Күрделі кемістік ұғымының мәні.

Соң ғ ы жылдары дамуында кү рделі кемістігі бар балалар санының қ атары дү ние жү зінде кө беюі мен оларғ а біліктілік тұ рғ ысынан кө мектесу бойынша ғ ылыми-ә дістемелік нұ сқ аулық тардың жоқ тығ ы қ азіргі арнайы ә дебиеттерде дамудағ ы кү рделі кемістік проблемасының кө кейкестілігін арттырып отыр. Бү гінгі кү н практикасы ә р тү рлі кемістіктері бірігіп кеткен балалардың барлық типтегі арнайы мекемелерде кездесетіндігін дә лелдейді. «Кү рделі кемістік» тү сінігі немесе, қ азіргі ғ ылыми айналымдағ ы «дамудағ ы кү рделі кемістік» ұ ғ ымы ә дебиеттерде ә р тү рлі тұ жырымдалғ ан.

Осы ұ ғ ымдар қ арастырылғ ан арнайы ә дебиеттер мен зерттеулерді жан-жақ ты талдау негізінде «дамудағ ы кү рделі кемістік» бойынша кө п тү рлі ұ ғ ымдар бар екендігін байқ атты. Осы ұ ғ ымның синонимдері болып «дамудың кү рделі зақ ымдануы», «дамудың кү рделі аномалиялары», «бірігіп кеткен зақ ымданулар», «аралас зақ ымданулар», «жиынтық кемістіктер» «ауыр жә не кө п зақ ымданулар» жә не т.б. табылады.

Н.М.Назарова балалардың кү рделі зақ ымдануына бір индивидумның басында екі жә не одан кө п бастапқ ы психофизикалық кемістіктердің бірігулерін (есту мен кө руі бұ зылуы, зияты мен есту қ абілетінің бұ зылысы, есту қ абілетінің зақ ымдануы мен церебральдық паралич, кө рудің бұ зылуы мен балалар церебральдық параличі жә не т.б.) жатқ ызады.

Қ азіргі уақ ытта АҚ Ш-та балалардың кө ру мен есту

қ абілеті зақ ымдануымен қ атар оқ ытудың «кө п кедергілері бар» арнайы бағ дарламалары жұ мыс істейді. Бұ л термин бірнеше зақ ымдары бар, мә селен ақ ыл-есі кемістердің кө ру немесе есту органдары зақ ымдануларымен бірігіп кетуін білдіреді. Бұ л жағ дайдағ ы «кедергі» оқ ыту міндеттерін қ иындатады, ө йткені бұ л балалар бір кемістікке бағ ытталғ ан арнайы мекемелерге орналаса алмайды.

С.Е.Гайдукевич кө птеген зақ ымдануы бар ауыр форма тұ рғ ысынан интеллектулдық дамуы бұ зылғ ан балалардың кө ру, есту, дене қ ұ рлысының жетіспеушілігі мен тә рбиедегі қ иындық тарының бірігуін тү сіндіреді.

В.Н.Чулковтың пайымдауынша кү рделі кемістік дегеніміз баланың ә леуметтік бейімделуіндегі дамуының зақ ымдануы мен қ иындық тарының қ ұ рылымын анық тайтын бірдей дә режедегі екі немесе одан да кө п бұ зылулардың бірігуі.

«Кемістіктің кү рделі қ ұ рамы» жә не «кү рделі кемістігі бар балалар» ұ ғ ымдарының тең естірілуі дұ рыс емес. Л.С.Выготскийдың тұ жырымдарына негізделе отырып, М.В.Жигарева ә рбір тұ рақ ты бұ зылу бастапқ ы жә не кейінгі иеархиялық қ ұ рылымына ие екендігін анық тайды. Яғ ни ә р кемістік сатылылы: бастапқ ы сатысынан жә не оның салдарынан (кемістіктің екінші сатысы) тұ рады – бұ л ә р жеке кемістіктік кү рделі қ ұ рамын білдіреді.

Демек, практикалық сұ рақ тардың дұ рыс шешімі кү рделі жә не кү рделенген бұ зылуларды анық тау барысындағ ы негіздемені нақ ты тү сінуді талап етеді. Кешенді зақ ымданулар туралы мә селені аномальдық дамудың кү рделі қ ұ рылымының негізгі ережелері туралы білімдер контексінде ғ ана қ арастыру мү мкін. Бұ зылыстар бірігіп бір-біріне кө п қ ырлы ық пал етеді жә не ө зара кү шейе тү седі. Оның соң ынан, бө лек бір зақ ымданудың қ арапайым сомалық қ осындысымен салыстырғ анда сапалық жә не сандық тұ рғ ыдан айтарлық тай дө рекі кері салдары болуы мү мкін.

Кү рделенген зақ ымдану - бірқ атар бастапқ ы зақ ымдануларғ а ие, бірақ оның біреуі негізгісі, жетекшісі болып табылатын, аномальдық даму қ ұ рылымын анық тайтын, яғ ни екінші ауытқ уғ а негіз болатын бұ зылуды айтады. Сонымен бірге екінші кемістік бастапқ ы болғ анымен айқ ын кө рініс таппағ ан немесе компенсацияғ а бағ ынатын, дейтұ рғ анмен ол негізгі жетекші кемістікке ық пал етеді.

Бұ дан басқ а, бірқ атар дереккө здерде «кө птік зақ ымданулар» ұ ғ ымы қ арастырылып, баланың дамуындағ ы ү ш немесе одан да кө п бастапқ ы бұ зылулардың жиынтығ ы. Оның ә р қ айсысы кері ық палды ауытқ уғ а ие болатындығ ын білдіреді, мә селен: соқ ыркерең ақ ыл-есінің зақ ымдануымен ұ штасуы.

Жоғ арыда айтылғ андар негізінде мынадай тұ жырым жасауғ а болады: кү рделі (кешенді) кемістік дегеніміз ә рбірін бө лек алғ анда аномальдық дамудың қ ұ рылымы мен сипатын анық тайтын бірқ атар бастапқ ы ауытқ улардың бірігуі. Зақ ымданулар бір-біріне кө п қ ырлы ық пал етеді жә не олар ө зара кү шейе тү седі. Оның соң ынан, бө лек бір зақ ымданулардың қ арапайым сомалық қ осындысымен салыстырғ анда сапалық жә не сандық тұ рғ ыдан айтарлық тай дө рекілік тұ рғ ысындағ ы кері салдары болуы мү мкін.