Кәсіби маманы болуда қажетті қабілеттің түрін талдаңыз

1. Жалпы; 2. Арнайы.

Арнайы қ абілеттер адамның іс- ә рекетінің жеке арнайы салаларындағ ы жетістіктерін анық тайды. Ол арнайы қ абілеттердің тү рге жікелуінен кө рінеді.(математика, музыка, ә дебиет т.б.) Жалпы жә не арнайы қ абілеттердің арақ атынасын жалпы мен ерекшенің ара қ атынасы ретінде қ арастырады. Ғ ылымда олардың жіктелуінің белгілі ә рекеттері бар. Бұ л жіктелулердің кө пшілігі алдымен табиғ и немесе шынайы (ө зінің биологиялық шарттастырылуы негізіндегі) қ абілет жә не қ оғ амдық -тарихи шығ у тегі бар арнайы адами қ абілет деп ө згешеленеді.

Ө те кө п қ абілеттер бар. Ғ ылымда олардың жіктелуінің белгілі ә рекеттері бар. Бұ л жіктелулердің кө пшілігі алдымен табиғ и немесе шынайы (ө зінің биологиялық шарттастырылуы негізіндегі) қ абілет жә не қ оғ амдық -тарихи шығ у тегі бар арнайы адами қ абілеттер деп ө згешеленеді.

Табиғ и қ абілетпен ә сіресе жоғ арғ ы, адамдар мен хайуанаттар ү шін ортақ. болып табылады деп тү сіндіріледі. Мысалы, мұ ндай қ арапайым қ абілет қ абылдау, есте сақ тау, қ арапайым коммуникация қ абілеті болып табылады. Ойлауды белгілі бір кө зқ араспен, адам ү шін ғ ана емес, жоғ ары жануарлар ү шін де сипатталғ ан қ абілет ретінде қ арастыруғ а болады. Осы қ абілет туа біткен бейімділікпен тікелей байланысты. Алайда адамның талаптылығ ы мен жануардың бейімділігі – бұ л екі басқ а нә рсе. Адамда бұ л бейімділік негізінде қ абілет қ алыптасады. Бұ л ү йрету механизмі арқ ылы қ арапайым ө мірлік тә жірибеде ө теді. Адамның даму процесінде осы биологиялық қ абілет арнайы адами қ абілеттердің басқ алар да қ алыптасуғ а мү мкіндік туады.

Бұ л арнайы адами қ абілетті жалпы жә не арнайы жоғ ары интеллектуалды қ абілет деп бө лу қ абылданғ ан. Ө з кезегінде, олар теориялық жә не тә жірибелік, оқ у жә не шығ армашылық, пә ндік жә не тұ лғ ааралық т.б. бө лінеді.

Жалпы қ абілетке сан тү рлі ә рекеттер тү рлерінде адамдардың табыстарын анық тайтындарды жатқ ызу қ абылданғ ан. Мысалы, аталмыш категорияғ а қ ол қ озғ алысындағ ы талғ ампаздық пен дә лшілдік, есте сақ тау, сө йлеу жә не басқ а да ойлау қ абілеттіліктері енеді. Олай болса, жалпы қ абілетпен кө бінесе адамдарғ а тә н дараланғ ан қ абілеттермен тү сіндіріледі. Арнайы қ абілет ерекше пайда болатын қ ажетті бейімділіктерді жү зеге асыруғ а жә не олардың дамуына арналғ ан, адамдар табыстылығ ын арнайы ә рекеттер тү рлерінде анық тайтындармен жобаланып тү сіндіріледі. Ондай қ абілеттерге музыкалық, математикалық, лингвистикалық, техникалық, ә деби, кө ркем-шығ армашылық, спорттық жә не т.б. жатқ ызуғ а болады. Адамдарда жалпы қ абілеттің болуы олардың арнайы қ абілеттің дамуын жоқ қ а шығ армайтынын ескеруіміз керек Қ абілет мә селелерін зерттеушілердің кө пшілігі жалпы жә не арнайы қ абілеттер арасында кереғ ар ұ ғ ым болмайды, олар ө зара бірін-бірі толық тырып жә не байытып отырады. Сонымен қ атар, кейбір жағ дайларда жалпы қ абілеттің жоғ ары дең гейде дамуы белгілі бір ә рекет тү рлеріне қ атысы бойынша арнайы қ абілет ретінде бой кө тере алады. Осығ ан ұ қ сас кейбір авторлардың ө зара ә рекеттері олардың кө зқ арасы бойынша жалпы қ абілет арнайы қ абілетті дамытуғ а арналғ ан базасы болып табылады деп тү сіндіреді. Басқ а зерттеушілер жалпы жә не арнайы қ абілеттің ө зара байланысын тү сіндіре отырып, қ абілеттің жалпы жә не арнайы деп бө лінуі ө те шартты екенін атап кө рсетеді. Мысалы, шын мә нісінде ә рбір адам оқ у курсынан соң қ оса, кө бейте, бө ле алады сондық тан математикалық қ абілетті жалпы қ абілет ретінде қ арастыруғ а болады. Алайда бұ л қ абілет соншалық ты жоғ ары дамығ ан адамдар бар екенін, біз оларда ө те кү рделі есептерді шығ ару қ абілеттілігі, математикалық тү сініктер мен операцияларды мең герудің жылдамдығ ын кө рсететін математикалық таланттың барлығ ы туралы айта бастаймыз.

Біз адам қ абілет қ атарына адамдармен ө зара ә рекеттесуі, қ арым-қ атынаста айқ ындалынатын қ абілетті толық негізді жатқ ызуғ а тиіс. Бұ л қ абілеттер ә леуемттік шарттастырылғ ан болып табылады. Олар адамда қ оғ амдағ ы ө мірінің процесінде қ алыптасады. Қ абілеттің бұ л тобынсыз адамғ а ө зіне ұ қ састар арасында ө мір сү ру қ иынғ а тү седі. Солай, қ арым-қ атынас қ ұ ралы ретінде сө йлеу тілі болмаса, қ оғ амдағ ы адамдарғ а бейімделе алмаса, яғ ни, адамдардың ә рекеттерін дұ рыс бағ алау жә не қ абылдау, олармен бірлесіп ә рекет жасау жә не ә р тү рлі ә леуемттік жағ дайларда ө зара жақ сы қ арым-қ атынасты жө нге салу, қ алыпты ө мір жә не адамның психикалық дамуы мү мкін емес. Адамда бұ л тектес қ абілеттердің болмауы ә леуметтегі оның биологиялық мә нділіктен айналдыру жолындағ ы жең е алмайтын бө геттері болар еді.

Қ абілетті жалпы жә не арнайы деп бө лудің сыртында теориялық жә не тә жірибелік қ абілет деп бө лу қ абылданғ ан. Теориялық жә не тә жірибелік қ абілет бір-бірінен біріншіден, адамның абстрактылы-теориялық ойлау бейімділігін алдын ала анық тайтынымен, екіншіден – нақ тылы практикалық ә рекетімен ө згешеленеді. Жалпы жә не арнайы қ абілетке қ арағ анда теориялық жә не тә жірибелік қ абілеттілік кө бінесе бір-бірімен сә йкес келмейді.