Павловтың темперамент туралы теориясын түсіндіріңіз

Темперамент тү рлерiнiң кейбiр жалпы психикалық процестер ерекшелiгiне тə уелдi келуi И. П. Павлов жə не оның шə кiрт-терiнiң ең бектерiнде экспериментальды дə лелденген.

И. П. Павлов иттiң шартты рефлекстiк ə рекет ерекше-лiктерiн зерттей отырып, олар қ ылық -ə рекеттерiндегi даралық ө згешелiктердiң пайда болуына назар аударды. Мұ ндай айырмашылық тар ең алдымен иттердiң рефлекстiк қ озулары мен сол қ озулардың сө ну тең дiгi мен дə лдiгiнен кө рiнген. Бұ л жағ дайлардың кө рiнуi жү йке процесiнде қ алыптасатын тұ рақ ты қ асиеттер - қ озу жə не тежелуге байланысты екендiгi жө нiнде эксперименттермен дə лелденген. И. П. Павлов тем-перамент типiнiң жү йке қ асиеттерi ретiнде қ озу мен тежелу кү шiн, тепе-тең дiгiн жə не қ озғ алмалылығ ын атап кө рсеттi.

Қ озу кү шi мен тежелу кү шi - бiр бiрiне тə уелсiз жү йке жү йесiнiң дербес қ асиеттерi. Қ озу кү шi жү йке жасуша-ларының ə рекетшең дiк қ абiлетiнiң белгiсi. Осы кү шке орай жү йке тө зiмдi, ұ зақ не қ ысқ а мерзiмдi ə серлi қ озуды сақ тай алады, тежелуге бейiмделедi. Ал тежелу кү шi жү йке жү йе-сiндегi кү штi ə серлердi басып, сө ну жə не бiрiктiру шартты реакцияларын iске асыру қ ызметiн атқ арады.

Жү йке жү йесi процестерiнiң тепе-тең дiгi қ озу мен тежелу қ ұ былыстарының ө зара бiрдейлiк сипатын кө рсетедi. Осы екi процесс кү штерiнiң аралық қ атынастарынан, бiр процесс кү шi екiншiсiнен басым болуынан тұ лғ аның ұ стамды, байсалдылығ ы не ұ стамсыз, ауыспалылығ ы туын-дайды. Жү йке жү йесiнiң ү шiншi қ асиетi - жү йке процесiнiң қ озғ алмалылығ ы - бiр жү йке процесiнiң екiншi тү рiне ауысу жылдамдығ ында кө рiнедi. Сонымен бiрге, жү йке процестерi-нiң қ озғ алмалылығ ы адам қ ылық -ə рекетiнiң ө мiр жағ дайларының ө згеруiне сай қ алыпқ а ене алу қ абiлетiн де танытады. Жү йке жү йесiнiң мұ ндай қ асиетiнiң ө лшемiн бiр ə ркеттен екiншiсiне, енжарлық тан белсендiлiкке немесе керi ө ту шапшаң дығ ымен бағ алаймыз. Жү йке қ озғ алмалылығ ына қ арсы қ ұ былыс - жү йке жү йесiнiң селқ остығ ы. Бiр процесс тү рiнен екiншiсiне ө ту ү шiн қ аншалық ты кө п уақ ыт пен кү ш қ ажет болатын болса, жү йке жү йесiнiң селқ остығ ы сонша ү лкен болғ аны.

Аталғ ан жү йке процестерiнiң қ асиеттерi негiзiнде жү йке жү йесiнiң типi немесе жоғ арғ ы жү йке қ ызметiнiң типi деп аталатын қ ұ рылым тү зiледi. Бұ л жү йе ə р дара тұ лғ аның жү йке жү йесiне тə н негiзгi қ асиеттер бiрлiгiнен қ ұ ралады. Ол қ асиеттер: қ озу мен тежелу процестерiнiң кү шi, тепе-тең дiгi, қ озғ алмалылығ ы. Осы ү ш қ асиеттi негiзге ала отырып, И. П. Павлов жү йке процесiнiң кү шiне орай жə не кү штi тип пен ə лсiз типтi айыра, дə стү рлi Гиппократ типологиясына жақ ын жү йке жү йесiнiң тө рт негiзгi типiн ажыратты:

• кү штi, қ озу мен тежелуi тең дей, қ озғ алмалы - сангвиник;

• кү штi, қ озу мен тежелуi тең дей, салғ ырт - флегматик;

• кү штi, қ озуы басым - холерик;

• ə лсiз тип - меланхолик.

Сонымен, И. П. Павлов тү сiнiгiнде, жү йке жү йесiнiң типi тума берiледi, тə рбие мен қ оршағ ан орта ық палынан ө згерiске келе бермейдi. Осыдан жү йке жү йесiнiң қ асиеттерi - жү йке жү йесiнiң жалпы психикалық кө рiнiсi болғ ан темпера-менттiң физиологиялық негiзiн қ алайды, яғ ни адам темпера-ментi - жоғ ары жү йке жү йесiнiң сырттай ə рекет қ арқ ынында танылатын психикалық бейнесi.

И. П. Павлов негiздеген типология темперамент психологиясы саласындағ ы кө птеген лабораториялық зерттеу-лерге бастама бердi. 50-жылдары жү ргiзiлген осындай iзденiс-тер нə тижесiнде И. П. Павловтың шə кiрттерi В. М. Теплов, кейiн В. Д. Небылицын темперамент типологиясын жаң а элементтермен толық тырды. Ересек адамның жү йке жү йесiн эксперименталды талдауғ а ала отырып, жү йке процесiне байланысты екi қ асиеттiн ашты: лабильдiк жə не динамикалық. Жү йке жү йесiнiң лабильдiгi - жү йке процесiнiң туындау жə не сө ну шапшаң дығ ында кө рiнедi де, ал динамикалылығ ы - қ оздырғ ыш, ұ намды жə не керi ə серлi, тежегiш шартты рефлекстердiң оң ай жə не жылдам тү зiлуiнен байқ алады.

Кө п зерттеулердiң нə тижесiнде осы заман психология-сының теориялық тоқ тамы: ə рқ андай адам белгiлi типтi жү йке жү йесiне ие. Нақ ты жү йкелiк типке сай темперамент қ асиетi дара психологиялық ө згешелiктердiң мазмұ нын қ ұ райды.