Тұрғындардың жастық, жыныстық құрылымы.

Жастық, жыныстық қ ұ рылымдардың ә сері сезілді. 1999-2004 жылдары 60-тан асқ андардың саны азая берді. Оғ ан себеп 1938-1941 жылдары туғ андар санының аздығ ы. Демографиялық қ ұ рылым ә сері дегеніміз осы-соғ ыстың алдында жә не соғ ыс жылдары туу кү рт тө мендеп, ө лу ө сіп кеткен. Ұ лы Отан соғ ысы жылдары (1941-1945 жылдар) нә рестелер шетінеуі мен балалар ө лімі қ аулағ ан кез болды.

Қ арттарды қ аржылық қ амтамасыз ету ойдағ ыдай шешімін тапқ анымен, олардың ә леуметтік-психологиялық талаптары толық шешіле қ ойғ ан жоқ. Алпыстан асса да ә лі тың, қ артаймағ ан қ арттарды қ айтеміз деген заң ды сауал туындауда. Пайғ амбар жасына келсе де бойында қ уатын сақ тағ ан жігерлі кісілерді қ оғ амда пайдалану амалдарын іздеу керек сияқ ты.

Жастар қ оғ амымыздың ү лкен ә леуметтік-демографиялық тобы. Ал осы жастарғ а қ атысты физиологиялық проблемалардың бірі 18-25 жастағ ылардың гиперсексуалдық тан туындайтын мә селелері жайында айта бермейміз. Бұ л жігіттердің ә скерде қ ызмет атқ аратын кезең іне сә йкес келеді. Ә скери ө мірдегі кездесетін ө з-ө зінеқ ол жұ мсау оқ иғ алары, ә скерилердің бір-біріне кейде кө рсететін ә лімжеттік пен астамшылдығ ы тұ мшаланғ ан сексуалдық пен гиперсексуалдық тан туындайтын, (мә селелері жайында айта бер-) психологиялық -физиологиялық агрессия негізі нә псіде екені анық талып отыр. Біздің айтарымыз, бұ л мә селе кә сіби ә скерге ө ткенге шешілетін болды.

Қ азақ стан этностарының жастық қ ұ рылымы

Бала туу кө рсеткішіне неке-отбасы қ атынасы кү шті ә сер етеді. Статистика деректері некеге тұ ру санының азайып бара жатқ анын айғ ақ тайды. Мысалы, 1990 жылы неке қ июдың саны 164 мың болғ ан болса, 2002 жылы - 99 мың болып, едә уір азайды.

Ажырасу саны да кө п болып отыр. 2002 жылы оның саны 31200 болды. Ең кө п ажырасу қ алаларда тіркелген, бұ л орайда ерлі-зайыптылардың екеуі де ө сіп-ө нетін жастағ ылар, мұ ның ө зі бала туудың ө суіне теріс ә серін тигізуде.

Демографиялық жағ дайғ а неке-отбасылық қ атынас кө п ә сер етеді. Неғ ұ рлым белсенді неке жасы қ алада жә не ауылда - 20-24 жас қ алаларда некеге тұ ру ауылғ а қ арағ анда 26 процентке жоғ ары. Қ алада ажырасу да жоғ ары, ә сіреме 25-29 жастағ ы, бірінші некеде тұ рғ ан адамдар жиі ажырасады, бұ л туудың тө мендеуіне ә сер етеді. 1994 жылы ажырасудың кө бі бір бала бар отбасында (ажырасудың жалпы санының 38, 9 проценті); ортақ балалары бар отбасында (37, 2 процент) болды жә не екі жә не одан кө п балалары бар некенің 23, 9 проценті бұ зылды. Неке қ ұ ру процесі тө мендеп барады. 1991 жылы 166, 1 мың нан 1999 жылы 146, 2 мың ғ а дейін тө мендеді. 1996 жылы 100, 6 мың нан 1997 жылы 101, 9 мың ғ а дейін тө мендеді. Неке қ ұ ру коэффиценті 9, 8-ден 8, 6-ғ а дейін; 6, 4-тен 6, 3-ке дейін азайып отырды. Неке қ ұ ру процесі ауылғ а қ арағ анда 1, 2 есе кө п. Неке қ ұ ру жасы жасарды. Бұ л ү рдіс қ алаларда кең інен орын алды. Ажырасу процесінің кө рсеткіші тө мендеді. 1 мың адамғ а шақ қ анда 1993 жылы 2, 9 қ ұ рады. 1996 жылы 2, 7 қ ұ рады. 1999 жылы 2, 5; 2000 жылы 2, 3-ды кө рсетіп отыр.

Ажырасу кезең і ерлер арасында 25-39 жасқ а, ә йелдер арасында 20-34 жасқ а келеді. Ажырасудың 60% осы жастағ ылар бұ л нағ ыз репродуктивтік жасқ а тү сіп, табиғ и ө сімді азайтып отырады. Ажырасу процесі қ алада басымды болып келеді. Қ азір Қ азақ станда ә р 3 некеге 1 ажырасу келеді.

Қ азіргі заманғ ы қ оғ амның ерекшелігі ауылдық аудандарды қ ысқ арту есебінен қ алалардың ө су процесі ретіндегі урбанизация болды. Бұ л процесті кезінде КСРО-да отандық социологтар терең зерттеді.

Қ азір дамығ ан елдердің қ алаларында халық тың 90 процентіне дейін тұ рады. Мысалы, АҚ Ш-та аграрлық секторда халық тек 3-4 проценті ғ ана тұ рады. Қ азақ станда қ алалық тұ рғ ындар 57 процентті қ ұ райды жә не урбанизация процесі жалғ асуда. Қ ала халқ ы бұ рынғ ыша ауылдан келгендер есебінен ө суде. Қ алағ а кө шіп келгендердің негізі – ауыл жастары, олар туғ ан ауылдарын ауылдағ ы жұ мыссыздақ тың салдарынан тастап кетуде. Дегенмен, қ аланың ө зі де ауыртпашылық ты бастан кешіруде. Жә не кезінде сырттан келушілерді қ абылдағ ан дә стү рлі тұ рғ ын ү й қ ұ рылысы қ азіргі уақ ытта жоқ тың қ асы жә не келген жастардың тұ рағ ынның болмауы - ә леуметтік экстремизм жә не қ ылмыстың ө су қ аупін туғ ызады. Мамандар ауылдық жастардың бопсалық қ а тартылу ү рдісі туралы ескертеді.

Жұ мыссыздық тардың жалпы саны 37%, ауыл тұ рғ ындарының ішінде 30-50 жас аралығ ындағ ы адамдар, 16-30 жастар жұ мыссыздық тың 34-7% қ ұ райды. 1997-2001 жылдар аралығ ында қ ала тұ рғ ыны 55% қ ұ рады, ал ауыл тұ рғ ындары 45%. 2001 жылы халық санағ ы бойынша қ ала тұ рғ ындары 56%, ауыл тұ рғ ындары 44%, жастар жұ мыс іздеп қ алағ а шоғ ырлана бастады. 1994-98 жылдар аралығ ында ауылдық тар саны 2522-ден 2042-ге дейін азайа тү сті. 1999 жылы қ ала тұ рғ ындарының арасында қ азақ тар 47%, ауылдардағ ы қ азақ халқ ының ү лес салмағ ы 60% болды. Белгілі демографтардың айтуынша 2000 жылы қ азақ арасында 2-ші ө ркениеттік бет бұ рыс басталды. 1934 жылы қ азақ отырық шы этносқ а айналсақ, 2000 жылы қ азақ урбанизациялық дең гейге жетті. Қ азақ тардың саны мен сапасын дамыту дең гейінде кө ріну ү шін ә р отбасылық тардың ә леуметтік-экономикалық тұ рмыстың ә леуметтік жағ дайына жасалатын мемлекеттік қ амқ орлық барынша пә рменді айқ ын жә не нақ ты болуы тиіс. Себебі, кейбір кө п балалы отбасыларда ә лсіз балалар аурушыл болып ө ссе халық тың кө ркеюіне кері ә сер етеді.