Психология ғылымының даму тарихы кесте 4 страница

10.Тү йсiктердiң қ андай негізге сү йеніп жiктелетінін атаң ыз. Сонымен, тү йсiк - дү ние хақ ындағ ы бiздiң барша бiлiмдерiмiздiң баста укө зi. Сезiм
мү шелерiне ə серетушi объектив заттармен қ ұ былыстар тiтiркендiргiштер деп аталады
да, алолардың ə серiнен сезiм мү шелерiнде туындайтын қ ұ былыс – тiтiркену деп
қ абылданғ ан. Тiтiркенуден, ө з кезегiнде, жү йке тарамдарында қ озу пайда болады. Тү йсiк жү йке жү йесiнiң қ андайда тiтiркендiргiшке жауапты реакциясы ретiндет уындап, ə рқ андай психикалық қ ұ былыс секiлдi рефлекторлық сипатқ а ие.
Тү йсiктiң физиологиялық механизмi – арнайы жү йке тетiгi талдағ ыш қ ызметi.Ə р талдағ ыш ү ш бө лiктен тұ рады: 1)сыртқ ы энергияны жү йке процесiне қ осушы дененiң шеткi бө лiктерiнде жайласқ ан рецепторлар; 2)қ озуды орталық жү йке бө лiгiне жеткiзушi афференттiк немесе сезiмтал жү йкелер; 3)шеткi бө лiктен жеткен жү йке импульстарын ө ң деушi талдағ ыштың ми қ абығ ындағ ы бө лiктерi.Анализаторлардың ми қ абығ ы аймағ ында нақ ты рецептор жасушаларына сай арнайы мекендерi болады. Тү йсiк пайда болуы ү шiн барша талдағ ыштардың тұ тастай, бiрлiктi қ ызметi қ ажет. Сонымен бiрге олар енжар қ абылдаушы ғ ана емес, тiтiркендiргiштердiң ə серiне орай икемдi ө згерiске келе беретiн мү ше, мұ ндай ө згерiстерге қ ажет талдағ ыштар ө зқ ұ рылымында қ озғ аушы тетiктергеде ие. Мысалы, терi қ абатына инемен ə серетiлсе, ол жер дiрiл қ ағ атыны байқ алады, осындай тiтiркендiргiштерден тамыр тартылуы, терi жиырылуы, кө з аудару, мойын бұ ру, қ олқ ағ ыстарыжə нет.б. бə рiдетү йсiк реакцияларын а байланысты туындайтыны белгiлi.Сонымен, тү йсiктер тiптi де енжар процесс емес, олардың белсендiлiгi ерекше. Бұ лпроцестердiң бə рiнiң де белсендiлiк сипаты тү йсiктердiң ө зiнше жауап ə рекетке келу қ асиетiнен туындап отыр.

11. Қ абылдау тү рлері мен заң дылық тарының ө зарабайланысын орнатың ыз. Қ абылдау-бұ л заттар мен қ ұ былыстардың ө здеріне тә н белгілерінің мә нін тү сінуден оларды тікелей тұ тас кү йінде сезімдік бейнеге тү сіру.Мақ сат бағ ытына, ерік қ атысына орай қ абылдау екі формағ а бө лінеді: ырық сыз (ниеттелмеген, ерік кү шімен, алдын ала белгіленген мақ сатпен байланыспағ ан) жә не ырық ты (мақ сат бағ дарлы).Рецепторлар қ ызметіне қ арай қ абылдау кө ру, есіту жә не сипай сезу тү рлерімен ажыралады.Кү рделілігі, жайылымдылығ ы, перцептивті ә рекеттерімен қ абылдау симультанды (бір ә рекетті) жә не сукцессивті (кезең ді, бірізді) формалдығ ына ие.Қ абылдаудың тө рт тү рі белгілі: сенсорлы (сезімдік) - нысанның сезіммен қ абылданып, оның санағ а ө туі; перцептивті - нысан мә нін тү сіну, оны белгілі категорияғ а, объекттер тобына жатқ ызу; оперативті (нақ ты ә рекеттік) - нысанның қ андай да тарапын қ амтып, қ ызметке қ осу; іс-ә рекеттік - қ ызмет мақ сатына орай нысанмен ық палдас қ атынасқ а келу.Қ абылдау тү рлері бейнеленетін нысан ерекшеліктеріне орай ө зара топтасуы мү мкін, мысалы, кө ркем шығ арманы, сө зді қ абылдау, табиғ ат ә серлері мен ө рнектерін қ абылдау жә не т.б. ә детте, қ абылдау қ андай да іс-ә рекетке қ осыла орындалады, дегенмен ол ө з алдына да, дербес жү руі мү мкін. Қ абылдау тү рлері: затты, уақ ытты қ абылдау; қ атынастарды, қ озғ алыстарды, кең істікті қ абылдау; адамды қ абылдау.

1. кең істікті қ абылдау – айналадағ ы заттардың кө лемін, формасын, ортақ орнын қ абылдау.

2. уақ ытты қ абылдау – объективті ақ иқ аттың уақ тын жә не жылдамдығ ын қ абылдау. Ол туа пайда болмайды, тә жірибе жинағ анда пайда болады.

3. қ озғ алысты қ абылдау - ә ртү рлі объекттердің уақ ыт аралығ ында кең істікте ө згеруі. Ол ә ртү рлі анализаторлардың байланысына тә уелді. Мысалы: кө ру, кинестетикалық анализаторлар.

Кең iстiк нысандарын қ абылдау - кү рделi процесс. Дү ниедегi заттардың барлығ ы кең iстiкте орналасқ ан. Олардың ə рқ айсысының белгiлi тү р-тұ рпаты бар: ұ зын-қ ысқ а, ендi- енсiз, биiк-аласа, ү лкен-кiшi т.б. Олар бiзден тү рлi қ ашық -тық та орналасқ ан. Кең iстiктегi заттардың кө лемiн бiр кө збен монокулярлық - кө ру нə рселердiң терең дiгi жө нiнде дə л мағ лұ мат бере алмайды. Бинокулярлық кө руде екi кө зге тү сетiн кескiн қ осылып, нə рсенiң бедерi айқ ын сезiлiп, бiр кескiнге айналады. Осылайша кө рiп, қ абылдауда заттар тұ тасып, олардың қ ашық тығ ы, қ оршауы, шамасы, тү р-тү сi, рельеф-бедерi ə ртарапты байқ алып, анық та нақ ты бейнеге тү седi. Қ ашық тық пен заттар кө лемiн қ абылдауда кө здiң конвергенциясы, яғ ни екi кө збен кө ретiн затқ а бiр кө здей болып ə рекет етiп, жақ ын жердегi нə рселердi ажыратудан байқ алады. Ал алыстағ ы нə рселерге қ арауда олардың екi бө лiнiп кетуi дивергенция делiнедi. Кө здiң тү рлiше қ ашық тық -тағ ы заттарды кө руге бейiмделу қ абiлетi аккомодация (кө з ү йрену) деп аталынады. Қ ашық тық тағ ы нə рселердi қ абылдау адамның ө мiр тə жiрибесiмен байланысты. Кең iстiктi қ абылдау жас кезден басталады. Бұ л ретте, орман iшiнде ө скен бала мен кең далада ө скен баланың кең iстiктi қ абылдауы тү рлiше болып келедi. Заттың бағ ытын қ абылдау кө здiң торлы қ абығ ындағ ы сə улеленумен қ атар дене қ озғ алысының жағ дайына да байланысты. Адам заттардың бағ ытын тiк тұ рып, не отырып, кө лбеу жағ дайда ғ ана дұ рыс қ абылдайды. Кең iстiктi дұ рыс қ абылдаудың кө лiк жү ргiзушiлер, ұ шқ ыштар мен ғ арыш-керлер, суретшiлер мен ə скери қ ызметкерлер, дə лдiк аппарат жасайтын мамандар ү шiн маң ызы зор. Уақ ыт та - материя ө мiр сү руiнiң объектив формасы. Дү ниедегi материя мен заттардың бə рi де кең iстiк пен уақ ыт iшiнде қ озғ алыста болып, оларда қ абылдау бiрнеше қ ұ рылым бiрлiктерi арқ ылы, қ ұ былыстың белгiлi бiр ырғ ағ ымен ө тедi, қ арқ ын дə режесiмен ө лшенедi. Қ арқ ын - уақ ыттың бiрiздi тездiгiнiң не баяулығ ының кө рсеткiшi. Уақ ытты қ абылдауда субъективтi мезеттер ерекше орын алады. Ө ткен шақ жылдам, қ ысқ а мерзiмде ө ткен сияқ ты. Оны дə уiр, кезең, ғ асыр, жылдармен ө лшейдi. Соғ ан орай ө ткен уақ иғ алар кө мескi болып қ абылданады. Осы шақ та ғ асыр, жыл, ай, кү н, сағ атпен ө лшенедi. Бұ л нақ тылы iзбен қ абылданады. Ө ткен шақ тың тез ө туi, келер шақ тың ұ зақ болып кө рiнуi субъектив жағ дайларғ а байланысты. Уақ ыт қ ызық ты болса, тез ө тедi, қ ызық сыз болса, ұ зақ қ а созылады. Қ абылдаудың жалпы заң дылық тары: мағ ыналылығ ы, жалпылығ ы, заттасқ андығ ы, біртұ тастығ ы, қ ұ рылымдылығ ы, таң дамалы бағ ыттылығ ы, апперцепциялылығ ы, иллюзия.Қ абылдаудың мағ ыналылығ ы жә не жалпылығ ы- Қ абылдау нә тижесі - заттың сө збен ө рнектеліп, белгілі категорияғ а, тү сінікке қ осылуы. Заттар мен қ ұ былыстардың аса қ арапайымдасқ ан тү сінім формасы - тану.Қ абылдаудың заттасқ андығ ы - заттар жө ніндегі ми ақ паратының шынайы заттармен сә йкес келуі. Қ абылдаудың заттастығ ы санада қ абылданып, ө рнектелген бейнелердің шынайы болмыс заттарына адекваттығ ын білдіреді.Қ абылдау біртұ тастығ ы - затты тұ рақ ты тұ тастық жү йе ретінде бейнелеу (нақ ты жағ дайда заттың кейбір бө лшектері болмай қ алса да).Қ абылдау қ ұ рылымдылығ ы-ә рқ илы нысандарды оларды қ ұ раушы тұ рақ ты бө лшек, не белгілерін ажыратумен танимыз.Қ абылдаудың таң дамалылығ ы-Тө ң ірегіміздегі мың сан заттар мен қ ұ былыстардан біз нақ ты мезетте қ ажетімізге керегін ғ ана бө ліп аламыз.Апперцепция - қ абылдаудың тұ лғ алық тә жірибеге, білімге, мү дделер мен ұ станымдарғ а тә уелділігі, мысалы, тү бір - агроном ү шін ө сімдіктің жер бетінде кө рініп қ алғ ан бө лігі, математик ү шін - 00 фигура, тілші ү шін - сө здің мә нді бө лігі. Қ абылдау тұ рақ тылығ ы - заттардың шынайы сапаларының (кө лемі, тү р-тү сі, формасы) мида бейнеленуінің оларды қ абылдау жағ дайларына (жарық қ а, қ ашық тық қ а, кө з салу қ алпына жә не т.б.) тә уелсіздігін білдіреді.Қ абылдаудағ ы иллюзия-тү рлі себептерге байланысты шындық тағ ы объектілерді қ ате қ абылдауды айтамыз.Иллюзияның тү рлері оте коп, ә сіресе кө ру қ абылдауында иллюзиялар кө п кездеседі.Бұ л заттардың кең істіікте орналасу жағ дайын білмегеннен туады.Иллюзияларды –адамның жү йке жү йесі ауруғ а шалдығ уына байланысты ткыатын заттардың жалғ ан теріс бейнері-галлюцинациялардан ажырату қ ажет.Бұ л ауруды дә рігердің кқ мегімен емдеп шығ ады.

12.Қ абылдаудың негізгі ерекшеліктері табиғ атын сипаттаң ыз. Қ абылдаудың заттық тектiлiгi-қ абылдаудың бұ л қ асиетi оның объектив болмыстық кө рiнiсiмен тү сiндiрiледi, яғ ни сыртқ ы дү ниеден алынатын ақ парат кө зi осы объектив дү ниенiң ө зiнде болуы. Заттай қ абылдау адамның тума қ асиетi емес, ол ө мiр бойы қ алыптасып, iс-ə рекеттiң барша саласында бағ ыттау-реттеу қ ызметiн атқ арады. Қ оршағ ан дү ниенi заттай тану сол затпен жанасу барысындағ ы қ озғ алыс процестерiнiң негiзiнде орнығ ады.Қ озғ алыс болмағ ан жерде бiздiң қ абылдауымыз заттық қ асиетiнен айрылып, сыртқ ы ортамен байланысқ а келе алмағ ан болар едi. Қ абылдаудың заттық негiздi болуы ə рекет-қ ылық ты реттеуде ү лкен маң ызғ а ие. Ə детте, бiз нақ ты нысанды басқ алардан тү рi мен сипатына қ арай бө лмеймiз, бiз ү шiн бұ л жағ дайда ең қ ажеттiсi оның тұ рмыстық қ ажеттiлiкке жарайтын негiзгi қ асиеттерi. Мысалы, пышақ кесуге жараса - пышақ, болмаса ə ншейiн металл. Қ абылдаудағ ы басты мiндет - осы қ асиеттердi тану. Қ абылдаудың тұ тастығ ы-тү йсiк, жоғ арыда айт-қ анымыздай, заттардың жеке қ асиеттерiнен ақ парат жинауғ а қ ажет, ал қ абылдауда сол заттардың қ арапайым бө лшектерi жө нiндегi бiлiктердi бiрiктiру арқ ылы тұ тастай бейне жаратамыз. Тү йсiк қ ұ райтын бө лiктер ө зара ө те тығ ыз ə рi кү штi байланысқ ан, мұ ны бiз сезiм мү шелерiмiзге кейбiр заттардың бiр қ асиетi немесе бө лiгi ғ ана ə сер етуден-ақ бiздiң санамызда сол заттың кү рделi бейнесi туындайды.Мұ ндай танымның негiзiнде бiздiң бұ рынғ ы тə жiрбиемiзде кө ру мен сипай сезу арасындағ ы шартты рефлекстi қ алыптас-қ ан байланыстар жатыр. Тұ тастық - қ абылдаудың қ ұ рылымды болуымен бай-ланысты. Қ абылдау кө п жағ дайда бiздiң мезеттiк тү йсiну-лерiмiзге тура келе бермейдi, ə рi сол тү йсiктердiң қ арапайым қ осындысынан жасалмайды. Адам, ə детте, нақ ты тү йсiнуден дербестенiп, дерексiзденген қ орытынды қ ұ рылымды қ абылдайды, ал бұ л қ орытындығ а келу бiршама уақ ыт ө туiн талап қ ылады. Егер сiз қ андай да бiр ə уендi тың дай қ алсаң ыз, алғ ашқ ы естiген нотаң ыз келесi нота берiлгенше қ ұ лағ ың ыздан кетпей қ ояды. Ə детте, тың даушы ү шiн ə н- кү й бiрiнен соң бiрi келетiн ноталарымен емес, бiртұ тас ə уенiмен мə ндi. Қ абылдаудың тұ тастығ ы мен қ ұ рылымдығ ы бейне-ленушi қ оршағ ан дү ние нысандарының шындық қ а сай ө зiндiк ерекшелiктерiнен туындайды. Қ абылдау тұ рақ тылығ ы (константтығ ы). Қ абылдау тұ рақ тылығ ы деп ө згерген жағ дайларғ а қ арамастан заттың кейбiр қ асиеттерiнiң бiр тектi сақ талуын айтамыз. Ө згерiстер орынын толық тыру қ абiлетiне ие қ абылдаушы талдағ ыш-тардан қ ұ рылатын тұ рақ тылық қ а орай бiз қ оршағ ан дү ние заттарын бiр қ алыпты кү йiнде танып, бiлемiз. Кө бiне заттардың тү рi, кө лемi мен формасы мызғ ымас қ алпында бейнеленедi. Қ абылдаудың мағ ыналылығ ы. Қ абылданғ ан нысан тұ тас, оның мə нi сө збен берiледi, мазмұ ны тұ жырымдалады. Қ абылдау мағ ынасының қ арапайым тү рi - тану. Тану жалпылап тану немесе талғ аусыз тану жə не даралап тану болып бө лiнедi. Жалпылап тануда нə рселердiң жай-жапсары терең бiлiне бермейдi, ал даралап тануда заттар мен қ ұ былыстарды айыру анық ə рi толық тү рде ө тедi. Апперцепция. Қ абылдау процесi тек тiтiркенуден ғ ана пайда болмай, субъектiнiң ө зiне де байланысты кө рiнiс бередi. Қ абылдайтын кө з, қ ұ лақ емес, ə рекетшең адам, сондық тан қ абылданғ ан бейне мазмұ ны қ абылдаушы тұ лғ а ерекшелiк-терiмен де сипатталады. Қ абылдау нə тижесiнiң жеке адам психикалық ө мiрiне, оның тұ лғ алық ерекшелiктерiне тə уелдiлiгi апперцепция деп аталады. Қ абылдау барысында адамның ө ткен ө мiр тə жiрибесi ү лкен рө л ойнайды. Сондық тан да бiр заттың ө зiн ə рқ илы адамдар (бiлiмiне, тə жiрибесiне, тə рбиеленген ортасына, жасына, ұ лтына, қ ызметтiк дə режесiне, т.т. орай) ə ртү рлi қ абылдайды. Қ абылдау мазмұ ны адамның алдына қ ойғ ан мақ сат, мү ддесiне де орайлас келедi. Ниет, кө ң iл шарпуларының ық палымен қ абылдау мазмұ ны уақ ытша ө згерiске де тү суi мү мкiн. Мұ ндай уақ ытша апперцепция адамның ə ртү рлi алдануы - иллюзия салдарынан жаң сақ пiкiрлер туғ ызатын жағ дайларда болады. Жү йке жү йесiнiң ауруғ а шалдығ уына байланысты жалғ ан, терiс, бұ рмаланғ ан бейнелер туындайды. Мұ ндайдағ ы қ абылдау галлюцинация деп аталады.