кө ркемө нердегі ұ лы туындылар сияқ ты адамның жү регінде, ой-ө рісінде ө шпес із қ алдырады, оның жан-дү ниесін ұ лылық, қ ұ лаштап жетпес биіктік, ә семдік, гармониялық сезім билейді. (harmonіa – грек сө зі, -ү йлесімді, қ арама-қ арсылық тың бірлігі).

Философияны ө нерге жақ ындататын келесі мә селе – Дү ниенің біртұ тастығ ын кө рсету, ішке жә не сыртқ а қ арай шексіз Дү ниенің суретін жасау – философия саласындағ ы ең қ иын істің бірі. Ө йткені, Дү ние жө ніндегі ғ ылыми деректер ә р уақ ытта ө зінше шектелген. Олай болса, тек қ ана ғ ылыми жолмен шексіз Дү ниені шектелген білім арқ ылы біртұ тас ретінде суреттеу мү мкін емес. Ал, бірақ, адамның жү регінде Дү ниені толығ ынан тү сіну ұ мтылысы ешқ ашанда бітпес ің кә р болып қ ала береді де, ә ртү рлі Дү ние суретін тудырады. Ол ү шін философ ө зінің Дү ниесуретін ғ ылыми деректер жетіспеген жағ дайда қ иял арқ ылы толық тырады, сезім толқ ындарымен бояйды. Олай болса, философия ө зін тудырғ ан мифологиядан толығ ынан бө ліне алмайды. Философия мен кө ркемө нердің бір-біріне жақ ындығ ын, бір-біріне ө тіп жатқ анын айқ ын кө рсететін нә рсе - тарихтағ ы ұ лы тұ лғ алардың шығ армалары. Оғ ан Платонның “Диалогтарын², нақ ыл сө здерін, Ницшенің афоризмдерін, Камюдің эсселерін жатқ ызуғ а болады, ө йткені, олардың философиялық мазмұ ны кө ркем сө збен берілген. Ал Абайдың ө лең дері мен Ә уезовтың романдарында Достоевский, Толстой сияқ ты орыстың ғ ұ лама жазушыларының шығ армаларында терең философиялық сыр жатыр, (dіalogos - грек сө зі, екі адамның айтысы. Essentіa - мә н, латын сө зі, -қ ысқ аша жазылғ ан кө ркем терең мазмұ нды шығ арма).

Философиялық білімді тек қ ана Дү ние мен танымның ең жалпы заң дылық тарына, универсалияларына тең еуге болмайды (unіversalіs - латын сө зі, -жалпы ұ ғ ым).

Ө йткені, кө не заманда бұ л пә нге берілген аттың ө зі - философия (phіleo – грек сө зі, -сү ю, sophіa – даналық) оның практикалық, ө мірге лайық тылық жағ ын кө рсетеді. Шығ ыс пен Батыстағ ы философия бастауындағ ы тұ лғ аларды (қ ытайдағ ы Кон-Фу-Цзы, Лао-Цзы, гректердің “Жеті данасы², парсы елінің Заратустрасын алсақ, олар, негізінен алғ анда, адам бұ л тіршілікте қ алай ө мір сү руі керек, қ андай қ ұ ндылық тарды сыйлауы керек, жақ сылық пен зұ лымдық, сұ лулық пен тү рсіздік дегеніміз не, адам ө мірінің мә н-мағ насы неде?, - деген сұ рақ тарды қ ойып, соларғ а жауап беруге тырысқ ан.

Шынында да, даналық дегеніміздің ө зі білімділік пен тепе-тең емес. Оның ө зегі – адам ө мірінің мә н-мағ насын анық тайтын мың дағ ан жылдардағ ы жиналғ ан ө мір тә жрибесі мен моральдық қ ұ ндылық тар мен ережелерінің біртұ тастығ ында.

Философиядағ ы қ ұ ндылық тар адамды жағ алай қ оршап шектелген, толымсыз болмыстан тиістілік ә леміне ұ мтылдырады. Қ азақ станның белгілі ғ алымы профессор Абишев К. философияның ерекшелігін оның ү сынатын бағ ытын болуғ а қ ажетті, болуғ а лайық ты, болуы мү мкін, тіпті болуы парыз нә рселерден кө реді. Мұ ндай пікірмен толығ ымен келісуге болады. Ө йткені адамның рухани ө мірі сан-алуан ойлар мен болжамдарғ а, кү нгірт жә не ә сем сезімдерге, жоспарлар мен ү міттерге т.с.с. толы. Адам ө зін қ оршағ ан нақ тылы болмыстың шең берінен ә рқ ашанда шығ ып кетіп, ә лі ө мірде жоқ, бірақ тиісті болуы керек Дү ниеге жетуге тырысады. Сонымен қ ұ ндылық ә лемі оның ө мірінің мақ сат-мұ раты мен мә н-мазмұ нына айналады. Бұ л кү рделі мә селелерді философияның аксиологиялық жағ ы деуге болар еді (aksіos - қ ұ ндылық, қ ұ ндылық тар ілімі(.

Адам ө мірінің қ ұ ндылық тары сан-алуан. Оларды негізінен алғ анда екі ү лкен топқ а – материалдық жә не рухани қ ұ ндылық тарғ а бө луге болады. Қ арапайым адамдардың кө пшілігі ө мірдің мә н-мағ насын материалдық қ ұ ндылық тарды жинаудан, байлық қ а ұ мтылудан кө реді. Американ философы Э.Фромм бұ л қ ұ ндылық бағ ытын “алу² категориясымен кө рсетеді. Ал, екінші бағ ытты – адамның рухани ізденісін, оның шындық, ә семдік, жақ сылық қ а, шығ армашылық дең гейіне ұ мтылысын ө мірде “болу² категориясымен ұ штастырады.

Бұ л тұ рғ ыдан алғ андағ ы философияның негізгі қ ызметі - қ ұ ндылық тар ә лемін сараптау, ә леуметтік ө мірде қ андай қ ұ ндылық тар болуы керек, болуы тиіс, - соларды негіздеу болып табылады.

Қ орытындылай келе, философиялық Дү ниеге кө зқ арастың мә нін ашу жолында біз оның кө п қ ырлы, кө псырлылығ ын байқ адық. Бір жағ ынан алып қ арағ анда, философия ғ ылымменен ұ штасып жатса, екінші жағ ынан оның кө ркем ө нермен, идеологиямен, гуманитарлық біліммен, кү нбе-кү нгі сана мен моральдық рухани қ ұ ндылық тармен, тіпті мистикалық діни сезімдермен байланысты екенін байқ адық.

Ә рине, ә рбір ү лкен тарихи философиялық тұ лғ алардың шығ армашылығ ында олардың алатын ү лестері ә р-тү рлі, біреулерінде ғ ылыми жағ ы басым болса, екіншілерде – кө ркемө нерлік, ү шіншілерде – нақ ылдық -моральдық, тө ртіншілерде – діндік-мистикалық жақ тары басым болуы мү мкін.

Оның ө зі кө п жағ дайлармен, ә сіресе белгілі тұ лғ аның ө мір сү рген дә уірімен, сол тұ лғ аны тү дырғ ан халық тың тілі мен ділімен (менталитет) оның тә рбие, білім алғ ан жағ алай ортасымен, тіпті, жеке мінез-қ ұ лқ ы темпераментімен байланысты болса керек (temperamentum – латын сө зі, -жеке адамның жан-дү ниесінің табиғ и ерекшеліктері; mental – ағ ылшын сө зі, -ой-ө рісі).

Бірақ, қ алай дегенде де, философияның ә р-тү рлі жақ тарын бір-бірінен ажыратып бө лек алуғ а болмайды. Философия – біртұ тас ерекше Дү ниеге деген кө зқ арастық білім. Философия – адамзат мә дениетінің ө зегі.