Философияның негізгі мәселесі.

Философияның Дү ниеге деген ерекше кө зқ арастық мә нін ашқ аннан кейін, мә селені нақ тылай тү сіп, келесі сатыда оның пә нін анық тауымыз керек.

Бұ л мә селе бір қ арағ анда оң ай сияқ ты болғ анымен, бірақ жаратылыстану мен жеке гуманитарлық білім салаларының тез дамуы, жыл сайын жаң а ғ ылым тү рлерінің пайда болуы философия пә нінің ө рісін тарытып, тіпті оны керек қ ылмай қ алуы мү мкін, - деген пікірді туғ ызуы жоқ емес. Ағ ылшын драматургы У.Шекспирдің “Король Лир² кейіпкері ө зінің барлық байлығ ын ү ш қ ызына бө ліп беріп, ө мірінің соң ында қ айыршы болып қ алғ анындай, философия шең берінен бө лініп кеткен жеке ғ ылымдар оны ө з пә нсіз қ алдырмас па екен, - деген сұ рақ ты неміс философы В.Виндельбанд қ ойғ ан болатын. Ал француз философы О.Конт философия ө з дамуында 3 сатыдан ө теді дейді. Олар – теологиялық (theos – грек сө зі, - Қ ұ дай), метафизикалық (meta phіsіka – грек сө зі, - табиғ аттан кейін, болмыстың алғ ашқ ы қ ұ діретті бастамалары жө ніндегі ілім) жә не позитивтік. Соң ғ ы сатысында философия тек қ ана жалпы ғ ылым жә не таным методтары (method – грек сө зі, -ә діс) жө ніндегі пә нге айналмақ, қ алғ ан мә селелердің бә рі жеке ғ ылымдардың ү лесіне кете бермек.

Философия пә ніне деген мұ ндай кө зқ арасты сынғ а алу ү шін, біз бұ л ғ ылымның шығ у тарихына кө з жіберуіміз керек. Онда біз тарихи ө ндіргіш кү штердің дамуы, ой ең бегінің дене ең бегінен бө лінудің негізінде алғ ашқ ы ғ ылыми тү сініктердің пайда болып (жер ө ң деу, оғ ан су ә келу, геометриялық, математикалық тү сініктерді, мал бағ у, кө шіп-қ ону, жұ лдыздар мен планеталарғ а, айғ а қ арап, олардың қ озғ алуы, жерге тигізетін ә серлері жө ніндегі білімдердің негізінің пайда болуына ә келді), мифологиялық жә не діни кө зқ арастың бірте-бірте алшақ тап, Дү ниеге деген ақ ыл-ойғ а негізделген білімді тудырғ анын атап ө туіміз керек. Негізінен алғ анда, бұ л алғ ашқ ы ө мірге келген білімнің синкретикалық табиғ атын атап кө рсеткен жө н - ол ә лі философия, ия болмаса физика, психология т.с.с. емес, оның ішінде барлық болашақ Дү ниеге келген ғ ылымдардың ұ рығ ы болса керек.

Кө не грек топырағ ында бұ л алғ ашқ ы білімге философия деген атақ беріліп, ол шынында сол кездегі барлық дү ние зерттеудегі пайда болғ ан ғ ылымның алғ ашқ ы деректері мен тұ жырымдамаларын ө з бойына сің ірді. Сонымен қ атар, философияның ө з табиғ атына тә н сұ рақ тары да пайда бола бастайды. Олар – Дү ниенің негізінде не жатыр? Адам – ол кім? Ақ иқ ат, қ згілік, Ә семдік дегеніміз не? т.с.с. сұ рақ тар. Бұ л Дү ние жө ніндегі шегіне жеткен ең жалпы сұ рақ тар пайда болып, ө зінің мазмұ нын ғ асырлар ө ткен сайын терең дете тү сті. Кө не заманның ұ лы ойшысы Аристотель бү кіл философияны ү лкен 3 бө лікке бө лді: ол теоретикалық философия (ой-ө рісінен шығ ады), практикалық (адамның ө мірдегі жү ріс-тұ рысы мен іс-ә рекетін зерттейді) жә не кө ркемө нерлік (шығ армашылық ты зерттейді).

Аристотель ө з заманының ғ ұ лама ғ алымы ретінде ғ ылымның жеке мә селелерімен де айналысты, мысалы – жануарлардың дене қ ұ рылысы, я болмаса, риторика т.с.с. (rhetorіke – грек сө зі, - ә сем сө йлеу ө нері). Бірақ, бұ л ғ ылым салаларын ол кісі философиядан бө лек ажыратып қ арағ ан жоқ.

Орта ғ асырларда дінге, діни сезімге басым орын берілгенімен, философия пә ні жө ніндегі Кө не Замандағ ы қ алыптасқ ан кө зқ арас сол кү йінде қ ала берді.

Алайда, бұ л жағ дай дү ниеге Жаң а дә уір келе ө згере бастайды. Ол, біріншіден, философиялық ой-ө рістің діннен бас дербестік алуы; екіншіден, капиталистік қ арым-қ атынастардың дамуының арқ асында ө ндіргіш кү штердің жаратылыстану ғ ылымдарын жандантып, олардың дербес сала ретінде қ алыптасуына ә келуі. Ә сіресе, бұ л ү рдістер XV-XV!! ғ.ғ. ғ асырларда белсенді жү ріп жатты. Механика, астрономия, математика ғ ылым салалары ө здерінің пә ндік дә режесіне кө терілді. XVғ. ғ асырда химия ө зінше дербес ғ ылымғ а айналды. XX биология мен бірге антропология дербес ғ ылым ретінде қ алыптаса бастады (сонымен қ атар, қ оғ амдық -экономикалық пә ндер). ХХ ғ асырда философияғ а ө те жақ ын ғ ылым салалары – психология, этика, эстетика, саясаттану, ә леуметтану пә ндері дербес ғ ылым саласына айналды. Ал ХХ ғ асырдың екінші жартысында Ғ ТР кү рт дамуы жеке ғ ылымдардың ө зінің кө п салалы пә ндерге айналуына, сонымен қ атар, екі саланың қ иылысқ ан жерінен пайда болғ ан биофизика, астрофизика, биохимия сияқ ты жаң а ғ ылым салалары дү ниеге келді.

Сонымен, ғ ылымның қ алыптасып, сала-салағ а бө лінуі (дифференциация), бірте-бірте ғ ылыми салалардың тү йіскен жерлерінен жаң а пә ндердің пайда болуына ә келді (интеграция).

Ғ ылым саласындағ ы Жаң а дә уірдегі жә не ең жаң а ХХ1ғ. мұ ндай шытырман кү рделі ө згерістер философия пә ніне ө зінің қ андай ық палын тигізді? Расында да, философия жеке ғ ылымдардың ө зінше дербес пә нге айналуымен “жалаң аш корольге² ұ қ сас болып қ алғ ан жоқ па, - деген сауалдар оқ ырманның ойына келуі мү мкін.

Мұ ндай сауалдарғ а біз ү зілді-кесілді – жоқ, - дер едік. Ө йткені, жеке ғ ылымдар саласы қ алыптаса бастасымен-ақ философия да бірте-бірте ө з шынайы мә селелеріне терең ірек қ арап, оның ө з-ө зін табуын жең ілдетті.

Тарихи философияның ғ асырлар бойы “натурфилософиялық мә селелермен² айналысу себебі – жеке ғ ылымдардың дербес пә н ретінде ө мір сү ре алмауы; сондық тан философия жаратылыстану мен ә леуметтік ғ ылыми деректерді бойына жинап, соларды сараптап, ө з ішінде бірте-бірте дамытуғ а мә жбү р болды. Философия ө зіне тә н шегіне жеткен ең жалпы мә селелерді ешқ ашанда сыртқ а қ алдырғ ан жоқ. Сонымен жеке ғ ылымдардың қ алыптасу жолында, философия да ө зін ауырлататын натурфилософиялық мә селелерден қ ұ тылып, ө з-ө зіне бірте-бірте келе берді (natura – табиғ ат, философиялық ой-ө рістегі табиғ ат жө ніндегі тұ жырымдар).

Қ орыта келе, мына пікірді айтуғ а болады. Философия ө зінің тарихи бастауынан бастап, осы заманғ а дейін – 2, 5 мың жылдық шең берінде - ө зінің пә нін, айналысатын мә селелерін ө згерткен жоқ. Жеке ғ ылымдардың қ алыптасуы философияның ө рісін тарылтқ ан жоқ жә не тарылта алмайды да, ө йткені, ешбір жеке ғ ылым дү ниенің ең жалпы байланыстары мен қ атынастарын зерттемейді. Керісінше, философия ө з пә нін ғ ылыми деректер ө скен сайын дамытып, ө з ө рісін кең ейтіп жә не терең деу ү стінде.

Философия пә нінің қ айнар кө зі – жеке адам, я болмаса ә леуметтік топ, қ оғ амның Дү ние мен адам жә не олардың ара-қ атынасы жө ніндегі жалпы мағ лұ матты қ ажет етуінде. Басқ аша айтқ анда, homo sapіens (саналы адам) Дү ниені біртұ тас ретінде жә не сол дү ниедегі ө зінің кім екені, ондағ ы алатын орны жө ніндегі ойлар мен сезім тебіреністерін тудырады.

Философияның пә ні Дү ние мен адам арасындағ ы жү йедегі шегіне жеткен ең жалпы байланыстар мен қ атынастар жиынтығ ын қ ұ райды. Бұ л ең жалпы жақ ындағ анда ғ ана. Бұ л қ атынастар мен байланыстарды ә рі қ арай сараптап терең детсек, онда оның кө п қ ырлылығ ын кө реміз.

Ең бірінші философия пә нінің метафизикалық онтологиялық қ ыр-сырын атап ө туіміз керек (ontos – грек сө зі, барлық, болу; logos – ілім, болмыс жө ніндегі ілім). Оғ ан мынандай сұ рақ тарды жатқ ызуғ а болар еді. Дү ниенің негізінде не жатыр? Ол шектелген бе, я болмаса шексіз бе? Мә ң гілік, я уақ ытша ма? Дү ниенің ө мір сү руінің ішкі мақ сат-мұ раты бар ма, ол не ү шін жаратылғ ан? Адамзат не ү шін жаратылды? Адам болмысының мә ні неде? Қ оғ ам болмысын анық тайтын заң дар бар ма? т.с.с.

Философия пә нінің екінші ү лкен мә селелері – ол оның гносеологиялық жақ тары (gnosіs – грек сө зі, -тану, білу). Оғ ан мынандай сұ рақ тарды жатқ ызуғ а болар еді. Біз кімбіз жә не Дү ниедегі алатын орнымыз қ андай? Адамның ақ ыл-ойы мен зердесінің табиғ аты неде жә не ол Дү ниенің ішкі сырын аша ала ма? Ақ иқ ат, шындық дегеніміз не? Сезімдік пен ақ ыл-ойдың ара қ атынасы қ андай? т.с.с.

Философия пә нінің ажырамас мә селелерінің бірі - ол оның аксиологиялық, яғ ни, қ ұ ндылық жақ тары. қ ұ ндылық ә лемін сараптау. Адам ө мірі мә н-мағ ынасының даму бағ ытын анық тауда философияның алатын орны мен қ ызметі ерекше. Осы тұ рғ ыдан алғ анда, философияда мына сұ рақ тар бар: шындық, ә семдік, ізгілік дегеніміз не? Адам ө міріндегі еріктік, ә ділеттілік, тең дік, жақ сылық, ө лшем, парасаттылық т.с.с. қ ұ ндылық тар қ андай орын алады? т.с.с.

Философия пә нінің келесі жағ ы – ол оның праксеологиялық, прагматикалық мә селелері (praktіcos – грек сө зі – белсенді, іс-ә рекетшіл; pragmatos – грек сө зі, -іс-қ имыл). Ө йткені, адам Дү ниені тану барысында тек қ ана оны ой-ө рісімен қ амтып қ ана қ оймай, ө з іс-ә рекеттерімен тү йістіріп, Дү ниеде бұ рынғ ы-соң ғ ы болмағ ан жаң а нә рселерді, қ ұ былыстарды тудырады. Кең тү рде алғ анда, философияның праксеологиялық мә селелеріне бү кіл адамзат тарихындағ ы материялық жә не рухани ө ндірістегі жетістіктері мен тә жрибесі, соларғ а жеткізген сан-алуан адамдардың табиғ атпен жә не ө з-ө здерімен байланыстары мен іс-ә рекеттерін жатқ ызуғ а болады. Адам, ә леуметтік топ, я болмаса қ оғ амның дү ниетанымы, дү ниесезімі мен оның іс-ә рекет белсенділігінің байланысы қ андай? Адамның іс-ә рекетіне тү рткі болатын оның қ ажеттіліктерінің табиғ аты неде? Мақ сатқ а лайық ты іс-ә рекет деп нені айтамыз? Адамның іс-ә рекетінде мақ сат-мұ рат пен соғ ан жеткізетін қ ұ ралдардың ара-қ атынасы қ андай? Адам ө зінің іс-ә рекеттерінен шығ атын Дү ниеге тигізетін барлық салдарды ескере ала ма? Дү ниені адамзат қ аншалық ты ө згертуі керек жә не де сол ө згертуде қ оғ ам мен басқ а тіршіліктің ара-қ атынасы қ андай болмақ?, - т.с.с. сұ рақ тар философияның праксеологиялық мә селелеріне жатады.

Ең соң ында біз философия пә нінің ең нә зік, кү рделі, терең ой, телегей-тең із сезімдер, рухани толғ ау тудыратын жағ ын атап ө туіміз қ ажет. Ол Дү ниенің ө зін-ө зі танып білу дә режесіне кө терген ең ә сем кү ш – адам.

Адам мә селесі ә сіресе ХХ ғ асырдағ ы ойшылардың философиясында аса ү лкен орын алды. Адам – кім? Ол рух па, я болмаса дене ме? Ол не ү шін Дү ниеге келді? Адамның басқ а тіршіліктен айырмашылығ ы қ андай? Адам ө мірінің мә н-мағ ынасы неде? Ол ө лімнен аттап ө тіп ө лместікке жете ала ма? Адам ғ арышта жалғ ыз ба, я болмаса басқ а рухани пә нделердің біреуі ғ ана ма? т.с.с. сұ рақ тар философия пә нінің антропологиялық жағ ын кө рсетеді.

Орта ғ асырдың ғ ұ лама ойшысы А.Августин айтқ анындай “адамның ө зі Дү ниедегі орасан тұ ң ғ иық, оның сезім толқ ыны мен жү рек тебіренісін есептеу адамның басындағ ы шашты есептеуден де қ иын. Адамды микрокосм (кіші ғ арыш) ретінде макрокосмғ а (ү лкен ғ арыш) тең еген ертедегі грек ойшылардың ойында ү лкен сыр жатса керек.

Ә рине, философия пә нінің жоғ арыда кө рсетілген жақ тары бір-бірімен ө те тығ ыз байланысты болып белгілі біртұ тас жү йені қ ұ райды. Сонда ғ ана біз кү рделі адам мен дү ние арасындағ ы ең жалпы қ арым-қ атынастарын толық қ анды суреттей аламыз.

Алайда, ә рбір адамның философияны оқ ып-білудегі, ә сіресе, оны зерттеудегі ерекше бір салағ а деген қ ызығ ушылығ ы болуы мү мкін. Ә детте солай болады да. Мысалы, жаратылыстану ғ ылымдарының ө кілдері кө бінесе болмыс философиясына (онтология), тә рбие мә селелерімен айналысатындар адам жә не қ ұ ндылық философиясына (философиялық антропология мен аксиология), логика жә не математика салаларының ө кілдері - таным философиясына (гносеология), ө ндіріске жақ ын ә р-тү рлі техникалық мамандар иесі – іс-қ имыл философиясына (праксиологиялық философия) ерекше кө ң іл бө луі мү мкін. Ө йткені, атап ө ткен философия салалары олардың мамандығ ына, білім ерекшелігіне сай келеді. Бірақ, мұ ның ө зі философияның басқ а салаларын да ешқ ашанда естен шығ армай, ә рқ ашанда олардың ө зара бір-бірімен байланысын мен біртұ тастығ ын ескеріп отыруды талап етеді. Сонда ғ ана біз философиялық ой-ө рістің шең берінде боламыз. Егерде біз философияның белгілі бір саласын толығ ынан бө ліп алып қ арасақ, онда ол бірте-бірте жеке ғ ылымдар саласына қ арай жылжып, ө зінің философиялық қ асиеттерінен айырылып, жеке ғ ылымдар саласымен сің ісіп кетуі мү мкін. Философия ө з-ө зін сақ тап қ алу ү шін “Адам мен Дү ниенің ² шегіне жеткен ең жалпы қ арым-қ атынастарының шең берінде ә рқ ашанда болуы керек. Бұ л философияның ерекшелігі оның негізгі мә селесін шешу арқ ылы анық талады.