Психология ғылымының даму тарихы кесте 1 страница

3.Психология ғ ылымның негізгі салаларының ө зара байланысын талдаң ыз. Қ азіргі кезде психология ғ ылымы - кө птеген салалар ментармақ тарғ а бө лініп, ілгері дамып отырғ ан ө рісі кең ғ ылыми пә н.Бү л салалар мен тармақ тар дамуы мен қ алыптасуы жағ ынан адамның тү рлі тә жірибелік іс-ә рекеттерін қ амтитын ә р қ илы сатыда тү р.Оларды топтастырып, жік-жікке ажырату жіктеу деп аталады.Енді осы мә селенің сырын ашуғ а кірісейік. Біз психиканың дамуын жіктегенде, ең бірінші, осы пә ннің зерттейтін обьектісін, екінші, адамның іс-ерекет тү рлерін негіз етіп аламыз. Ү шінші, адамның ө зін даму мен іс-ә рекет иесі деп санап, оның ә леуметтік ортағ а қ атынасын алып қ арастырамыз.Адамның нақ ты іс-ә рекеттеріне сү йене отырып, оның психикасының дамуын тө мендегіше жіктейміз. Тә лім - тә рбие психологиясы.Бү л пә ннің зерттейтіні — адамды оқ ыту мен тә рбиелеу ісіндегіпсихологиялық заң дылық тар. Ол оқ ушылардың ақ ыл-ойы мен ойлау жү йесін, дағ дыларын қ алыптастырудың, олардыц тиісті оқ у материалдарын мең геруі мен ү стаз бен шә кірт арасындағ ы ө зара қ арым - қ атынастарды реттеудің тү йінді мә селелерін қ арастырады.Сө йтіп, оқ ушылар ү жымындағ ы ө зара қ атынастармен, олардың психологиялық даралық ерекшеліктерімен санасып отырудың мү мкіндіктерін іздестіреді. Оқ у-тә рбие жү мыстарын жә не бапалардыц психологиялық ерекшеліктерін ескеріп, бір қ алыпты даму заң ды-лық тарынан ауытқ ығ ан балалармен тә лім-тә рбие жү мысын жү ргізу ә діс-тә сілдерінің психологиясын зерттейді. Тә лім-тә рбие психологиясының мынадай тармақ тары бар: а) Оқ ыту психологиясы - дидактиканың психологиялық негіздерін, оқ ыту мен білім берудің жекелеген ә дістеме мә селелерін, бағ дарлагі оқ ыту мен балалардың ақ ыл-ойын қ алыптастыру сияқ ты ө зге де мә селелермен шү ғ ылданады; ә) Тә рбие психологиясы – гуманистік жә не ә леуметтік тә рбие мә селелерінің психологиясын зерттеп, оқ ушылар ү жымының, ең бекпен тү зету педагогикасыныц психологиялық негіздеріне қ атысты мә селелерді іздестіреді. Бү лардан басқ а мү ғ алімдер психологиясы жә не кемтар балаларды оқ ытудың тә рбиелеу мә селелерін қ амтиды.Жас ерекшелік психологиясы - ә р қ илы психикалық процестердің табиғ и негізі мен ү немі дамып отыратын азаматтык қ асиетгерін, гісихологиялық сапаларын зерттейтін бү л сала мынадай.

Арнаулы психология - бү л адам дамуының бірқ алыпты даму жолынан ауытқ уын, ми ауруына ү шырағ андардың психикалық кү йзелістері мен осы саладағ ы ә р қ илы аурулардың себептерін қ арастырады. Арнаулы психологияның мына тармақ тары, атап айтқ анда: олигофренопсихология - ми зақ ымы ауруымен туғ ан адам психоло- гиясының дамуын, сурдопсихология - саң ырау не керең болып туғ ан балалар психикасын, тифлопсихология - нашар кө ретіндер мен соқ ырлардың психологиялық дамуын зерттейді. Ал туа пайда болғ анауру адамдар психологиясын зерттейтін тармақ патопсихологиядеп аталады. Бү л сө з грек тілінде “патос” - зардап шегу, ауру дегенмағ ынаны білдіреді. Патопсихология медицина ғ ылымы мен оқ у-тә рбие істерін зерттейтін пө н - педагогика мен жан дү ниенің сырынқ арастыратын психология ғ ылымының тү йіскен торабына жатады.

Ең бек психологиясы - адамныц іс-ә рекет тү рлерінің психологиясын, ең бекті ғ ылыми негізге сү йене отырып ү йымдастыру мә селелерін қ арастырады. Ең бек психологиясының мақ саты - ә р тү рлі ең бектегі мамандық ерекшеліктерін, ең бек дағ дыларының қ алыптасуын, ө ндірістік- кә сіптік жағ дайдың адамғ а тигізетін ә серін, қ ү рал – аспаптардың қ ү рылысы мен орналасуын, хабар жү йелерінің қ ажетті заттарын қ арастыру. Бү л салалардың ө рқ айсысының ө зіндік ерекшеліктері

мен бір-бірімен байланысты болып келетін мынадай тармақ тары бар: инженерлік психология - бү л, негізінен, автомапалғ ан жү йелерді басқ ару мен ә р тү рлі операторлардың жү мысын зерттейді. Инженерлік психологияда ең ө зекті мә селе эргономика деп аталады. Бү л термин гректің “эргон” - жү мыс жә не “номос” — заң деген екі сө зінің бірігуі нә тижесінде пайда болғ ан. Бү л орайда, ө ндіріс пен адам арасында қ атынас орнатудың тү йінді мө селелері болып саналатын ең бек ә рекетіндегі адамның ө німді ісі, оның психологиялық ерекшеліктері, жү йке жү йесінің қ ызметі мен ең бек гигиенасы, адамныц ө нім ө ндірудегі жетекші рө лі, техникалық кү рал-жабдыкгар эстетикасы жә не автоматтанғ ан тетікгер теориясына қ атысты мә селелер қ арастырылып, олардың сыр-сипаты зерттеледі. Эргономика, негізінен, “адам - машина - орта жағ дайын” қ арастыра отырып, олардың неғ ү рлым ө німді болуы мен нә тижелерін жү йелі тү рде ү йлестіруді басты міндет етіп қ ояды. Авиациялық психология - ү шқ ыштарды оқ ыту мен ү шу кезінде орындалатын істердің жай-жапсарын, жалпы адам психикасының ә уе кең істігіне бейімделудсгі ерекшеліктерін зерттеп, жоғ ары дә режеде ысылғ ан мамандар мен кадрларды даярлап шығ ару мақ сатгарын кө здейді. Ең бек психологиясында арнайы зерттелуге тиісті кү рделі тармақ тар да бар. Олар ауыл шаруашылығ ына қ атысты болып келеді. Ғ арышксрлік психология - адамның салмақ сыздық пен ә лем кең істігінің айдынында бағ дарсыз жағ дайда жү мыс істеу сә тіндегіаса қ иыншылық жағ дайлардағ ы психологиясын, оның шектен тыс ә серден кейінгі коң іл-кү йі мен тезімділік кө рсету шараларын зертгейді. Медиципалық психология - дә рігерлердің қ ызметі мен аурулардың мінез-қ ү лқ ын зерттейді. Бү л сала бірнеше тармақ қ а бө лінеді, ә рбір тармақ тың адам психикасын зерттеуге қ атысты мақ сат-міндеттері бар. А) Нейропсихология психикалық қ ү былыстар мен жоғ ары жү йке қ ү рылысының физиологиясын жә не олардың ө зара қ атынасын зертгейді; ә) Психотерапия - ауру адамғ а психикалық ә діс-айла жоне емдік тә сілдер қ олдану мә селелерін қ арастырады; б) Психопрофилактика жә не гигиена адамның денсаулығ ы мен оны нығ айтуғ а арналган шарапарды жү зеге асыру жү йесін, оның ә діс-тә сілдерін айқ ындаумен шү ғ ылданады. Ә скери психологияныц ең басты міндеті - азаматгы ел-жү рты мен Отанын қ орғ айтын қ алқ ан болуғ а психологиялық тү рғ ыдан даярлау. Мү нда жауынгердің мінез-қ ү лқ ы мен отаншылдық қ асиетін тә рбиелеп қ алыптастыру жағ дайлары, бастық тар мен бағ ынушылар арасындағ ы қ арым-қ атынастар, ү гіт-насихат жү мыстарын жү ргізу, дү шпанғ а деген ө шпенділік сезімдерінің оянып, оғ ан қ арсы барлау істерін ү йымдастыру жә не соғ ыс техникасын мең геру мен басқ ару ә дістері зерттеледі.

Ә леуметтік психология - адам мен қ оғ ам арасындағ ы қ атынас мә селелерімен айналысады. Бү л сала адамдардьң белгілі бір негізде ү йымдасқ ан топтары мен кездейсоқ топтары а р а сы н д а ғ ы

ө зара қ арым-қ атынастағ ы психологиялық қ ү былыстардың сырын зерттейді. Қ азіргі кезде ә леуметтік психология шең берінде мынадай ү ш тү рлі мә селе қ амтылды: А) Ү лкен, ірі топтардағ ы психологиялық -ә леуметтік жағ дайлар.Ә) Кіші топтардағ ы психологиялық -ә леуметтік жағ дайлар. Б) Қ оғ амдағ ы адамның қ асиеті мен ә леуметпк-психологиялық орны.

Сауда психологиясы - қ азіргі заманда кең інен дамып отырғ ансала. Бү л сала бойынша ө рбір елдің саяси-экономикалық жә не мә дени-материалдық қ ажегтіліктерін ө теу мақ сатгарына қ арай дамыту шаралары белгіленеді. Сопымен қ атар ә сіресе, жарнамалардың психологиялық ық палы, елдегі адамдардың жас ерекшеліктері, сатып алушылардыц мү қ таждығ ы, оларғ а қ ызмет кө рсетудің факторлары қ арастырылады. Ғ ылыми-шығ армашылық психологиясы - соң ғ ы кездерде зерттсле бастагап сала. Бү л салада шығ армашылық адамның жасампаздық қ ызметі, озіндік ерекшеліктері, белсенділігі айқ ын корініп, гылыми жаң апық тарды ашудағ ы интуициясы, сезімдік ролі, т.б. сипаттары зерттеледі. Осы бағ ытгағ ы ерекше маң ызды заң дылық - эвристика тә сілі.

Кө ркемө нер, ә дебиет пен шығ армашылық қ а қ атысты психология - бү л сала бойынша қ арастырылатын мә селелер -ә семдікті қ абылдау жә не оның адам жан дү ниесін байытуғ а ық палету факторлары. Бү л саланың ө зекті мә селелері ә лі кү нге дейінжү йслі тү рде оз дә режесінде зерттеле қ ойғ ан жоқ. Салыстырмалы психология психиканың филогенетикалық тү рлерін қ арастырады. Мү нда адам мен хайуанаттар психикасын салыстыра отырып зерттейді. Олардың психикасындағ ы айырмашылыктары мен ерекшеліктері ажыратылады. Бү л саланың жануарлар психологнясын зерттейтін тармағ ы ә рбір тү р мен тектің, олардың тобыіщағ ы жан-жануар, жә ндіктердің қ ү лқ ын, ә ркилы механизмдерін қ арастырады. Мысалы, ө рмекші, қ ү мырысқ а, ара, ит, қ ү с, жылқ ы жө не маймылдың психикасы едә уір дең гейде зертгелген. Қ азіргі кезде бү л тармақ қ а биология мен психологияның тоқ айласқ ан жерінде этология деп аталатын тармақ қ осылып отыр. Бү л орайда, киттер сияқ ты дельфиндердің де қ ылық тары бақ ылауғ а алынып, хайуанаттар қ ү лқ ындағ ы туа пайда болатын механизмдер зерттелуде.

Заң психологиясы хү қ ық қ а қ атысты мә селелерді реттеу жә не оларды тожірибе жү зінде қ олданудың психологиялық м ә с е л е л е р ін зерттейді. Бү л сала сот психологиясы, қ ылмыс психологиясы, ең бекпен тү зету психологиясы деп аталатын тармақ тарданқ ү ралады. Сот психологиясы сот, айыпталушылар, куә лар, соттергеуін жү ргізу, олардан жауап алу тә різді т.б. жайттардың психологиялық астарларын қ арастырады. Қ ылмыс психологиясық ылмыскердің жеке басы мен оның зиянды ә рекетгерінің сырынашады. Ең бекпен тү зету психологиясы тү тқ ындағ ы адамдардысендіру не кү штеп істету арқ ылы тә рбиелеудің жолдарыніздестіреді.

4. Психология ғ ылымының дамуындағ ы негізгі кезең деріне сипаттама берің із. Психология ғ ылымының дү ниеге келуі 1879ж. Вундтін Лейпциг каласында алғ ашқ ы эксперементалды зертхана ұ йымдастыруымен сипатталады. Психология ғ ылымының даму тарихы бірнеше этаптарғ а бө лінеді: 1. Психология жан туралы ғ ылым.2. Психология сана туралы ғ ылым.3. Психология жү ріс-тұ рыс туралы ғ ылым.4. Психология психика туралы ғ ылым. Шетелдердегі психологиялық ағ ымдыр (мектептер): бихевиоризм, гештальтпасихология, фрейдизм немесе психоанализ, генетикалық психология, гуманистік психология. Қ азақ стандағ ы психологиялық ой-пікірлердің дамуы. Ә бу Насыр Ә л Фараби, А.Қ ұ нанбаев, Ш.Уә лиханов, Ы.Алтынсарин; С.Торайғ ыровтың ойлары.Алғ ашқ ы қ ауымдық қ оғ амның ө зінде психика жө нінде кө зқ арастар болғ ан. Ерте замандардан бастап адам баласының назары, ақ ыл-ойы ө зінің маң ындағ ы дү ниенің сырын танып білуге, ө з денесінің қ ұ пия сырларын ашып білуге ұ мтылғ ан. Б.д.д. бірнеше мың дағ ан жылдар бұ рын заттың материалдық қ ұ былыстарды жә не заттық емес қ ұ былыстарды анық тап, мойындап, олардың тә уелсіз қ оршағ ан ортадан бө лек екендігін айтқ ан.Ерте заман ойшылдары «Жан деген не?», оның қ асиеттері жә не функциялары қ андай, жан мен тә н арақ атынасы деген сұ рақ тарғ а жауап іздейді.Ерте заманның философы Демокрит (б.д.д. 5, 6 ғ ғ.) психиканы, яғ ни жанды оттың атомдарындай қ озғ алмалы қ асиет деп санады, сонымен қ атар психиканың адам тә нінің қ ызметі деген бір материалистік тү сінікті тудырды. Тә ннің ө луімен жан да ө леді деген. Сол заманның тағ ы бір ө кілі ғ ұ лама ойшыл Платон (б.д.д. 427-347 жж.) жан мә ң гілік нә рсе, ол ө лмейді деген, ол психикалық тү сіндіруде иделистік бағ ытты ұ станғ ан. Ең бірінші жан туралы жазғ ан Аристотель (б.д.д. 384-422 жж.) «Трактоз о дү ние» бұ л ең бек бірінші психологиялық ә дебиет болып саналады. Шығ ыстың ұ лы ойшылы ә бу-Нә сыр ә л-Фараби (870-950 жж.) дү ние материядан қ ұ ралады, ол жойылмайды, бір тү рден екінші тү рге кө шіп, ө згере береді. Жан денеден бұ рын ө мір сү рмейді, 1 денеден 2 денеге барып, орналаса алмайды деп материалистік тұ рғ ыдан қ арастырды. Бірінші кезенде психология жан туралы ғ ылым. Жан ерекше, тə ннен бө лек жасайтын қ ұ былыс деген нанымның санағ а терең ұ ялауы бұ ғ ан мысал бола алады. Алғ ашқ ы адамның ө зi де адамдар мен жануарлардың ө летiнің, адамның тү с кө ретiнiн сезiп, бiлген. Осығ ан орай адам ұ стамғ а келетiн тə ннен жə не кө рiнбейтiн жаннан бiрiнен-бiрi бө лiнбейтiн дербес екi бө лктен тұ рады деген сенiм туындады; яғ ни адам ө лмейiнше, жан оның тə н iнде жасап, ө лгеннен соң тə ннен шығ ып кетедiмыс. Ал адам ұ йқ ыдағ ы кезде, жан оның тə нiнен уақ ытша ажырап, қ андай да бiр басқ а жерге ауысады. Осылайша, психикалық процестер, қ асиеттер мен қ алыптар ғ ылыми талдауғ а тү сiп, зерттелгенге дейiн адамдардың бiрiнiң екiншiсi жө нiндегi қ арапайым тұ рмыстық психологияғ а тə н пайымдаулары жинақ тала бердi. Екінші психология — Сана туралы ғ ылым бұ л кезен Декартын сана ұ ғ ымен байланысты. Жан жө нiндегi танымдар қ андай қ ұ былыс — ө згерiстерге енгенiмен ө мiрлк iс-ə рекеттiң қ озғ аушы кү шi — жан деген тұ жырымғ а ешбiр келтiреалмады. Тек ХҮ III ғ. психология бiлiмiнiң дамуында Рене Декарт жаң а есiгiн ашты. Ол адамны ө н iшкi мү шелерi ғ ана емес, тiптi дене ə рекетiнiң де жанғ а ешқ андай қ атысы болмайтыны жынде пiкiр айтып, дə лелдедi. Бұ л жантану ғ ылымының кейiнгi желiсiне ү лкен ық пал жасады. Декарт ғ ылымғ а екi тү сiнiктi — рефлекс жə не сананы бiрдей енгiздi. Бiрақ ол ө з тағ ылымында жан мен тə ндi бiр-бiрiне қ арсы қ ойды, ө зара тə уелсiз екi болмыс материя жə не рух жасайтынын уағ ыздады. Сондық тан да психология тарихында бұ л Декарт тағ ылымы «дуализм» (екi тарапты) атауын алды. Дуалистер кө зқ арасында, психикалық табиғ ат ми қ ызметiнің ө нiмi емес, мидан тыс, оғ ан тə уелсiз, ө з бетiнше жасайтын қ ұ былыс екенi тү сiндiрiлдi. Бұ л бағ ыт ғ ылымда объективтi идеализм деп аталды.Дуалистк тағ лиматты арқ ау етiп ХIХ ғ. психологиясында психофизиологиялық параллелизм атанғ ан идеалистiк бағ ыт кең ө piс алды. Бұ л бағ ыттың мə нi: психика жə не тə н қ атар, бiрақ ө зара тə уелсiз жасайды. Мұ ндай идеалистiк кө зқ арасты дə рiптеушiлер Вундт, Эббингауз, Спенсер, Рибо, Джемс, т.б.Шамамен осы дə уiрде психология денi жө нiнде жапа тү сiнiктер қ ылаң бере бастады. Ойлау, сезу, қ алау қ абiлеттерi не сана атауы берiлi, психика санамен баламаластырылды. Осыдан жан психологиясы орнына сана психологиясы жү зеге келдi. Бiұ an; сана кө п уақ ытқ а дейiн басқ а табиғ и процестердің бə рiнен оқ шауланғ ан ерекше кұ былыс ретiнде қ аралды. Ендi саналық ө мiр Алла жаратқ ан ақ ыл кө рiнiсi немесе сананы қ ұ рағ ан қ арапайым элементтерi бар субьективтк сезiм нə тижесi деп есептелдi. Бiұ л идеалистi бағ ыттағ ылардың бə рiн бiрiктi дeген жалпы пiкiр: психикалық болмыс — ғ ылыми талдауғ а келмейтiн, себебі бұ ндай тү сiнiк кең етек алып, ал бұ л бағ ыттағ ы идеализм интроспекттiк (ө зiн-ө зi бақ ылау) сана тағ ылымы атын алды. Осыдан сана ө зiмен ө зi шектелiп, психика объектив болмыс пен субъектiнiң ө зiнен де толығ ымен ара байланысын ү здi.Ү шінші кезен жұ рыс-тұ рысты зерттейді ХIХ ғ бірінші жартсында психология жұ рыс-тұ рыс туралы ғ ылым реттінде қ арастырылады.ХIХ ғ. екiншi жартысында дербес ғ ылымғ а айналғ ан психологияның дамуы ө з алдына ə ртү рлi мақ саттарды белгiлеп, ə ртү рлi зерттеу тə сiлдерiн қ олданғ ан, бiр-бiрiн ауыстырып отырғ ан теориялар таласында жү рiп отырды. ХIХ ғ. аяғ ындағ ы барша теориялар, ХХ ғ асырдағ ы бiршама тағ ылымдар сананың осы интроспектік психологиясы шең берiнде зерттелдi. Бұ л теориялар бойынша психологиялық зерттеулердің кө біне қ оршағ ан орта мен адам iс-ə рекетi не байланыссыз жан толғ аныстары мен кө рiнiстерi негiзделдi. Ал сана мен ми арасындағ ы қ атынас бұ л теорияларда дуализм бағ ытында шешiмiн тапты.Интроспекттiк психология аймағ ындағ ы теориялардың бiр-бipiнен айырмашылығ ы сананы қ ұ рылымы, мазмұ ны жə не белсендiлк дə режесiне қ арай ə рқ илы сипаттаудан болды, яғ ни бiр сипаттама жетекшi деп есептелiндi..Тө ртінші кезен психология психика туралы ғ ылым осы кезенде, 1879 ж. Вундт Лейпцигте алғ ашқ ы эксперименталды зертхана ұ йымдастырды. Сана психологиясына эксперимент қ ою мү мкiндiгi ашылды: зерттеушi белгiлi жағ дайлар жасап, онда психикалық процестердін ө туiн бақ ылап отырды. Бiрақ бұ л бақ ылаулардың ерекшелiгi адам ө зiнiң iшкi жан-кү йiн, сезiмiн, ой толғ анысын ө зi бақ ылайды, осыдан мұ ндай зерттеуде интроспектк аталғ ан ə дiс қ олданылды.ХХ ғ. екiншi он жылдығ ында психологияның жə не бiр бағ ыты пайда болып, оның ө кiлдерi психологиянын жазна пə нiн жариялады: ол психика да емес, сана да емес, ал сырттай бақ ыланатын, егiнен адам қ озғ алысының жиынтығ ы-ə рекет-қ ылық едi. Бұ л бағ ыт «бихевиоризм» (ағ ылш. behaviour-қ ылық) аталып, психология пə нi жө н iндегi тү сiнiктер дамуының уипнш i кезе қ оЫ қ алады. Бихевиоризмн iрге тасын қ алаушы Дж. Уотсон психологияның мiндетті қ оршағ ан ортағ а бейiмделу тiршiлiк иесы қ ылық -ə рекетiн зерттеу деп бiлдiрді. Тек бi онжылдық тың ө зi нде-ақ бихевиоризм бү кт дү ниеге тарап, психология ғ ылымының ық палды бағ ыттарының бiрiне айналды. Сонымен, психология ө з даму жолында бастапқ ыда — жан туралы ғ ылым, кейiн жансыз ғ ылым, ақ ырында санасыз ғ ылымғ а айналды. Ə рине, қ ылық -ə рекеттi бақ ылаумен объективтк деректердi зерттей аламыз, бiрақ мұ ндай объективтк жалғ ан, себебiбiздiң ə рқ андай ə рекет-қ ылығ ымыздың астарында ө зiмiздің ой, сезiм, ниеттерiмiз жатыр. Сондық тан осы ой, сезiм, ынта-ық ыласты бiлмейiнше, ə рекет-қ ылық ты тану мү мкiн емес.

5.Психологиялық зерттеудің негізгі ә дістерінің ө зарабайланысын кө рсетің із. Жантануда адамның психикалық ерекшеліктерін зерттейтін бірнеше ә дістер бар. Олардың бір тобы негізгі ә діс, екінші тобы қ осалқ ы ә діс деп аталынады. Осындай негізгі ө дістердін біріне байқ ау ә дісі жатады.А. Байқ ау ә дісі - белгілі жоспар бойынша жү йелі тү рде біраз уақ ыт бойына зерттелуші адамның психикалық ерекшеліктерін қ адағ алауды байқ ау ә дісіцеп атайды. Байқ ау, ә детте, табиғ и жағ дайда, зерттелінуші адамның ә рекетіне ә дейі араласпай-ақ жү ргізіледі. Осы ә діс арқ ылы зерттелінушінің мими-касын (бет қ ү былысын), сө з реакцияларын, тү рлі қ озғ а-лыстарын, мінез-қ ү лқ ын, жалпы ә рекетін байқ ауғ а болады. Сондай-ақ адамның ерік кү ші, сезім ерекшеліктері, темпераменті де байқ ау ә дісі арқ ылы ажыратылады. Мысалы, мектептегі оқ ушының ойлау жә не сө йлеу ерекшеліктерін зерттеу керек болса, ол ү шін зерттеуші оқ ушының ә рбір сабақ ү стіндегі жеке сө здерін, сө йлем-дерін стенографиялап, кү нделікке тү сіреді, кейін оны тиянақ ты тү рде талдайды да, тиісті қ орытынды шығ арады.Ғ ылыми зерттеу жү мыстарының тү рлі ерекшеліктеріне қ арай байқ ау ә дісінде кейде аспаптар да қ олданылады. Мә селен, зерттелінетін объектіні суретке тү сіру ү шін-фотоаппараттар, зерттелінуші адамның сө з тіркестерін жазып алып, кейін оны пластинка бойынша қ айтадан жаң ғ ырту ү шін магнитофон т. б. пайдаланылады.Байқ ау ә дісінің нә тижелі болып шығ уы ү шін қ олданылатын қ ажетті кейбір шарттар:

1) Байқ аудың ү зақ уақ ыт бойына жү ргізілуін жә не бір фактінің ө зі бірнеше рет қ айталанып зерттелінуін қ амтамасыз ету; 2) Зерттелетін объектіні айқ ын белгілеу жә не байқ аудың мақ сатын тү сіне білу қ ажет. Мысалы, байқ ау объектісі ретінде сабақ қ а нашар студентті алатын болсақ, мақ сатымыз — оның сабақ дайындау кезіндегі ой жү мысы-ның кейбір ерекшеліктерін білу;

3)Байқ алғ ан фактілерді сол сә тте жазып отыру, зерттелінушінің сө з реакцияларын стенографиялау; кейін оғ ан мү қ иятталдау жасау; басты фактілерді іріктеп алу — осы ә діске қ ойылатын негізгі талаптардың бірі.Сан рет жү ргізілген байқ аудың нә тижесіне байланысты (егер байқ ауғ а студент алынган болса) ү стазбен бірлесе отырып, студенттің оқ у ө рекетін одан ары жақ сарту ү шін нақ тылы шаралар белгіленеді.Байқ ау ө дісі арқ ылы оқ у-тә рбие процесінің ә р кезең дерінде ұ стаз студенттердің сабақ ұ лгіруі мен тә ртібіндегі ерекшеліктерді білуіне, кейін оларды жақ сарта тү су жө нінде тиісті шаралар белгілей алуына болады. Бү л ә діс адамдардың психологиялық ерекшеліктерін зерттеуде ө те кө п қ олданылатын ө дістердің бірі.Байқ ау ә дісінің кейбір кемшіліктері де бар.Біріншіден, зерттеуші мү нда ө зіне керек қ ү былыстарды ә п-сә тте зерттей алмайды да, кө п уақ ытын жіберіп алады, екіншіден, байқ ауды ә р уақ ытта тың ғ ылық ты, ойлағ андай ү йымдастыруғ а жағ дай болмай да қ алады. Бү л ө р тү рлі кездейсоқ объективтік (байқ ауғ а алынғ ан адамның сабақ қ а келмей қ алуы), субъективтік (бақ ылаудың қ иынғ а соғ уы, зерттеушіде бақ ылағ ыштық қ асиеттің жоқ тығ ы т.б.) себептердің кездесетіндігіне байланысты. Осы айтылғ андарғ а қ арай бү л ө дістің ғ ылыми деректері кейде кемірек болады. Байқ ау ө дісіне қ арағ анда жан қ уаттарын эксперимёнттік жолмен зерттеудің біраз артық шылығ ы бар. И. П. Павлов: " Байқ ау табиғ аттың ұ сынғ анын жинайды, ал тә жірибе табиғ аттан ө зініқ тілегенін алады" 2— деп тегін айтпағ ан.