Философияның негізгі мәселесі. Бірінші жағы.

Бү гінгі таң да жаң арудағ ы қ оғ амның философиялық -ә леуметтік мә селелерін қ ою жә не шешу жолында бұ рынғ ы кең естік қ оғ амның идеологиялық негізі болғ ан марксизмді сырттату жолында философияның негізгі мә селесін де жоқ қ а шығ арғ ысы келетін пікірлер аз емес. Ә рине, маркстік философияның шең берінде “негізгі мә селе² тек қ ана диалектикалық материализмді дә ріптеуге, қ алғ ан философиялық бағ ыттарғ а “бейғ ылымдылық ² бағ а беру жолында пайдаланылды.

Бірақ, соғ ан қ арамастан, біз философияның негізгі мә селесі марксизмнің ойлап шығ арғ ан “жалғ ан мә селесі² деген ойдан алшақ болуымыз керек. Ө йткені, философия дү ниеге келісімен-ақ оның шең берінде ә р-тү рлі бір-біріне қ арсы бағ ытталғ ан ағ ымдар пайда болды.

Философиядағ ы ә рбір дү ниеге деген кө зқ арастың негізінде осы пә ннің негізгі мә селесінің шешімі жатыр.

Философияның негізгі мә селесі осы пә ннің терең табиғ атынан шығ ады. Дү ниенің біртұ тастығ ын, бірлігін ой-ө рісімен қ амту ү шін біз бірнеше сұ рақ қ а жауап беруіміз керек. Ол – Дү ниенің алғ ашқ ы негізгі субстанциясы неде? (substantіa – латын сө зі, -негізінде, астында жатқ ан).

Екінші жағ ынан, бұ л Дү ниені ең шегіне жеткен жалпылық тұ рғ ысынан алып қ арағ анда, онда біз екі-ақ қ ұ былысты табамыз - оның бірі материя (materіa – латын сө зі, -зат) – табиғ ат заты, екіншісі – сана – адамның ішкі жан-дү ниесі, рухы.

Жалпы айтқ анда, жоғ арыда кө рсетілген ү ш ұ ғ ымда Дү ниені зерттеудегі негізгі ү ш идея берілген. Ол – Дү ниенің бірлігі, екіншіден – оның заттық субстраты (substratum - негіз), ү шіншіден – адамның ө з ішінен табатын материалдық емес рухани тебіреністері.

Келесі ерекшеліктері – бұ л ұ ғ ымдардың метафизикалық табиғ аты, - яғ ни оларды жеке ғ ылымдардағ ы ұ ғ ымдар сияқ ты тә жірибе арқ ылы тексеру мү мкін емес, ө йткені, олар бү кіл ә лемді ө з мазмұ нында қ амтуғ а бағ ытталып, бү кіл адамзат тә жірибесінің сыртына шығ ып, тек болжамдық мағ нағ а ғ ана ие болады.

Олай болатын болса, қ айсыбір философиялық ағ ым, қ алай дегенде де, бұ л ұ ғ ымдардың ара-қ атынасын ө зінше анық тамай ә рі-қ арай бір қ адам аттай алмайды.

Егер Дү ниенің субстанциясы материя деген пікірге келсек, онда философияда материалистік ағ ым пайда болады.

Керісінше, субстанция дегеніміз жеке адамның жан-дү ниесі, я болмаса Дү ниежү зілік абсолюттік идея, рух т.с.с. деп болжамдасақ, онда философияда идеалистік ағ ым пайда болады.

Егер Дү ние субстанциясының екі ажырамас – материалдық жә не рухани - жағ ы бар деген кө зқ араста болсақ, онда біз философияда реализм бағ ытын тудырамыз. Тек қ ана бұ л ұ ғ ымды Орта ғ асырлардағ ы схоластикалық философияның жалпы ұ ғ ым жө ніндегі реализмінен айыруымыз керек.

Философияда сирек кездесетін ағ ымдардың бірі – Дү ние субстанциясы екеу – материя жә не рух жә не олар бір-біріне тә уелсіз деген пікір. Мұ ны алғ аш рет философия тарихында француз философы Р.Декарт айтқ ан болатын. Мұ ндай кө зқ арасты біз дуализм бағ ытына жатқ ызамыз. (dualіs – латын сө зі, -екі жақ тылық).

Ал жоғ арыдағ ы ү ш Дү ниеге деген кө зқ арас монистік бағ ытта болмақ. (monos – грек сө зі, -біреу).

Дү ниеге деген материалистік кө зқ арас ә лемдегі болып жатқ ан барлық қ ұ былыстарды дене, я болмаса сол материалдық заттардың қ асиетттері ретінде қ арайды. Сонау кө не заманнан бастап осы уақ ытқ а дейін материалистік философиядағ ы ағ ым (жаратылыстану ғ ылымдарының жетістіктеріне сү йене отырып) материя жө нінде ә ртү рлі пікірге келгенменен жоғ арыдағ ы кө рсетілген кө зқ арастан тайғ ан жоқ.

ХХ ғ асырда жаратылыстану ғ ылымдарының дамуы, капиталистік қ оғ амның ә леуметтік саяси қ айшылық тарының ө ршуі маркстік материализмінің дү ниеге келуіне ә келіп соқ ты. К.Маркс пен Ф.Энгельс Дү ниеге деген материалистік кө зқ арасты қ оғ ам ө міріне дейін кө теріп біртұ тастық материалистік ілімнің негізін қ алады. Сана, рухани ө мірді тү сіну ү шін олар философияғ а бейнелеу теориясын енгізді. Материяның ең жалпы қ асиеті – бейнелеу, осы арқ ылы тарихи материя ү не бойы даму, кү рделену ү стінде. Адамның санасы – бейнелеудің ең биік идеалды тү рі, - деген пікір айтып, мидағ ы болып жатқ ан неше-тү рлі бұ лдыр кө мескі ү рдістердің ө зі адамдардың материалдық болмысынан шығ ады, - деген пікірді олар “Неміс идеологиясы² деген ең бектерінде ашық айтты.

Сонымен қ атар, марксизм адам санасының ө зін тудырғ ан материалдық ү рдістерге белсенді кері ә серін тигізіп, оны жетілдіретінін мойындады.

Философиядағ ы материалистік ағ ым ең кө не, бү гінгі таң да жан-жақ ты дамығ ан, жеке ғ ылымдардың нә тижелерін ө з бойына сің іріп, адамзаттың ағ арғ ан бө лігінің Дү ниеге деген кө зқ арасы ретінде ө зін кө рсеткісі келеді.

Бірақ, бұ л кө зқ арастың сонау тұ рпайы материализмнен бастап диалектикалық материализмге дейінгі негізгі ә лсіз жері – материалдық қ оршағ ан ортаның логикасы қ айдан шық ты, Дү ниенің заң дылық тары, оның дамуының қ айнар кө зі неде? - деген сұ рақ. Бү гінгі адамды ол Дү ниенің ішкі қ айшылығ ында, материяның бейнелеу қ асиетімен байланысты, - деген жауап толығ ынан қ анағ аттандыра алмайды.

Философияның негізгі мә селесін шешу жолындағ ы материализмге қ арама-қ арсы бағ ыт – идеализм (іdea – грек сө зі, -ой, идея). Дү ниенің негізінде субстанция ретінде рухани болмыс жатыр, - деген қ айсыбір дү ниесезім мен дү ниеқ абылдауды біз идеализм дейміз. Идеализм адам ө мірінің рухани жағ ын бірінші орынғ а қ ояды. Бұ л ағ ым қ айсыбір белсенділік, шығ армашылық тың қ айнар кө зі – рухта деген пікір айтады. Материя мойындалғ анымен, ол енжар, болмыстың тө менгі жаратылғ ан тү рі ретінде ғ ана қ аралады.

Идеализмнің қ айнар кө зі - сонау мифологиялық дә уірдің ө зіне барып тіреледі. Ө йткені, алғ ашқ ы қ ауымның шең берінде ө мір сү ріп жатқ ан адам бү кіл Дү ниедегі қ ұ былыстарды адамғ а ұ қ сатып тү сіндіреді – оларды жандандырады. Ә рі қ арай жү ре келе, адамның абстрактылық ойлау дә режесі жоғ арылағ ан сайын, идеализмнің дү ниеге келуіне толық жол ашылады. Ө йткені, қ айсыбір Дү ниедегі қ ұ былыстарды бейнелейтін жалпы ұ ғ ымдарда сол заттардың ішкі терең мә ні берілген. Сезіммен қ абылданатын сол заттар кү нбе-кү н ө згеріп, тіпті ө мірден кеткенмен, ұ ғ ымның мағ насы тұ рақ ты болғ андық тан, ол ө мірде қ ала береді. Мә селенің екінші жағ ы - қ айсыбір нақ тылы зат, қ ұ былыс ө зінің ұ ғ ымына ешқ ашанда толық сә йкес келмейді (ханның қ ызында да кемшіліктер бар). Сондық тан, ұ лы Абайдың “адам бол² деген нақ ыл сө зінде терең сыр жатыр. Ө йткені, бұ л Дү ниедегі ө мір сү ріп жатқ ан миллиондағ ан адамдардың ішінен бірде-бір адам идеясына толығ ына сә йкес келетін жанды табу мү мкін емес. Тірі адамның ү лесі - ө мірінің соң ына шейін кү нбе-кү н ө зін жетілдіруге тырысу, сол адам ұ ғ ымына жеткенінше сай болу. Олай болса, идеалистердің айтуына қ арағ анда ұ ғ ым шынайы болмысқ а жатса, нақ тылы дү ниеге келіп, біршама уақ ыттан кейін дү ниеден кетіп жатқ ан мінді заттар – елес, жалғ ан болмыс ретінде тү сіндіріледі.

Егер материализм адамның ішкі ө мірінен гө рі сыртқ ы дү ниені танып-білуге бағ ытталса, идеализмнің ең негізгі мә селесі – адам, оның ө мірі мен ой-ө рісі, тағ дыры мен ү міті, зардабы мен қ уанышы т.с.с. Сондық тан идеалистік философияның аксиологиялық, праксеологиялық жақ тары онтологиялық, гносеологиялық жақ тарына қ арағ анда басымырақ болады. Идеалистік философияның негізгі екі тү рін бір-бірінен ажыратуғ а болады: ол объективті жә не субъективті идеализм.

Батыс философиясында алғ ашқ ы рет тұ жырымдама ретінде жан-жақ ты біртұ тас жү йелік объективтік кө зқ арас Платонның философиясында қ алыптасты.

Платонның Эйдос ә лемі – рухани ә лем жә не сонымен қ атар, бұ л Дү ниедегі нақ тылы заттардың алғ ашқ ы кейпі. (eіdos - идея). Философтың ойынша, идеялар заттардың табиғ атында кө мескіленіп, бұ рмаланады. Сондық тан сезімдік заттар ә рқ ашанда толығ ынан ө зінің идеясына сә йкес келмейді. Платонның ойынша, идея ә лемі мен заттар ә лемін бір-бірімен қ осқ ан Демиург – ол мә ң гілік ө мір сү ріп жатқ ан енжар материядан идеяларғ а ұ қ сайтын, соғ ан сә йкес заттарды жасайды. (demіeourgos – грек сө зі, -ө нерші, -demіourgos - қ олө нерші, ұ ста).

Платонның таным теориясы адамның жан-дү ниесінің бұ рынғ ы идеялар ә лемінде ө мір сү рген кезін анамнезистеуге, еске тү сіруіне негізделеді (anamnesіs – грек сө зі, -еске тү сіру). Оғ ан тү рткі болатын адамның сезімдік қ абылдауы - ө йткені, ол заттың ұ ғ ымдық мә ніне жете алмайды да, адамның ойлау қ абілетін оятады. Адамның жан-дү ниесі идеялар ә лемінен шық қ аннан кейін мә ң гілік, ол ешқ ашан ө лмейді.

Объективті идеализмнің негізгі қ ағ идалары Орта ғ асыр заманында монотеистік (monos – грек сө зі, -біреу; theos - қ ұ дай) діндердің қ алыптасуына зор ә серін тигізді.

Платонның идеялары христиан дінінде Қ ұ дайдың ойына айналады. Егер Платонның Демиургі мә ң гілік ө мір сү ріп жатқ ан материяғ а идеалдық бітім берсе, христиан діні Қ ұ дайдың қ ұ діретті сө зі арқ ылы жоқ тан бар Дү ние жаратылды дейді. Сонымен Платонның мә ң гілік ө мір сү ріп жатқ ан енжар материясы ү зілді кесілді теріске шығ арылып, Қ ұ дайдан бұ рын ешнә рсе жоқ, Дү ниенің бә рі соның қ ұ діретті кү ші арқ ылы пайда болады деген қ ағ идағ а аса ү лкен мә н беріледі.

Дінде адамның дү ние-тануындағ ы ақ ыл-ойы теріске шығ арылмайды, бірақ ол сенім ақ иқ аттарымен шектеледі. Адамның ақ ыл-ойы Қ ұ дайдың берген аянынан биік емес, керісінше, - сенімге сә йкес болуы керек.

Платонның кө зқ арасы бойынша, зұ лымдық Дү ниенің кемшіліктерінен пайда болады, ал оның ө зі енжар материя мен идея қ осылғ ан кезде, - яғ ни бұ л жалғ ан Дү ние пайда болысымен-ақ сонымен бірге ө мірге келеді.

Діни философияда керісінше - Қ ұ дайдың логосынан (logos – грек сө зі, -сө з, мә н-мағ на) жаратылғ ан Дү ние еш- мінсіз, таза, ә сем болып дү ниеге келеді. Зұ лымдылық ты алатын болсақ, ол – тарихи оқ иғ а – оның себебі – адамның еркінің алғ ашқ ы кө рсетілген Қ ұ дайдың жолынан ауытқ уы. Олай болатын болса, тарихтың соң ында Қ ұ дайдың жасағ ан таза, ә сем жаратылысына қ айтадан оралуғ а болады.

Жаң а дә уірде Декарттың философиясында идея бө лек материямен қ атар ө мір сү ретін ерекше субстанция ретінде қ аралса, Гегельдің философиясында Абсолюттік Идеяның ө зін-ө зі тану жолындағ ы белсенділігіне айналады. Ал ХХ ғ асырдағ ы философияда ерекше ө мір сү ріп жатқ ан қ ұ ндылық, мә н-мағ на ә леміне (феноменология (phenomenon – грек сө зі, -қ ұ былыс), я болмаса ғ ылыми идеялар мен теорияларғ а айналады (ағ ылшын философы К, Поппердің “ү шінші ә лем² ілімі).

Сонымен, 2, 5 мың жылғ а созылғ ан объективтік идеализмнің тарихының негізінде оның ә ртү рлігіне қ арамастан бұ лжымағ ан бір ғ ана нә рсе бар – ол рухтың, ойдың, жан-дү ниенің, Қ ұ дайдың біріншілігі мен материаның жаратылғ ан дү ниенің екіншілігі.

Идеализмнің философия тарихындағ ы екінші тү рі – субъективті идеализм. Бұ л философиялық ағ ымның ерекшелігі – тек қ ана жан-дү ниенің ө мір сү руін мойындау. Ө йткені, адам ө з-ө зіне ү ң іліп қ арағ анда ө зінің жан-дү ниесінен басқ а ештең е таппайды. Субъективті идеализмнің ө кілі Дж.Берклидің айтуынша “Ө мір сү ру - қ абылдауғ а келетін нә рсе ғ ана². Ал, адамның санасындағ ы неше-тү рлі ұ ғ ымдарды алатын болсақ, олар бізді алдайтын жалғ ан елестер, ө йткені, біз оларды нақ тылы қ абылдай алмаймыз. Ә рине, бұ л қ ағ ида материализмге де, объективті идеализмге де қ арсы бағ ытталғ ан. Мысалы, Дж.Берклидің айтуына қ арағ анда, материя ұ ғ ымы – жалғ ан елес, ө йткені, біз оны ө зіміздің жан-дү ниемізден таба алмаймыз. Біз нақ тылы ағ ашты, ү йді, басқ а жанымыздағ ы адамдарды, машиналарды т.с.с. қ абылдай аламыз, ал материяны ешкім ө зінің жан-дү ниесінде елестете алмайды.

Олай болатын болса, шындық тың ө лшемі ұ ғ ымдар емес, адамның тү йсіктері, солардың жиынтығ ы, жалпы адамның психикалық ө мірі ғ ана (psyche – грек сө зі, -жан-дү ние). Мұ ндай кө зқ арасты шегіне шейін қ айшылық сыз созсақ, онда Дү ние дегеніміз сол ө мір сү ріп жатқ ан субъекттің жан дү ниесі ғ ана, басқ а ештең е де жоқ. Мұ ндай кө зқ арасты философияда солипсизм дейді (solus – латын сө зі, -жалғ ыз, бір; іpse - ө зім, жалғ ыз ө зім ғ ана деген мағ на береді). Ә рине, мұ ндай кө зқ арас абсурдқ а (absurdus – латын сө зі, -беймағ налық) ә келіп тірейді.

Олай болса, адамның дү ниесезімінің шындығ ын қ алай дә лелдеуге болады, - деген сұ рақ пайда болады. Субъективті идеализм оғ ан шарттық тұ жырымдама арқ ылы жауап береді. Егер біздің дү ниесезіміміз басқ а адамдардың сезіміне сә йкес келсе, онда ол рухани болмыстың шындығ ын дә лелдейді. Ал рухани ортақ болмыстың болуының ө зі оны тудырғ ан Қ ұ дайды мойындауғ а ә келеді. Сонымен, субъективті идеализм ө з шең берінен шығ ып ақ ырында объективтік идеализммен ұ штаса кетеді.

Қ орыта келе, идеализмнің қ ай тү рі болмасын рухты алғ ашқ ы кү ш ретінде мойындайды. Ал бұ л ағ ымның ә лсіз жағ ы - қ алайша жоқ тан бар нә рсе туады деген сұ рақ, ө йткені бү кіл адамзаттың тә жрибесі жоқ тан барды туғ ызуғ а болмайтынын кө рсетеді. Ә рине, мұ ндай кө зқ арас қ азіргі ағ арғ ан кө зі ашық адамды толығ ынан қ анағ аттандырмайды.

Бұ л арада біз материализм жә не идеализм деген ұ ғ ымдардың жай ө мірде де басқ а мағ нада қ олданылатынын атап ө туіміз керек. Қ арапайым адамдар материалист деп ө мірде болу емес алуғ а тырысатын, байлық пен мансап іздейтін, лә ззат қ уатын адамдарды айтады. Керісінше, идеалист деп ү не бойы рухани ізденісте, ө зінің мү ддесінен кө рі қ оғ амдық мү ддені жоғ ары ұ стағ ан, басқ а адамдарғ а риясыз кө мек беретін, ө зінің ар-ұ жданына кір келтірмеуге тырысатын адамды айтады.

Сонымен, бұ л ұ ғ ымдардың екі мағ налығ ы толығ ынан бір-біріне сә йкес келмеуі мү мкін. Мысалы, ө зінің философиялық кө зқ арасында материалистік бағ ыт ұ стағ ан адам нақ тылы ө мір салтында идеалист болуы сирек емес. Керісінше, философиялық идеалистік бағ ыт ұ стап, ө зінің нақ тылы ө мірінде ө зін металғ а (алтынғ а) сататын адамдар да аз емес, ал қ азіргі заманда тіпті кө бейіп келе жатыр.

Философияның негізгі мә селесін шешу жолында ү шінші жол бар. Ол жол – материализм мен идеализмнің біржақ тылығ ына қ анағ аттанбай, Дү ниенің негізінде жатқ ан субстанцияның екі қ асиетін – материалдық жә не идеалдық жағ ын бірдей мойындауында. Сонымен, болмыстың ө зі қ айшылық, оның материалдық жә не рухани жақ тары бар. Мұ ндай кө зқ арасқ а философияда реализм деген атақ берілген (realіs – латын сө зі, -шындық).

Ә рине, тарихи реализм материалистік жә не идеалистік ағ ымдардан кейін қ алыптасады, ө йткені бұ л ағ ым аталғ ан бағ ыттардың біржақ тылығ ын байқ ап, бұ лардан асып, Дү ниеге деген шынайы кө зқ арас жасауғ а ә рекеттенеді. Ал, бірақ, бұ л жол ө те қ иын жә не адамның ой-ө рісін философиялық біртектілікке, оны аяғ ына шейін ұ стауғ а деген ің кә ріне қ айшы келеді. Сондық тан реализм бағ ыты ә рқ ашанда материалистер мен идеалистер ө кілдерінің сынына тү седі.

Тарихи алғ ашқ ы жақ сы дамығ ан, кемеліне келген реалистік философияның негізін жасағ ан ұ лы Аристотель болды. Ол ө зінің кө зқ арасында бұ рынғ ы Дү ниеге деген натурфилософиялық кө зқ арастарды Платонның идеалистік принциптерімен ұ штастырады (natura – грек сө зі, -табиғ ат).

Аристотель натурфилософияның шең берінде дү ниеге келген материя ұ ғ ымын Платонның бітім (morphe, іdea – грек сө здері, forma – латын сө зі, -бітім, тү р) категориясымен ұ штастырып, ажыратпай бірге қ арайды. Екеуі де бірдей қ ажетті, бірдей шындық ты бейнелейді. Аристотельдің философиясының негізгі қ ағ идасы: “материясыз бітім жоқ, бітімсіз – материя жоқ ². Бұ л мә селені нақ тылай келе, оларды “мү мкіндік² (dunamіs – грек сө зі, -мү мкіндік) пен “іске асу² “шындық ² (energeja – грек сө зі, -шындық) категорияларына алмастырады.

Аристотельдің ойына қ арағ анда, бітім белгілі бір мақ саттың негізінде пайда болады, оны ол “заттың энтелехиясын², яғ ни ішкі қ озғ алтатын, мақ сатқ а лайық ты дамытатын рухани кү ш ретінде қ арайды (entelechіa – грек сө зі, -іске асу, мү мкіндіктің іске асып шегіне жетуі). Алайда заттың энтелехиясы – ол Платонның идеялар ә лемінен келген кү ш емес, ол осы Дү ниенің ө з ішкі кү ші. Субстанция дегеніміздің ө зі жалқ ы заттардан тұ ратын шындық, материя мен бітім ә рбір зат пен қ ұ былыстың ажырамас табиғ атын қ ұ райды. Ал жалпы идеялар, ұ ғ ымдарғ а келетін болсақ, олар ә р-тү рлі заттардың ортақ жақ тарын кө рсетеді – оны Дү ниедегі заттардың тектік қ асиеттері дейміз.

Аристотель адамның жан-дү ниесінің ө зін Платонғ а қ арағ анда басқ аша тү сінеді. Егер Платон адамның жан-дү ниесінің қ айнар кө зін аспандағ ы “идеялар ә лемінен² тапса, Аристотель адамның жаны – ол тірі дененің энтелехиясы, ө мірді қ амтамасыз ететін ішкі кү ші.

Аристотельден кейінгі философтар бұ л кісінің ұ лы философиясының дең гейін биіктете алмай, керісінше, біреулері материалистік, келесілері – идеалистік жолғ а тағ ы да тү сіп кетті.

Хқ қ қ ғ асырда пайда болғ ан схоластика реализмге қ айта оралғ анымен онда Қ ұ дай идеясы басымырақ болды.

Жаң а дә уірдің философиясының негізін қ алаушылардың бірі Р.Декарт реалистік философия жү йесін жасайды. Оның ерекшелігі – дү ниенің екі бір-біріне тә уелсіз дене жә не жан деген субстанциясы болуы. Олай болса, олар Аристотельдің философиясындағ ыдай ажырамайтын бірлікте емес, керісінше бір-біріне ымыраласпайтын дуалистік жағ дайда болады. Сондық тан, Р.Декарт мә ң гілік ешкім жаратпағ ан субстанцияны - Қ ұ дайды - ө зінің философиясына ең гізуге мә жбү р болды. Дене мен жанды адамның табиғ атында бір-бірімен байланыстырып ұ штастырғ ан - Қ ұ дай.

Голландия философы Б.Спинозаны екі субстанциялық дуалистік Р.Декарттың кө зқ арасы қ анағ аттандырмайды. Сондық тан, Спиноза Жаң а дә уірдегі ұ лы реалистік философияның жү йесін жасайды.

Б.Спинозаның субстанциясы біреу, ол - дене - шексіз де мә ң гілік ө зінің ө мір сү руі ү шін еш нә рсені қ ажет етпейтін ө з-ө зіне жеткілікті, себебі - ө зінің ішінде (causa suі – латын сө зі, -себебі ө зінде). Ол - Қ ұ дай, я болмаса, Табиғ ат, ө йткені, Спиноза оларды бір-бірімен тең еп пантеистік кө зқ араста болды.

Ал бізді жағ алай қ оршағ ан шектелген дү ниенің заттары мен қ ұ былыстарын алатын болсақ - олар субстанцияның жеке модустары, кө ріністері ғ ана (modus – латын сө зі, -ө лшем, тә сіл, кейіп, тү р).

Шексіз субстанцияның екі атрибуты (attrіbuo – латын сө зі, қ асиет, тағ у) арқ ылы адам дү ниені танып біле алады. Олар – созылу мен ойлау. Ә рбір зат субстанцияның модусы ретінде кең істікте созылып жатыр жә не белгілі бір идеяны кө рсетеді. Ал адамғ а келетін болсақ, ол Дү ниедегі ең кү рделі зат –оның ойлау дә режесі ең дамығ ан, ол ө з-ө зін ойлай алатын денелік пенде.

Х1Х ғ асырда реализмнің ерекше тү рі дү ниеге келеді. Ол неміс философы А.Шопенгауэрдің “еріктік философиясы². Оның айтуына қ арағ анда, Дү ниенің ең терең сыры оның ө мірге деген ессіз, мақ сатсыз талпынысында – негізі жоқ ерікте. Дү ние – ызағ а толы, ө зін-ө зі тіліп жатқ ан аласұ рғ ан жыртқ ышқ а ұ қ сайды. Дү ниенің негізінде жатқ ан ө мірге деген мақ сатсыз ерік, ә рине, нақ тылы ө мір сү ріп жатқ ан барлық заттар мен қ ұ былыстарғ а тә н. Олай болса, олардың арасында таусылмайтын мә н-мағ насы жоқ “барлығ ының барлығ ына деген соғ ысы² жү ріп жатыр.

Ал адамдарғ а келер болсақ, Дү ниежү зілік еріктің оның табиғ атындағ ы кө рінісі ә р кісінің шексіз ө зімшілдігінде (эгоизм) байқ алады. Ө мірге деген ерік ә р адамның ү стемдікке талпынуына ә келіп, оларды зардап шегуге, бақ ытсыздық қ а ә келіп соғ ады.

Мемлекет, заң дық кү рес оны жоя алмайды. Жалғ ыз амал – Будданың жолы - ө мірге деген еріктен бас тарту …

ХХ ғ асырда ө мір сү рген реалистік философияның ұ лы ө кілдерінің бірі- француз ғ ылымы Пьер Теяр де Шарден. Бұ л философ бү кіл ХХ ғ асырдағ ы жаратылыстану ғ ылымдарының жетістіктеріне сү йене отырып, ә сіресе эволюция теориясына, ө зінің реалистік философиясының субстанциясында екі – сыртқ ы жә не ішкі кү штің бар екенін кө рсетеді. Олар – тангенциалдық (сыртқ ы, физикалық), жә не радиалдық (ішкі, рухани) кү штер.

Адамн Қ ұ дайдың жаратқ ан жетілген Дү ниесінде ө мір сү ріп жатыр ма, я болмаса, ө зін жағ алай қ оршағ ан Дү ниені ә рі қ арай жетілдіре ме? - деген сұ рақ қ а Теяр де Шартен терең жауап қ айтарады.

Егер Дү ние дайын тү рде адамғ а берілсе, онда ол тек қ ана оғ ан табынып сү йсіне қ араудан басқ а ешнә рсе жасай алмайды.

Ал егер Дү ниенің басы да аяғ ы да болмаса, бірақ ол мә ң гілік ө згеріс, жаң ару арқ ылы ө мір сү ріп жатса, онда адам бұ л ә лемді ө згертуге, жетілдіруге, шығ армашылық ең бек етуге мү мкіншілік алады.

Адамзаттың бұ л Дү ниедегі ү лесі - ө зінің рухани кү шін болашақ ноосфера ә лемін жер бетінде орнатуғ а жұ мсау (nous - грек сө зі, -ақ ыл, ой; sphera – аймақ, сала) жер бетіндегі адамзат зердесінің негізінде ү йлесімді бір-бірімен тығ ыз байланысып дамып жатқ ан тіршілік ә лемінің болашақ та пайда болуы.

Ә рине, реалистік кө зқ араста ү не бойы болып, материализм, я болмаса идеализм бағ ытына ауысып кетпеу ө те қ иын. Мысалы, Теярдың “материя – рухтың анасы, рух – материяның ең биік ақ уалы² деген тұ жырымнан материяның біріншілігі жө нінде пікір туғ ызуғ а болады.

Ал философтың ғ арыштағ ы Омега нү ктесін мойындауы жә не бү кіл рухани радиалдық энергияның соғ ан қ арай ұ мтылуы – ол идеалистік бағ ыттағ ы ойшыл ма, - деген сұ рақ ты туғ ызуы мү мкін.

Қ орыта келе, философияның негізгі мә селесінің онтологиялық жағ ын ү ш жолмен шешілетінін байқ адық. Қ айсыбір адам, саналы, я болмаса бейсаналық тұ рғ ыдан, ө зінің дү ниеге деген кө зқ арасында осы кө рсетілген ағ ымның біреуінің шең берінде болады.

Ә ң гіме материалист, идеалист, я болмаса реалистік бағ ытта болу емес, сол шең бердегі философияны саналы тү рде игеріп, ө мірдегі ө з орның ды табуда болса керек. Философиялық даналық пен қ аруланғ ан адам бү кіл адамзатпен бірге қ азіргі рухани ізденіске ат салысып, бү гінгі ө ркениеттің тамаша жетістіктерін игеріп, сонымен бірге оның қ айғ ылы да аянышты қ ателіктерін тү зеу жолында белсенділік кө рсетсе екен дейміз.