Жоғары деңгейдегі сезімдер табиғатын түсіндіріңіз

Жоғ арғ ы сезімдер адамғ а ғ ана тә н. Осы топқ а адамгершілік, эстетикалық, интеллектік деп аталатын сезімдер кіреді.

Қ оғ амдық ө мірдің талабына сә йкес адам мінез-қ ұ лқ ынан жиі кө рінетін сезімдердің бірі адамгершілік сезімдер.

Адамгершілік немесе имандылық сезімдердің мазмұ ны да, қ ұ рылым да кү рделі келеді. Бұ лар ең алдымен қ оғ амдық мә нді жә не жеке кө ң іл кү йге байланысты моральдық сезімдер болып бө лінеді. Бұ л екеуі бір-біріне қ айшы келіп қ алуы да мү мкін. Бірақ сана-сезімі жетілген, дү ниетанымы мен сенімі қ алыптасқ ан адамда мұ ның біріншісі басым болып отырады. Осындай сезімдердің тобына: достық, жолдастық, адалдық, ар-намыс, борыш, жауапкершілік, ұ ят т.б. жатады. Ар-намысты қ орғ ау- адамғ а аса жарасымды сипат. Сезімнің осы тү рі, кө бінесе, қ айсар, ө жет, табанды ә рі кө здеген мақ сатына жетпей тынбайтын адамдарда жиі байқ алады. Ө з мініне іштей кү йіну, ө зін жазғ ырып, жазалау- адамның тек ө з басын қ адір тұ тқ аннан туындамайды. Ар-намысты қ орғ ау дегеніміз, сонымен бірге, айналадағ ы адамдарды да сыйлай білу деген сө з. Ар-ұ ятты қ астерле, намысқ а тырысушылық - екінің бірінен кездесе бермейтін қ асиет. Мұ ның адам психологиясына қ атты ә сер етіп, терең із қ алдыратындығ ы сонша- кісі кейде «кірерге жер таппай, кісі бетіне қ арай алмай...ұ йқ ыдан, тамақ тан қ алатыны да боалыд». К.Маркс ұ ятты адамның іштей ашулануы, ө зінше ашу шығ аруы деген екен. Ал абай ұ яттың екі тү рі бар дейді: оның бірі- надандық тан туатын, екіншісі- жағ ымсыз іске, теріс қ ылық қ а ұ ялу. Оның ұ ғ ымынша, қ ялмас нә рседен ұ ялу бұ л надандық, ынжық тық, жігер-қ айрат осалдығ ы, білім мен тә жірибенің саяздығ ы. Шын ұ ят ақ ыл-парасаттың ісі. «Ө лімнен ұ ят кү шті» деп халқ ымыз тегін айтпағ ан. Эстетикалық сезім дегеніміз адамның шындық тағ ы қ андай болмасын бір сұ лулық ты сезінуі. Бұ л текті сезімдер сұ лу, сымбатты, ө мірге ү йлесімді, ә демі кө ріністерді тамашалау немесе табиғ аттағ ы, кө ркем-ө нердегі, ә сірісе, ө мірдегі шынайы ә сем нә рселерден лә ззат алу кездерінде байқ алады. «сұ лулық сезімдері адамның дұ рыс, сұ лу, лә ззат ізденуіне, сұ лу нә рсеге сү йініп, керексіз нә рседен жиренуіне... жақ сылық қ а ұ мтылып, жауыздық тан тыйылуына кө п кө мек кө рсетеді» (М. Жұ мабаев). Эстетикалық сезімдер, сондай-ақ, сурет полотноларынан, скульптуралық, архитектуралық, музыкалық немесе сахналық шығ армалардың шебер орындалуынан лә ззат алуғ а байланысты да туып отырады. «Адамзатқ а тә н ерекше бір қ асиет, -дейді ә л-Фараби, ө зін қ оршағ ан дү ниенің ә семдік сырларына ү ң ілу, содан рухани нә р алу, ө зінің нә зік сезімін образдар арқ ылы паш ету». Жоғ арғ ы сезімдердің бұ дан басқ а бір тү рі- интеллектік сезімдер, интеллектік сезімдер адамның тану процестерімен, ақ ыл-ой ә рекетімен тығ ыз байланысып жатады. Интеллектік сезімнің тү рлеріне таң сық тау, білуге қ ұ марлық, кү діктену, сенімділік, интуиция ық тималдық, жаң ашылдық, болжау т.б.сезімдер жатады. Мұ ғ алімнің басты міндеттерінің бірі- оқ ушылар санасында интеллектік сезімдерді қ алыптастыру болып табылады. Ол ү шін кө п оқ у қ ажеттігін, оқ усыз ешбір мақ сатқ а жете алмайтынымызды тү сінуіміз керек. «Оқ у инемен қ ұ дық қ азғ андай», ол оң айлық пен қ олғ а тү спейді. Оғ ан жан-тә нің мен берілмесең, тиянақ ты ең бек етіп, қ атты зейң н қ оймасаң болмайды. Оны ү немі толық тырып отыру қ ажет, «Адамның кө ң ілі шын мейірленсе, -дейді Абай, -білім-ғ ылымның ө зі де адамғ а мейірленіп, тезірек қ олғ а тү седі». Ө йткені ғ ылым ө зіне тү гелдей берілуді қ ажет етеді. Интеллектік сезімдер адамның сана-сезімінен орын алса, кісінің шындық та аша тү суге қ ұ мары арта тү седі, мұ ндайда ол асыл мұ рат ү шін кү реске белді бекем байлайды.