Азақстан республикасының демогарафиялық жағдайы. 2014 -2015 жж

Ө зінің салмақ ты жә не салиқ алы болжамдарында Тә тімов демография ретінде 1990 жылы қ азақ тардың саны ө з республикасында 41%-ке жетіп, 2005 жылы 57%-тен артып, ал тү бінде 66%-тен асырып, алыс болшақ та Қ азақ стандағ ы барлық тұ рғ ындардың олар ү штен екісін ғ ана емес, тіптен ү шін қ ұ ралақ деп есептейді. Оның алдағ ы жорамалы бойынша келесі 1989 жылғ ы халық санағ ында қ азақ тардың саны 6, 6 миллионғ а жетіп, ал орыстар болса 6, 2 миллионнан кө п арта қ оймайтынын аң ғ артады. 200 жылдарғ а таяу кезең де, яғ ни осыдан 13 жылдан соң болатын кезекті санақ та оның ғ ылыми болжамдары бойынша Қ азақ станда қ азақ тардың саны 8, 6 миллионғ а жетіп, ал орыстардың саны 5, 1 миллион дең гейінде сақ талып қ алмақ шы, кері миграция нә тижесінде кейбір ұ лттардың саны қ алмақ шы, кері қ азірде де кеми бастады. Ал орыстармен ассимляцияғ а тү судің салдарынан кейбір европалық ұ лттардың, мысалы украйн мен беларустардың жә не поляктардың саны кү рт тө мендеуде.

Демограф Тә тімовтің кейбір болжамдары ғ ылыми тұ рғ ыда жақ сы негізделген болса да, біздер ү шін тым ұ шқ арылау болып кө рінуі ә бден мү мкін. Тә тімовтің алдын ала жасалғ ан деректері бойынша шығ ыс славян халық тары, атап айтқ анда, орыстардың, украйндардың жә не беларустардың жалпы жинақ ы саны алдағ ы 1989 жылғ ы санақ та қ азақ тардан ә лі де болса басым тү спекші. Біздің есебіміз бойынша да жоғ арыда аталғ ан шығ ыстың ү ш славян халқ ы Қ азақ станда 7, 3 миллион кө лемде 6, 6 миллион қ азақ тан біршама сан жағ ынан басым тү седі. Демографтың зерттеулерінде славян тілдес халық тар тү ркі тілдес халық тармен сан жағ ынан дұ рыс салыстырылып кө рсетілген. «Тең тең імен – тезек қ абымен» деген қ азақ тың дана қ ағ идасын Тә тімов ө з зерттеулерінде орынды ұ станады. Ғ алымның 2000 жылғ ы санақ тың деректерін алдын ала болжауынша славян халық тары 5, 500 миллион санды қ ұ раса, ал Қ азақ стандағ ы барлық тү ркі тілдес халық тар (қ азақ тар мен бірге ө збектер, татарлар, ұ йғ ырлар, ә зірбайжандар, тү ріктер, башқ ұ рттар, чуваштар, қ ырғ ыздар жә не кесетде кө рсетілген аз санды тү рікмендер мен қ арақ алпақ тар жә не азын-аулақ Кавказ бен Сібірдің шашыранды тү ркілерін қ осқ анда) 8 миллион 900 мың нан асып, яғ ни славян халық тарынан саны 250 мың артады. Осының бә рі алдағ ы екі жылдан соң болтын кезекті Бү кілодақ тық халық санағ ында расталуы тиіс.

Демография ғ ылымының тұ рғ ысынан қ арағ анда жә не ол алда қ алай болғ анда да, қ азақ халқ ының осылайша жеделірек ө суіне ешқ андай кү мә н туғ ызбаса керек.

Қ азақ стан Республикалық статистика жә не талдау басқ армасының мә ліметі бойынша соң ғ ы бес жылдың ішіндегі демографиялық процестердің ө згеруі келесі кө ріністермен сипатталды. Егеменді Қ азақ стан тарихында 25 ақ пан кү ні 2004 жылы бірінші ұ лттық халық санағ ына, бес жыл толды. Осы жылдар ішінде (1999-2004) статистика мекемелері жү йелі тү рде тұ рғ ындардың санын, оның жас жә не жыныстық қ ұ рамын кү нделікті есепке алып отырды.

2002 жылы 1 қ аң тарғ а дейін тұ рғ ындардың саны азайып отырды. 1 қ аң тар 2003 жылдан бастап халық саны ө се бастады, сө йтіп 1 қ аң тар 2004 жылы Қ азақ стан Республикасы тұ рғ ындар саны 14, 951 мың адамды қ ұ рады. Жан-жағ ынан біздің мемлекет ТМД елдер арасында, Ресей, Украйна, Ө збекстаннан кейін тө ртінші орынды алады.

Территория жағ ынан Қ азақ стан Ресей Федерациясынан кейін, екінші орынғ а ие, халық тың тығ ыздығ ы 2004 жылы Қ азақ стан Республикасында бір шаршы километрге 5, 5 адам келеді.

1 қ аң тар 2004 жылғ ы республикадағ ы ә кімшілік-территориялық бө лініс келесі кө рінісін топты, 14 облыс, республикалық маң ыздылығ ына қ арай 2 қ ала. Облыстардың қ ұ рамында 160 аудан, 39 облыстық, 45 аудандық қ алалар, 174 поселка жә не 2267 ауылдық ә кімшіліктер, 181 поселкалар, 7681 ауыл/село.[1]

1 қ аң тар 2004 жылы тұ рғ ындардың жастық қ ұ рамы келесі кө ріністе болды. 0-14 жасқ а дейін – 3, 741, 6 мың бала (жалпы тұ рғ ындардың 25%). 15-59 жастағ ылар – 7, 602, 4 мың адамды қ ұ рады (64, 2%). 60 жастан жоғ ары жастағ ы адамдар – 1, 607 мың (10, 8%).

1997 жылы халық санағ ына қ арағ анда балалар саны 534, 6 мың балағ а (12, 5%) азайды, ал 15-59 жастағ ы адамдардың саны 530-9 мың ғ а (5, 9%) ө сті, 60 жастан жоғ ары жастағ ы адамдардың саны 0, 1% ө сті.

Ұ лттық қ ұ рамына қ арасақ, кө п санды ұ лттардың саны сегіз. Олар: қ азақ тар, орыстар, украиндар, ө збектер, немістер, татарлар, ұ йғ ырлар, беларустар – тұ рғ ындардың 95, 6% қ ұ райды.Қ азақ станда қ азақ ұ лтының саны 5 жылдың арасында 7, 1% ө сті, ал абсолюттік саны басқ а ұ лттарғ а қ арағ анда басымды болды, (халық тың ө згеруі диаграммада кө рсетілді №1). Тұ рғ ындардың жалпы санына табиғ и ө сім, бала туу жә не ө лім-жітім процестерінің ө згеруі жатады.

1999-2004 жылдары Республика бойынша табиғ и ө сім 386, 6 мың адамды қ ұ рады. Қ азақ тандағ ы туылғ ан балалардың абсолюттік саны 217, 4 мың адамнан 1999 жылы – 248, 5 мың балағ а (бұ л 14 % қ ұ райды) ө сті. Шетінегендердің саны 147, 4 мың адамнан, 1999 жылы – 154, 8 мың ғ а (бұ л 5%) 2003 жылы кө бейді, туу коэффиценті 1999 жылы 14, 5%, 2004 жылы 16, 7% ө сті, ал ө лім-жітім коэффиценті 9, 9% - 10, 4% - кө бейді. 1999-2004 жылдар аралығ ында сә билер ө лімі 1 жасқ а дейін азайды. 2004 жылы бұ л кө рсеткіш Республика бойынша 15, 6%-ті 1000 адамғ а кө рсетті, 1999 жылы бұ л кө рсеткіш 20, 4% болатын.Неке қ ұ рғ андар мен ажырасқ андардың саны 5 жылдың ішінде кө бейді. 2004 жылы неке қ ұ рғ андар – 110, 4% кө рсетсе, 1999 жылы – 85, 9% ажырасқ андар: 2003 жылы – 31, 7, ал 1999 жылы 25, 6% кө рсеткен.

Некенің жалпы коэффиценті 1000 адамғ а шақ қ анда – 7, 4% (1999 жылы 5, 8%), ал жалпы ажырасу коэффиценті – 1, 7%-ден – 2, 1%-ге ө сті.

1999-2004 жылдар аралығ ында халық аралық миграция масштабы ө згерді. Басқ а елге кетушілердің саны 1999 жылы 164, 9 мың адамнан – 2004 жылы – 73, 8 мың адамғ а дейін азайды. Қ азақ стан Республикасына келгендердің саны 65, 5 мың адамғ а 2004 жылы кө бейді, 1999 жылы бұ л кө рсеткіш 41, 3 мың адамды қ ұ рады (диаграмма).

1999-2004 жылдары Қ азақ стан Республикасына келген иммигранттардың саны 266 мың адамды қ ұ рады, ал кетуші эммигранттардың саны 656, 6 мың адам болды, нә тижесінде кері сальдо бес жыл ішінде 390, 5 мың адамды қ ұ рады.

Республика бойынша тұ тас алғ анда тууда, ө луде елеулі ө згерістер байқ алады. 1999-шы жылдың тиісті кезең імен салыстырғ анда еліміздің барлық аймақ тарында туу дең гейі жоғ ары болды. Туудың ең аз дең гейі (1000 адамғ а - 10, 7) – Қ останай облысында, ең жоғ ары дең гейі (1000 адамғ а - 23, 9) Оң тү стік Қ азақ стан облысында кездесті.

2000 жылдың бес айында республикада ө лімнің ө суі байқ алғ ан. Тіркелген ө лімдер саны - 1999 жылдың қ аң тар-мамырында 64, 6 мың адам болса, 2000 жылдың осы кезең інде - 67, 5 мың адам қ айтыс болыпты. Осы кезең ішінде ө лімнің жалпы коэффиценті тұ тас республика бойынша 1000 адамғ а 10, 9 болды. (1999 жылдың қ аң тар-мамырында - 10, 5). Бұ л кө рсеткіштің ең жоғ ары мә ні (13 промилледен 13, 8-ге дейін) Қ арағ анды, Шығ ыс Қ азақ стан жә не Солтү стік Қ азақ стан облыстарында тіркелді. Ө лімнің жалпы коэффицентін ә рбір 1000 адамғ а шақ қ анда қ алалық мекемелерде - 12, 2, селолық жерлерде - 9, 3 адам болғ ан.[2]

Халық тың ө лімі негізінен қ ан айналымы жү йесінің ауруларынан ө сіп отыр, барлық тіркелген ө лімнің жартысынан астамы осы аурудың еншісінде.

2. Қ азақ стан халқ ының демографиялық