Мектеп жасына дейінгі соқыр-керең балалардың психофизикалық дамуы

1. Ө з-ө зіне жеке қ ызмет ету.
2. Соқ ыр-керең дерде қ оршағ ан орта туралы бейнелерін қ алыптастырудың ерекшеліктері.
3. Соқ ыр-керең дерде шынайы жесттер қ алыптастыру.
4. Соқ ыр-керең дерді уақ ытта бағ дарлауғ а ү йрету.
5. Соқ ыр-керең дердің кең істікте бағ дарлауын жә не қ имыл-қ озғ алыс белсенділігін дамыту.
6. Соқ ыр-керең дердің қ арым қ атынасын дамыту.
7. Соқ ыр-керең дердің ойын іс-ә рекетін дамыту.

1-4

Соқ ыр-керең баланы тә рбиелеудің ең бастысы, нақ ты кү н тә ртібіне 3 міндетті бірдей атқ арады:

1. баланың ө з-ө зіне қ ызмет ету дағ дыларын қ алыптастыру;
2. адамғ а тә н психикасын қ алыптастыру;
3. қ арым-қ атынас қ ұ ралдар қ алыптастыру, шынайы жесттерді қ олдануды уйрету.

Балағ а қ ызмет ету арқ ылы, баланың ең алғ ашқ ы психофизикалық элементтерін қ алыптастырамыз. Оң алту орталығ ының қ ызмет етуі, соқ ыр-керең бала ү шін, ең тү сінікті ә рекет болып табылады. Ө йткені, баланың органикалық кү нделікті қ ажеттіліктерін қ анағ аттандыратын (тамақ ішу, ұ йық тау, суық тан қ орғ ану), одан басқ а жү йелі тү рде қ айталанатын ә рекет болып табылады жә не жеке қ ызмет етуде 2 адам бірдей жұ мыс істейді: педагог пен соқ ыр-керең бала. Тә рбиеші жә не соқ ыр-керең баланың, осы кездегі қ арым-қ атынасы заттар жә не ә рекеттер арқ ылы болады. Кү нделікті 10-100-1000 рет анасы, педагог қ айталана беретін ә рекеттерді орындай береді жә не баланың сана-сезіміне қ оршағ ан ортадағ ы заттардың ә рекеттерінің функциялары тү сінікті бола бастайды. Осы кезде, бала мен тә рбиешінің іс-ә рекеті біріккен, бө лінген, мө лшерленген іс-ә рекет деп аталады.

Біріккен іс-ә рекет – педагог пен бала бірге жұ мыс істейді.

Бө лінген іс-ә рекет – ә рқ айсысы ө з функциясын орындайды.

Мө лшерленген іс-ә рекет – ә р ә рекеттің ө зінің мө лшері бар болады.

Алғ аш тә рбиешінің функциясы кө п болады. Бірақ, ақ ырындап, баланың функциясы кө бейеді де, тә риешінің функциясы азаяды. Мысалы, тә рбиеші баланы кү нделікті тамақ тандырады, ол ү шін, дә стү рлі қ айталанатын ә рекет орындау керек. Баланы ү стелдің қ асына ә келеді, орындық ты жылжытады, баланы отырғ ызады, алдына алжапқ ыш байлайды, оң қ олымен қ асық ты ұ статады. Содан кейін, баланы тамақ тандырады. Осы кезде, баланың ә рекеті – тамақ ішу. Осы кезде, бала зат пен ә рекеттің ара-қ атынасын, байланысын мең гереді деп айтсақ болады. Бірақ, соны мең геру ү шін, сол іс-ә рекеттің бә рі баланың органикалық қ ажеттілігін қ анағ аттандыруғ а бағ ытталу керек.

Ақ ырындап, баладағ ы бағ анағ ы айтқ ан заттар мен ә рекеттердің бейнелер жү йесі қ алыптасады, яғ ни, бала сол зат қ асында болмаса да, оны елестете алады. Бала ө зіне таныс заттарды тани бастайды. Сол затқ а тә н сипатын танып, басқ а заттан ажырата алады, яғ ни, соқ ыр-керең балада қ абылдаудың сигналды функциясы пайда болады.

Сигналды қ абылдау – яғ ни, заттың негізгі сипатын ажырата алу. Осы кезден бастап, баланың қ арым-қ атынасқ а дайындығ ын біле аламыз. Осы сә тте, «тікеллей кө рсету» пайда болады. Ол ә лі жест емес, ә лі сө йлеу емес, оның алғ ашқ ы шарты, яғ ни, кө рсетсе, тү сінген деген сө з. Тікелей кө рсету негізінде, баланың шынайы жесттер қ алыптасады. Шынайы жесттерге арнайы ү йреткен жө н. Бағ анағ ы айтылғ ан мысалды кө рсететін болсақ, баланы отырғ ызып, тамақ тандырудың алдында, қ асық ты ерінге тигізбес бұ рын “тамақ ішу” деген жестті кө рсетіп, содан кейін, қ асық ты аузына тигіземіз.

Шынайы жест дегеніміз – зат, қ ұ былыс немесе ә рекеттің схемалық тү рде ә рекет етуі. Шынайы жестті қ олданғ ан кезде, бала заттар мен ә рекеттер туралы ойлар жоқ кезде де, айтуғ а болатынын тү сіндіреді, яғ ни, нақ ты заттар мен қ ұ былыстардың ә рекетімен ойлы тү рде жеткізуге болатынын тү сіндіреді. Ең басты, жест арқ ылы жә не ә р жестті тура жасайтын ә рекеттердің алдында ұ сынғ ан жө н. Мысалы, баланы киіндіреміз, есіктің алдына ә келіп, есікті ашар алдында “далағ а қ ыдыру” жестін ұ сынып, бірден далағ а шығ арамыз. Сонда, осы жесттің мағ ынасын тү сіндіреді.

Жесттер:

“тамақ ішу” – екі саусақ ты (сұ қ, ортаң ғ ы) ерінге тигіземіз;

“қ ыдыру” – алақ анғ а ү рлеу;

“ішу” – стаканғ а ұ қ сатып, қ олын ерінге тигізу;

“ұ йық тау” – алақ анын бетіне тигізу;

“қ ол жуу” – алақ анын бір-біріне ү йкелеу;

“бетің ді жу” – алақ анмен беттің бір жағ ын сипау;

“конфет” – екі саусақ пен (бас бармақ пен сұ қ саусақ) конфет ашқ андай қ имыл жасау;

“оқ у” – партада отырғ андай, қ олын қ ою;

“жақ сы” – қ олдың сыртынан сипау;

“болмайды” – қ олдың сыртынан ақ ырын ұ ру;

“бірдей” – екі қ олдың сұ қ саусақ тарын қ осу;

“ә ртү рлі” – екі қ олдың сұ қ саусақ тарын ажырату;

“кофтаны кию” – иық тан тө мен сипау;

“шешіну” – иық тан жоғ ары қ арай сипау.

Жест арқ ылы, баланы абстракциялы ойлауғ а ү йретеміз. Бірақ, кейіннен, тек, жесттік сө йлеу, баланың дамуына кедергі жасайды. Осы кезең, ұ зақ аялдаса, оның психикалық дамуына тиімсіз ә сер тигизу мұ мкін. Алғ ашқ ы жесттің мағ ынасын тү сінсе, басқ а қ ұ рдастарымен қ арым-қ атынас жасап ү йренгенде, жең іл болады.

Соқ ыр-керең бала уақ ыт бар екенін белгілі бір уақ ытта орындайтын ә рекеттерді бақ ылай алмайды, сондық тан, тү сінбейді.

Соқ ыр-керең бала ү шін, уақ ыт ешқ андай ә рекетпен толтырылмағ ан. Тек, кү н тә ртібі арқ ылы баланы уақ ытты бағ дарлауды ү йретеміз. Соқ ыр-керең бала ү шін, уақ ыт жоқ. Баланың кү н тә ртібі алғ аш - ө згермейтін жә не де ү немі бір іс-ә рекетпен толтырылмағ ан.

Баланың ә р кү н тә ртібі сә ттерді орындау ү шін, соқ ыр-керең балағ а кө п уақ ыт керек. Ө йткені, осы сә ттерді орындау ү шін, баланы белсенді ү йретеміз. Кү н тә ртібі арқ ылы, бала кү ндіз-тү ні, бү гін, кеше, ертең деген уақ ыт мерзімін ажырата бастайды. Мысалы, баланы оятамыз, сосын, “тұ р” жесті, баланың тұ руына кө мектесеміз. Сосын, балағ а “бұ тың ды ки! ” жесті беріліп, кигізеді. “Майканы ки! ” жесті баланы тумбочкағ а ә келіп, баланың қ олымен сабын, сү лгі, щетка алады. Сү лгіні иығ ына іледі. Сосын, баланы ертіп, жуынатын жерге апарады. Ол жерде, баланың қ олымен сабынды қ ойып, сү лгіні іледі, кранды ашып, “қ олың ды, бетің ді жу” жесті берілген. Сол жолмен, ұ йық тайтын бө лмеге қ айтып келеді, дә ретхана заттарын қ ояды. Қ алғ ан киімдерін, жестпен кө рсету арқ ылы кигізеді. Сосын, асханағ а апарады. Орындық қ а отырғ ызып, баланың қ олымен ыдыстарды ұ статып, кө рсетеді де, “тамақ ішу” жестін кө рсетіп, тамақ ішеді.

Алғ аш балағ а тө секті жинау, терезені ашу сияқ ты ә рекеттерге ү йретудің қ ажеті мол. Мағ ынасын тү сінбейтін жолмен, басқ а ә рекеттерді мең гергеннен кейін, осындай ә рекеттерді қ оса бастайды. Осы уақ ытта, тә рбиеші ө те мұ қ ият жә не ұ қ ыпты болу керек. Жаймен ө ткен тә улікті, балалар белгілей бастайды.

Дактильді-контакттік сө йлеу қ алыптасқ аннан кейін, ө ткен тә улікті санап есептей алады. Бала кеше, бү гін, ертең деген тү сініктерін мең гереді.

Ең басты, баланың кең істікте бағ дарлауды ү йрету ү шін, бө лменің ішіндегі заттар бір орнынан жылжымау керек, ә р заттың нақ ты ө з орны болғ ан жө н. Бағ дарлауды соқ ыр-керең баланың тө сегінен бастау керек. Мысалы, бала орнынан тұ рады, тө сегіне отырады. Тө сегінің аяқ жағ ының оң жағ ында горшок тұ рады. Бала тө сектің бойымен бағ дарлап, тө сектің аяғ ының, сол жағ ындағ ы горшокқ а отырады. Қ абырғ а бойымен, жуынатын бө лмеге барады, кейін, қ айтады. Осы кезде, балағ а еркіндік берген жө н. Ө з бө лмесінде еркін бағ дарлап, заттарды тауып, ө з қ ажеттілігіне жұ мсағ ан жө н. Ө з бө лмесінде еркін бағ дарлағ аннан кейін, ү йдің ішінде де бағ дарлауды да ү йретеміз. Кейін, аулағ а шығ арамыз.

Соқ ыр-керең баланың бетінің гипоастениясы жиі байқ алады. Қ озғ алыстары еріксіз, біртү рлі, қ айталана беретін болады. Сол себебінен, қ имыл-қ олзғ алыс анализаторын жаттық тыру керек: массаж, физиотерапия, дене шынық тыру. Ә сіресе, кей уақ ытта, ә ртү рлі тренажерларды қ олданады. Бұ л балаларғ а жү зу ө те пайдалы. Кө птеген жаттығ улар, бұ л балаларғ а жеткіліксіз болғ анына қ арамастан, қ имыл-қ озғ алыс қ абілетін шеттемеу керек. Бір нақ ты жерде, жақ сы бағ дарлай алып ү йренгенде, сл кең істікке ә ртү рлі ө згерістер енгізген жө н. Ол кең істік, қ оршағ ан орта ө згеруі мү мкін дегенге ү йретеді.

Соқ ыр-керең балаларда шынайы жесттер қ алыптасқ аны, зат, ә рекет немесе қ ұ былыс туралы, ол жоқ болғ ан кезде, символ арқ ылы, айтуғ а болатындығ ын тү сінгені, яғ ни, қ оршағ ан ортадағ ы заттарды символмен белгілеуді ү йренген деп айтсақ болады. Шынайы жесттерді жақ сы мең геріп, оның мағ ынасын жақ сы тү сінгеннен кейін, дактильді-контакттік алфавитке ө ткен жө н. Алғ ашқ ы сө здер 1-2 буыннан аспау керек: шай, сок, нан. Сонымен қ атар, алғ ашқ ы сө здерді жестпен бірге береміз. Мысалы, “іш” немесе “ішу” деген жесттің мағ ынасы ә ртү рлі болуы мү мкін. Мысалы, “Сен іш! ”, “Мен ішем! ”, “Сок іш! ”, “Шай іш! ”, яғ ни, бұ л жерде “іш” деген жест стаканды да, кесені де, сокты да белгілей алады. Соқ ыр-керең балаларғ а шайды берудің алдында, “шай” деген сө зді дактильмен, ал, “іш” деген сө зді жестпен береміз. Содан соң, бірден балағ а шай ішкіземіз. Ал, сок ішкізсең де, дә л осылай болады. Бала алғ аш дактильдік сө здерді кү рделі жесттер сияқ ты қ абылдайды. Бірақ, бала жаймен, сок берер алдында, ә ртү рлі жест кө рсететінін тү сінеді. Алғ ашқ ы дактильдік сө здер балағ а тү сінікті болу керек, яғ ни, кү нделікті қ олданылатын сө здер. Сол дактильдік сө здерді жақ сы мең геріп алғ аннан кейін, ә р сө з бө лек дактилемадан қ ұ ралатындығ ын тү сіндіреміз. Сонымен, соқ ыр-керең бала алфавитпен ө згеше танысады. Қ алыпты жағ дайда, бала ә ріппен танысады, ә ріптерден буындар, буындардан сө здер қ ұ райды. Ал, соқ ыр-керең дер керісінше, бірінші сө здер беріледі, сосын, сө здерді ә ріптерге бө леміз. Соқ ыр-керең дер дактильдік-контакттік алфавит қ олданады. Ә ріптері керең дердің ә ріптері сияқ ты, бірақ, тың дайтын адам, қ олмен тың дайды.

Дактильді-контакт екіжақ ты процесс. Бір жағ ы, дактилозиция – дактиль арқ ылы айту; дактилектика – дактильді сө зді тың дау. Адамның қ олы шартты тү рде 4 зонадан қ ұ ралғ ан:

1. Саусақ тың ұ штары;
2. “Серп” зонасы – сұ қ саусақ тың кө лденең інен, бас бармақ тың ұ шына дейін;
3. Бү гілу аймағ ы;
4. Алақ ан.

Соқ ыр-керең жұ мыс істеуде, барлық 4 зонаны қ амту керек. Дактильді-контактті сө йлеуді ү йрету кезең дері:

1 – кезең. Дактильді-контактті қ арым-қ атынаспен таныстыру. Ә р ә ріп пен таныстырады. Осы кезең де, бала тү гел қ олмен сипап кө ру, екі қ олымен қ арауғ а болады.

2 – кезең. Алғ ашқ ы тану, оқ у дағ дыларының қ алыптасуы. Бұ л кезең нен бастап, ешқ андай кө мек кө рсетілмеу керек, яғ ни, сө йлеу жә не оқ у техникасын бірден қ алыптастырғ ан жө н.

3 – кезең. Сө йлеу, оқ у дағ дысының техникасын ары қ арай дамыту, жетілдіру. Осы кезең де, баланы асық тырмау керек. Дактильді сө йлеу темпі мен ритмі жай ұ лғ аяды.

4 – кезең. Екіжақ ты дактильді-контакттік қ арым-қ атынастың толық қ ан кезең і. Дактильді-контакттік қ арым-қ атынастардың шаралары:

– айтатын адам, оң қ олымен сө йлейтін болса, тың дайтын адам, сол қ олын қ олану керек;

– екеуінің де алақ аны тө мен, бірін-бірі жауып тұ рады;

– сө йлейтін адам, ә ртү рлі қ имыл-қ озғ алыс жасаса, тың дайтын адам да, сезімтал болып бір-біріне еріп отыруы керек.

Кездесетін қ иыншылық тар:

Сө йлеу жә не оқ у техникасы жиі бұ зылады. Қ олдың кө ру қ абілетін пайдаланады. Екінші қ олымен астынан сө йлейді, тың дайтын қ олымен қ атты ұ стайды.

Дактильді-контакттік шрифті мең герумен қ атар, соқ ыр-керең балаларды бірде Брайльдық шрифтпен жазылғ ан этиеткаларды жапсырамыз. Біз қ атты қ олданардың алдында этикеткаларды оқ ытамыз. Сө здерді ә ріптерге бө ліп, басқ а сө здер қ ұ растырып, жаң а заттарғ а жапсырамыз. Содан кейін, дактильдік ә ріптерді Брайльдық ә ріптермен сә йкестендіреміз.

Брайльдық жә не дактильді-контакттік шрифті мең гергеннен кейін, графикалық жазуды ү йретеміз. Кө ретін адамдарды қ алыпты жағ дайдағ ы алфавитке ү йретеміз. Сол алфавитті адамның қ олында жазуды ү йретеміз. Осы алфавит арқ ылы, басқ а адамдармен толық қ арым-қ атынас жасаймыз, яғ ни, схемалық тү рде сө йлеуге ү йрететін болсақ, сонымен қ атар, бала бірнеше маң ызды кезең дерден ө теді:

1. Тікелей кө рсету;
2. Шынайы жесттер;
3. Дактильді-контакттік қ арым-қ атынасқ а ү йрету;
4. Брайльдық шрифтіге ү йрету;
5. Қ алыпты жағ дайдағ ы алфавитке ү йрету;
6. Дауыстап сө йлеуге ү йретеміз.

Осы кезең дердің бә рін шартты тү рде бір-бірінен кейін болады деуге болмайды. Жиі шынайы жесттер, дактильді-контакттік сө йлеу, Брайльдық шрифы сө йлеу қ атар жү реді. Мысалы, Соколянский “Қ алыпты алфавитті дактильді-контакттік алфавитпен бірге ү йрету керек деп есептеген. Сонда баланың коммуникативті функциялары қ алыпты уақ ытысында дамиды” – деп айтқ ан.