Продуктивтік ойлау - адамның ойлау іс-өрекетінің жаңа сенімін шығару.

2) Репродуктивтік ойлау — ойлау іс-ә рекеті барысында ө мірде

бар білімдерді пайдалану.

7. Ойлаудың функцияларына байланысты:

1) Творчестволық ойлау — ақ иқ ат дү ниеге жаналық тытудырумен, жаң а білімдерді тауып, негіздеумен байланыстыболатын ойлаудың тү рі.

2)Критикалық ойлау - заттар мен қ ү былыстарды терең зерттеу негізінде, солар жө ніндегі кезқ арастар мен пікірлердегі қ айшылық тар мен кемшілікгерді таба білумен байланысты болатын гылыми дә йектелген сындық пікірден туратын ойлаудың біртү рі.

8. Еріктік кү штің жү мсалуына байланысты:

1) Ырық сыз oйлay - тү с керу бейнелерін ырық сыз трансформациялау.

2) Ырық ты ойлау - проблемалық жағ даяттарды, ой есептерінмақ сатты тү рде шешу.

Ойлау ой операцияларымен қ оса, ой формаларынан да тұ рады. Ойдың бастапқ ы формасы болып ұ ғ ым есептеледі. Ұ ғ ым дегеніміз–заттар мен қ ұ бдылыстар туралы ой. Ұ ғ ымда заттардың жалпы жә не негізгі қ асиеттері бейнеленеді. Ұ ғ ымдар жеке жә не жалпы болып бө лінеді. Бала мектепке келгесін ғ ылыми ұ ғ ымдарды мең гере бастайды, оның білім, дағ дыларының арта тү суі ғ ылым негіздерін мең геруге қ олайлы жағ дай туғ ызады. Сондық тан ұ ғ ымдарды мең геруге адамның білім ортасындағ ы тү рлі ғ ылымдар негіздерін игеру ә сер етеді. Соның барысында адамның қ оршағ ан дү ние заттарының ұ ғ ымдары жө нінде білімдері қ алыптасады.Шындық тағ ы заттардың қ арапайым байланысы пікірлерден кө рінеді. Пікір бұ л бір зат туралы мақ ұ лдау не оны жоқ қ а шығ аруда кө рінетін ойлаудың формасы. Мысалы: “Астана–Қ азақ станның астанасы” шындық қ а сайпікір.Саналау мен тү сіну ойлаудың негізгі белгісі болып табылады.Адамның ойлау ә рекетінде шындық тағ ы заттар мен қ ұ былыстардын негізгі қ асиеттерін, ерекше белгілерін, мә нін тү сіне білудің маң ызы зор. Біз айналамыздағ ы заттардың себеп–салдарлы байланыстарын, бір–біріне тә уелділігінің шығ у тегі мен даму жолын тү сіну арқ ылы ғ ана ажыратамыз. Тү сіну шындық тағ ы заттар мен қ ұ былыстармен танысудан, кө ріп– білуден басталады. Ө йткені қ андай да бір нә рсені ұ ғ ыну ү шін оны эмпирикалық жолмен зерттеу қ ажет. Тү сіну сө з арқ ылы берілетіндіктен тү рліше формаларда тұ жырымдалады. Тү сіну қ ысқ аша, жалпы, кең, детальды жә не т.б. болып келуі мү мкін.Тү сінудің екі тү рі бар. Біріншісі–тікелей тү сіну. Тікелей тү сіну– жанама тү рдегі ой операцияларын керек етпейтін, қ абылдауғ а ұ қ сас процесс. Ал екінші тү рі–жанама тү сіну. Жанама тү сіну–тү рлі фазалардан тұ ратын, ой операцияларын қ ажет ететін, кө мескі нә рсені айқ ын етіп бейнелеуде бірнеше ой қ орытындыларын қ ажет ететін процесс.Жалпы, ойлау дегеніміздің ө зі–мә селені шешу, оның мә нісін тү сіне білу деген сө з.Ойлаудың ең кү рделі жә не жоғ арғ ы формаларының бірі–ой қ орытындылары. Ой қ орытындылары дегеніміз–бірнеше пікірлерден жаң а пікірлер шығ ару тә сілі. Қ орытынды шығ ару ү шін оны белгілі тә ртіпке бір–бірімен байланыстыруымыз қ ажет.Ой қ орытындысының негізгі ү ш тү рі барЖ

1) дедукциялық, 2) индукциялық, 3) аналогиялық ой қ орытындысы.

Дедукция дегеніміз–жалпыдан жекеге қ арай жү ретін ой қ орытындысы. Мысалы, біз, тірі организмдер оттегі жоқ жерде тіршілік ете алмайды, ал балық тірі организмнің бірі десек, олай болса, балық оттегі жоқ жерде тіршілік ете алмайды деген қ орытындығ а келеміз. Индукция– жекеден жалпығ а қ арай жасалатын ой қ орытындысы. Гү лдер сусыз ө мір сү ре алмайды, ағ аштар да сусыз ө мір сү ре алмайды десек, осы айтылғ андардан жалпылап, сусыз ө сімдіктер тіршілік ете алмайды, деген қ орытындыны жасаймыз. Аналогия дегеніміз–ұ қ састық бойынша ой қ орытындыларын жасау. Мә селен, И. Ньютон бү кіл ә лемдік тартылыс заң ын тапқ анда аналогиялық ой қ орытындысына сү йенген. Ол жер ү стіндегі денелердің қ озғ алуы, ә сіресе қ ұ лауы, мен аспан денелерінің қ озғ алуы арасындағ ы ұ қ састық ты тү сіндіруде аналогияны келтіреді. Аналогия ғ ылыми болжамдарды жасаудың маң ызды алғ ышарты болып табылады.

20.Ойлаудың қ асиеттері мен ерекшеліктерінің айырмашылығ ын кө рсетің із. Кез келген психикалық процесс тә різді ойлаудың да ө зіндік параметрлері қ асиеттері болады. Осындай ойлаудағ ы жеке дара ерекшеліктерді білдіретін ойлаудың қ асиеттері сан алуан болады. Солардың ішінде негізгілері мыналар:

Ойдың сың дылығ ы–адамның ө з жә не ө зге адамның ойларын объективті бағ алай алу, барлық жасалатын қ ағ идалар мен тұ жырымдарды тү пкілікті жә не жан-жақ ты тексере алу қ абілеті.

Ойлаудың асығ ыстығ ы–адам сауалды, мә селені жан–жақ ты ойластырып алмай, оның бір жағ ын бө ліп алып, асығ ыс шешім қ абылдауғ а тырысуы, белгілі бә р дә режеде ойластырылмағ ан жауаптар мен пікірлерді беруі.

Ойлаудың тездігі–адамның жаң а жағ даятты тез тү сіне алып, тез ойлау негізінде дұ рыс шешім қ абылдай алуы.

Ойлаудың дербестігі–адамның жаң а міндеттерді, мә селелерді шығ ара алумен жә не басқ а адамдардың кө мегінсіз ө зі мә селенің дұ рыс шешілу жолын табумен сипатталады.

Ойлаудың икемділігі–ойлаудың оны шектейтін жатталып қ алғ ан, таптаурын шешу тә сілдерінен тә уелсіздік дә режесін білдіреді.

Ойлаудың терең дігі–кү рделі сауалдардың мә ніне терең шоғ ырланып, зерттей алуы.

Ойлаудың кең дігі–адамның, зерттелетін сауалдың маң ызды жақ тарын тү сірмей, тұ тас қ амтып, талдай алу қ абілеті.

Кез келген басқ а да психикалық процестер ретінде ойлау да онтогенез барысында біртіндеп, қ арапайымдыдан кү рделіге қ арай жетіледі. Жаң а туғ ан балада ешқ андай ойлау болмайды. Ойлау баланың сыртқ ы ортамен белсенді қ арым–қ атынас жасуының нә тижесінде, оның ө мір тә жірибесімен қ осақ талып, дамып отырады. Мә селен, бір жасар бала ә жесінің саусағ ындағ ы жарағ а жағ ылғ ан йод ерітіндісіне кө з салады. Он бес айлық бала ө зі сү йрей алмағ ан жә шіктің ішіндегі нә рселерді кө ріп, біртіндеп оларды азайта бастайды, сонан соң оны жылжытатын болады.

Тілдің шығ уы бала ойлауының дамуында елеулі кезең болып табылады. Мектепке барғ анғ а дейін бала ойлауды ұ зақ даму жолынан ө теді. Ойлау бұ л кезең де нақ тылы–бейнелі болып, ә рекетпен тығ ыз байланысып жатады. Баллардың ойлауын дамытуда мектептегі оқ у–тә рбие прцоесі шешуші рө л атқ арады.Ойлау саласындағ ы дара айырмашылқ тарғ а келетін болсақ, адам ойлауына тә н жалпы заң дылық тар болғ анымен, тұ лғ аның ойлау ә рекеті жеке дара ерекшеліктерге толы. Ә рбір адам бірінен–бірі ойының кең дігі немесе тарлығ ы, орамдылығ ы, ұ шқ ырлығ ы, дербестілігі, логикалық жү йелілігі, сыншылдығ ы жә не т.б. сапаларымен ажыратылады.Ой-ө рісі кең адам еркін ойлайды, мә селені ескі ә детпен, ү йреншікті жолмен шешпейді. Ақ ыл–парасатты кең адам мә селені тү рліше ә дістермен шешеді, бұ рын қ ате деп сыналып табылғ ан ә діске жоламайды.Кейбір адамдар мә селенің барлық жақ тарын кө ре біледі, оны тез шеше алады, ойы аса сергек жә не белсенді келеді. Мұ ндай адамдар орынсыз асып-саспайды, жағ даймен санысады. Осындай қ асиетті ойдың ұ шқ ырлығ ы дейді. Бұ ғ ан қ арама–қ арсы қ асиет–ойдың асығ ыстық тү рі. Мұ ндай адам ой жұ мысымен онша басын ауыртпай ү стімен, жең ілдің астымен жү реді. Бұ л адамдар енжар ойлық қ а ә деттенген, дайын тұ жырымдамағ а жармасқ ыш, жең іл ойлауғ а, мә селені ү стіртін шешуге бейім келеді.

21. Сө йлеу жә не оның тү рлерінің ө зарақ атынасына мысал келтірің із. Пікірлесудің қ андай тү рлері болса да, сө йлеу формалары арқ ылы жү зеге асып отырады. Пікір алысудың нактылы мақ саты мен жеке жағ дайларына қ арай сө йлеу тү рлі ерекшеліктермен кө рінеді. Осы айтылғ андар тұ рғ ысынан сө йлеу бірнеше тү рлерге белінеді. Алдымен сыртқ ы жә не ішкі сө йлеу болып ү лкен екі топка жіктеледі.Сыртқ ы сө йлеу ауызша (бү л тілдің ең кө п жә не кең тарағ ан тү рі) жә не жазбаша сө йлеу болын, ал ауызша сө йлеудің ө зі диалог жә не монолог.Ауызша сойлеу - сө йлеудің негізгі тү рі болғ андық тан оның қ алғ ан тү рлері де соның тө ң ірегіне қ ұ рылады. Мә селен, жазу сө зіндегі ә ріптер ауызша создің тү рлі дыбыстарын белгілейді. Былайша айтқ анда, жазу сө зі ауызекі сө здің қ ағ аздағ ы таң басы, оның ерекше бір варианты. Ауызша сө йлеудің негізгі бір тү рі —диалогтық сө ййлеу. Дилогтық, сойлеу дегеніміз екі немесе бірнеше адамның тілдесуі. Диалог сө здің кейбір психологиялық ерекшсліктері тө мендегідей: 1Диалог сө з бө гелмей еркін айтылады, ол ойды кең жайын жатуды тілейді; 2Ү немі кезектесіп айтылатындыктан ық шам келеді, тек ә ң гімелесуші адамдардың ө здеріне ғ ана тү сінікті болады. Мә селен, «келе жатқ ан тогызыншы» деген сө йлемді осындай номірлі авгобусты кутіп тұ рғ ан адамдар ғ ана тү сіне алады; 3.Диалогтық логикалық жағ ы кемдеу болады; 4. Диалог сө з ым-ишаралармеи, бет пен кө здегі мә нерлі қ озғ алыстармен.

Монологтық сойлеу дегеніміз бір адамның сө зі, яғ ни баяндамашының, лектордың сө здері. Монолог сө зге тә н кейбір психологиялық ерекшеліктері тө мендегідей:

1.Монолог сө з ү немі белгілі жоспарғ а сә йкес қ қ рылады, бұ л алдын-ала даярлық ты тілейді; 2.Монолог сө здерге логикалық жағ ынан қ атаң талаптар қ ойылады (мә селен, баяндамашы мен лектор сө зінің мағ ыналылығ ы мен тү сініктілігіне ерекше кө ң іл бө леді); 3. Монолог сө з мә нерлі, адамга ә сер ететін моменттерді (сө зді сазына келтіріп айту) кө бірек қ ажет етеді.

Диалог жә не монолог сө здер кобінесе беттің мимикасының ө згеруімен, ымдау сипатындағ ы тү рлі қ озғ алыстармен қ осарланып отырады. Орынды ымдар біздің сезімімізді мә нсрлі етумен қ атар, оның ө зімізге де, жұ ртқ а да тү сінікті болуына жағ дай туғ ызады. Бірақ, осындай ым-ишаралардың дербес кү йінде аса ү лкен маң ызы жоқ. Адам мұ ны кө мекші қ ұ рал ретінде ғ ана пайдаланады.Ауызша сө йлеуде (оның диалогжә не монолог тү рлерінде де) актив жә не пассив сө здер болады. Актив сө здер кү нбе-кү нгі жиі қ олданылатын сө здер. Пассив сө здер тілімізде сирек пайдаланағ ын, мағ ынасына тү сінгеімен кү н сайын ашылмайтын сө здер. Мұ ндай сө здерге кө бінесе ғ ылыми-техникалық атаулар жә не ескірген сө здер жатады. Актив сө здің мол болуы адамның сө йлеу рекетіне, айналысқ ан кә сібіне байланысты. Егер ересек адамдардың актив сө здері орта есеппсн 6000-7000 болып келсе, жазушылар мен ақ ындардың, ғ алымдардың актив сө здері 10000-13000 сө зге жетін отырады. Мә селен, Шекспирдің сө здік қ оры 12000-дай болғ ан.Сойлеудің ерекше бір тү рі — жазбаша сө йлеу. Жазбаша сө йлеу арнаулы ә дістер арқ ылы мең герілетін сө йлеудің тү рі. Мұ ны игеру адамғ а оң айлық пен тү сиейді. Жазбаша сө йлеу адам баласы хат танырлық тай дә режеге жеткенде, ауызша сө йлеудің біршама дамығ ан кезінде ғ ана пайда бола бастайды.

Жазбаша сө йлсудің кейбір ерекшеліктері: 1) Жазатын адамның қ асында сө йлесетін адам болмағ андық тан, мұ нда ешбір ым-ишара қ олданылмайды.2) Жазбаша сө йлсудің логикалық жағ ына аса қ атаң талап қ ойылады. Мә селен, белгілі тақ ырыпқ а шығ арма жазғ ан кезде адам осындай талаптарды орындауга тырысады, кеп ойланып, толғ анады. Ө йтпейінше бұ дан нә тиже шығ ару қ иын.3) Жазуда грамматиканың ережелері де қ атты ескеріледі.4) Жазу кезінде адам қ атты зейін қ ойып, ә р сө зін ойлап қ ұ растырады, мағ ыналы сө з іздейді. Бұ л ү лкен ой жұ мысын қ ажет етеді. Мә селен, адам озінің туысқ андарына, таныстарына хаг арқ ылы ойын білдіргенде осы жағ дай байқ алады. Жазбаша сө йлеудің тү рлері мен стильдері ә р алуан. Олардың бастылары ғ ылыми, публицистика, кө ркем ә дебиет, іс-кағ аздық т.б. создер. Сө йлеудің жеке бір тү рі — ішкі сө йлеу. Ішкі сө йлеу деп тілдік материалдар негізінде дауыстамай-ақ сө йлей алушылық ты айтады. Ә р ұ лттың ө кілі қ андай бір нә рсе туралы ойласа да, алдымен ө з тілінде ойлайды. Осығ адай кезде адам ішкі сө йлеуді пайдаланады. Ішкі сө йлеу адамдармен тікелей қ арым-қ атынас жасауғ а арналмағ ан. Оны адам ө зінің ойлау ә рекетінің ішкі мақ саты ү шін пайдаланады. Ішкі сө йлеуді сө йлеу аппаратының жасырын жұ мысы деуге болады. Ө йткені мұ нда оның жұ мысы жө нді еленбейді. Тек тиісті аспаптармен зерттегенде ғ ана сө йлеудің осы тү рінің де жә не стезиялық тітіркендіргіштерге орай туьш отыратындығ ы анық талғ ан. Ішкі сө йлеумен жө нінде И. М. Сеченов былай дейді: «Бес жастағ ы баланың ойы сө збен немесе сыбырлап сө йлеумен немесе тіпті тілдің қ озғ алуы, еріннің жыбырлауымен айтылады. Мұ ның ө зі ересек адамдарда да (тек тү рлі дә режеде болуы мү мкін) жиі кездеседі. Мен тіпті озімді де білемін: ойымның ауыздың жабық, қ озгалмайтын кү йінде тілсіз сө йлеумен, яғ ниауыз қ уысында тілдің бұ лшық еттерінің қ озғ алуымен, қ оса қ абаттасуы ө те жиі болады. Барлық жағ дайда да басқ алардын алдымда бір ойғ а баса назар аударғ ым келсе, оны алдымен дереу сыбырлап айтып аламын». Ішкі сойлеу ө те кысқ а, икемді болып келеді. Ө йткені адам ә ркез ө з ойлауының мазмұ нын жақ сы біліп отырады, сондық тан ішкі сойлеуге ұ зақ тұ жырым жасап жатудың кажеті де болмайды. Мысал келтірің дер ә ркім ө зі.

22.Ауызша жә не жазбаша сө йлеу ерекшеліктерін салыстырмалы тү рде талдаң ыз. Тіл жалпы жә не абстрактілі қ ұ былыс ретінде ә ралуан акт қ олданыстары мен тү рлерінің жү зеге асуы арқ ылы, белгілі бір нақ ты жағ даяттардың орындалуы арқ ылы кө рініс табады. Яғ ни сө йленіс тіл арқ ылы жарық қ а шығ ады. Бірқ атар ғ алымдардың зерттеуі бойынша, сө йленімнің тү рлері ә ртекті, ә р алуын. Дегенмен, олар екі негізгі формағ а сә йкестендіріледі, олар – ауызша жә не жазбаша формалар. Бұ л формалар кү рделі бірлікте қ ұ рылады жә не ә леуметтік-тілдік тә жірибеде (қ олданыста) бірдей мә нде болады, бірдей қ ызмет атқ арады. Тілдік қ арым-қ атынас осы екі форманың кү рделі тұ тастығ ын білдіргенмен, олардың ә рқ айсысы жеке дара кү йінде кө ріне алады жә не жеке (индивидуальді) сипаты мен ерекшеліктері болады. Ең алдымен, тілдің ауызша жә не жазбаша формалары арасындағ ы айырмашылық тар ә рқ айсысының ө зіндік жеке материалды негізінің болуы арқ ылы, тұ рмыстық қ олданыстағ ы ерекшеленген формалары арқ ылы кө рініс табады. Ауызша тілдің материалды негізі – бұ л ауада таралатын дыбыстық толқ ындар; жазбаша тілдің материалдық негізін кез келген тә сілмен жазылғ ан контрастық фондағ ы ә ріптер қ ұ райды (бояу, жарық, т.б.). Жалпы ауызша сө зді жазба сө збен салыстырғ анда олардың негізгі ерекшеленетін тұ стары айқ ын байқ алатыны белгілі. Ауызша сө з жазба тілдегі нормадан ауытқ ығ анда оның артық шылығ ы кө рінеді деп есептеледі. Сондық тан жазба тіл дұ рыс сө йлеудің жалғ ыз варианты ретінде ұ ғ ынылады: «устная речь перестает осознаваться не только как первичный, но вообще и как самостоятельный феномен, имеющий позитивную ценность и позитивные признаки, а рассматривается как результат ситуативной редукции «кодифицированной», «правильной», то есть письменной речи» Ұ зақ уақ ыт бойы жазба сө з ә сіресе кө ркем ә дебиетте, ресми қ арым-қ атынаста, ғ ылыми ақ параттарды сақ тауда жә не оларды тарату салаларында қ ызмет етіп келеді. Ә сіресе тілдің тұ рмыстану формасының Интернет кө мегімен жасалғ ан қ арым-қ атынас кезіндегі кө рінісі ерекше назар аудартады, себебі, коммуниканттардың барлық репликасы (сө здері) графикалық формада тіркеліп қ алады, яғ ни «жазылады». Бұ л фактінің нә тижесінде ә ртү рлі желілік баспалардың корреспонденттері мен Интернеттің белсенді қ олданушылары қ арсыластарымен дауласа отырып, желілік қ арым-қ атынастың ең бір оң тайлы, маң ызды ерекшелігінің бірі ретінде эпистолярлы жанрдың қ айта ө ркендеуін айтады. Осығ ан орай, коммуниканттарғ а аса қ ажет қ абілет деп жазбаша тілде жеткізу кезінде ойды нақ ты ә рі айқ ын беру саналады. Дегенмен, тілші ғ алымдар (лингвистер) мұ ндай кө зқ арасты одан ә рі талдамайды, себебі, сө йленіс, тілдің ауызша жә не жазбаша формасы тек ә ртү рлі материалдық негіздің болуымен ғ ана емес, сондай-ақ олардың жеке табиғ и болмысындағ ы ә ртү рлі ерекшеліктерге байланысты екенін тү сіндіреді. Себебі олардың екеуінің табиғ и болмысында тілдік кө рінісін жарық қ а шығ ару механизмдерінде де айтарлық тай ерекшеліктер болады жә не оның жү зеге асуы шарттарында да ө згешеліктер байқ алады.

Ауыша сө йлеуге тә н ерекшеліктер.Ауызша сойлеу - сө йлеудің негізгі тү рі болғ андық тан оның қ алғ ан тү рлері де соның тө ң ірегіне қ ұ рылады. Мә селен, жазу сө зіндегі ә ріптер ауызша создің тү рлі дыбыстарын белгілейді. Былайша айтқ анда, жазу сө зі ауызекі сө здің қ ағ аздағ ы таң басы, оның ерекше бір варианты. Ауызша сө йлеудің негізгі бір тү рі —диалогтық сө ййлеу. Дилогтық, сойлеу дегеніміз екі немесе бірнеше адамның тілдесуі. Диалог сө здің кейбір психологиялық ерекшсліктері тө мендегідей: 1Диалог сө з бө гелмей еркін айтылады, ол ойды кең жайын жатуды тілейді; 2Ү немі кезектесіп айтылатындыктан ық шам келеді, тек ә ң гімелесуші адамдардың ө здеріне ғ ана тү сінікті болады. Мә селен, «келе жатқ ан тогызыншы» деген сө йлемді осындай номірлі авгобусты кутіп тұ рғ ан адамдар ғ ана тү сіне алады; 3.Диалогтық логикалық жағ ы кемдеу болады; 4. Диалог сө з ым-ишаралармеи, бет пен кө здегі мә нерлі қ озғ алыстармен.

Монологтық сойлеу дегеніміз бір адамның сө зі, яғ ни баяндамашының, лектордың сө здері. Монолог сө зге тә н кейбір психологиялық ерекшеліктері тө мендегідей:

1.Монолог сө з ү немі белгілі жоспарғ а сә йкес қ қ рылады, бұ л алдын-ала даярлық ты тілейді; 2.Монолог сө здерге логикалық жағ ынан қ атаң талаптар қ ойылады (мә селен, баяндамашы мен лектор сө зінің мағ ыналылығ ы мен тү сініктілігіне ерекше кө ң іл бө леді); 3. Монолог сө з мә нерлі, адамга ә сер ететін моменттерді (сө зді сазына келтіріп айту) кө бірек қ ажет етеді.

Жазбаша сө йлеуге тә н ерекшеліктер: Жазбаша сө йлсудің кейбір ерекшеліктері: 1) Жазатын адамның қ асында сө йлесетін адам болмағ андық тан, мұ нда ешбір ым-ишара қ олданылмайды.2) Жазбаша сө йлсудің логикалық жағ ына аса қ атаң талап қ ойылады. Мә селен, белгілі тақ ырыпқ а шығ арма жазғ ан кезде адам осындай талаптарды орындауга тырысады, кеп ойланып, толғ анады. Ө йтпейінше бұ дан нә тиже шығ ару қ иын.3) Жазуда грамматиканың ережелері де қ атты ескеріледі.4) Жазу кезінде адам қ атты зейін қ ойып, ә р сө зін ойлап қ ұ растырады, мағ ыналы сө з іздейді. Бұ л ү лкен ой жұ мысын қ ажет етеді. Мә селен, адам озінің туысқ андарына, таныстарына хаг арқ ылы ойын білдіргенде осы жағ дай байқ алады.

23. Сө йлеу жә не оның қ ызметтеріне сапалық талдау жасаң ыз. Адам озінің ө мір қ ажетін ө теуге байланысты басқ а біреулермен пікірлеседі, ой алмасады. Бү л ү шін сол ұ лттың, тілдің грамматикалық ережелеріне сә йкес сө з тіркестерін пайдаланады.Адам баласының сана-ссзімінің дамуьшда дыбысты тілдің пайда болуының маң ызы зор болды. Сө йлеудің пайда болуы нә тижесінде адам организмі анатомиялык ө згерістерге тү сіп, дыбыс артикуляциясына қ абілеті бар сө йлеу аппараты жасалды. Осының арқ асында адам жеке дыбыстарды ғ ана емес, тү рлі дыбыс тіркестерін, тиісті мә н-мағ ынасы бар сө здерді айта алатьн қ абілетке ие болды. Сө йлеу адам санасының басты белгісі. Ол бізді жануарлар дү ниесінен ерекшелендіріп тұ ратын негізгі жан куаты. Сө йлеу мен сананың пайда болып, біртіндеп қ алыптасуын тек биологиялық жағ дайлардан емес, ең бастысы қ оғ амдық -ә леуметтік, тарихи факторлардан іздестіруіміз қ ажет. Сана мен тіл адамзат қ оғ амының тарихи дамуының, олардың іс-ә рекетпен айналысуының, ең бек қ ұ ралдарын жасап, пайдалана білудің нә тижесі.

Тіл, сойлеу ежелден бері жеке адамның да, қ оғ амдық ой-санасын дамытып жетілдіруде аса маң ызды рө л аткарады. Сө з ойлы да, мә нерлі де болуы тиіс. Ә йтпесе, ол кө здеген мақ сатына жете алмайды. Халқ ымыз мә нді сө йлейтіндерді «сө зі мірдің оғ ын-дай екен» дейді. Ескі қ азақ жү ртының ғ ү лама ғ алымы Жү сіп Баласағ ұ н «Ақ ылдың кө ркі тіл, тілдің кө ркі сө з» деп тауып айтқ ан. Тіл арқ ылы жеке адамның тә жірибесі, санасы ұ жымның басқ а мү шелерінің игілігіне айналады. Ал жеке адамның жеке санасы да сыртқ ы ортаның ыкналымеп, оқ у-тә рбие процесінің ә серінің нә тижесінде ү здіксіз дамып отырады. Бү л екеуінің дамуы бір-бірімен шарттас. Адамдардың арасында қ атынас қ ұ ралы ретінде тілдің қ ызмет атқ аруы, оның негізгі қ ызметі. Тіл сондай-ақ, адам сана-сезімінің, психологиясының кө рсеткіші де. Тіл адамды қ имыл-ә рекетке де итермелейді. Бұ л оның атқ аратын екінші қ ызметі. Тілдің бұ л екі қ ызметі ө зара тығ ыз байланыста болады. Олар ү немі қ атарласа, бірі екіншісін демеп, кейде қ арама-қ арсы бағ ытта жү ріп отырады. Мә селен, «Мү ғ алім келді» деген сө йлем-де мұ ғ алімнің келгені жө нінде айтылса, «мү ғ алім келді ме?» деген сө йлем екінші бір адамды осығ ан жауап қ айтаруғ а мә жбү р етеді.

Ә рбір адам кішкентай кезінен бастап айналасындағ ы адамдармен пікірлеседі, ө зінің кү нбе-кү нгі сө йлеу тә жірибесінде тілдің мағ ыналық жағ ын мең гереді, біртіндеп сө здік қ оры молайып отырады. Алгашқ ы кезде бала кө птеген дыбыстарды, жеке сө здерді ү лкендерге еліктеу арқ ылы ү йретеді. Осы кездегі сө здері кө бінесе жеке, нақ тылы болып келеді. Ө се келе ө з ана тілінің негізгі сө здік қ орын, сол тілдің ішкі зандылық тарын ү йренеді, кейін есейе келе тілдің дамуы қ огам дамуының кө п ғ асырлық тарихи кезең дерінде қ алыптасып отыратын қ ұ былыс екенін аң ғ арадыТіл арқ ылы ойымызды басқ а біреуге жеткізуді сө йлеу деп атайды. Сойлеу — пікір алысу процесінде жеке адамның белгілі тілді пайдалануы. Бір тілдің озінде сойлеудің сан алуан формалары болуы мү мкін. Сө йлеу жеке адамдардың арасындағ ы озара тү сінуді реттестіру ү шін, пікір алысу ү шін қ ызмет етеді. Сө йлеу процесі аркылы адам ө зінің білімін, практикалық тә жірибесін байытын кана қ оймай, сонымен қ атар ғ асырлар бойы жинақ -талган қ огамдық тә жірибай мең геруге де мү мкіндік алады. Ойдың тілі сө з. Біз сө з арқ ылы ғ ана неше тү рлі ойымызды сыртқ а білдіре аламыз (М.Жү мабасв).Сө зді қ абылдау жә не оны ү ғ ыну бір-бірімен тығ ыз байланысты. Сө зді дұ рыс қ абылдамай тұ рып, оны ұ гынуғ а болмайды. Жеке сө здерді қ абылдаудың ө зі оны ү ғ ынуды қ ажет етеді. Қ абылдау мен ү ғ ыну бір мезгілде жү ріп отырады, бірінсіз-бірі іске аспайды. Интонаң ияны қ абылдау сойлеу аппаратында, адамның мә нерлі қ озғ алыстарында тү рліше реакция тудырады. Мә селен, бұ йрық интонаң иясы бойынша іс орындалса, тілек интонациясына келісу немесе келісушілік білдіреді. Адамғ а тон сейлеу орекетінде екі сипат болуы шарт. Бұ ларсыз сейлеу ө зінің қ ызметін дұ рыстап атқ ара алмайды. Мұ ның біріншісі -сейлеудің мазмү ндылыгы, екіншісі - оның мә нерлілігі делінеді. Сө йлейтін сө зде мазмү н болмаса, ол ө зіндік сө здік мә нін жояды. Сө здің мазмү ндылыгы дегеніміз екінші біреуге жеткізілетін ойдың айқ ындығ ы. Ойы таяз кісі бос сеө ді болады, оның сө зі де айқ ын, таза болмайды.Сө здің мә нерлігі дегеніміз - адамның сейлеу кезіндегі эмоциялық қ алпын білдіре алуы, яғ ни ә рбір сө йлемді ө зінің сазымен айта алуы. Халық жақ сы сө йлсйтін адамдарды «сө зі мірдің оғ ындай екен» дейді. Мә нерлі сө йлей білудің мұ ғ алімдік мамандык ү шін маң ызы зор. А.С.Макарснко бұ л жө нінде: «Балалар сіздің сө зің ізден ө зің іздің еркің ізді, сіздің мә дениетің ізді, сіздің жеке ерекшслігің ізді сезіне алатындай болуы керек», — дейді.Сө йлеу ә рекеті тиісті анатомиялық аішараттардың (тіл, срін, таң дай, ауыз қ уысының бұ лшық еітері т. б.) дү рыс қ ызмет істеуін қ ажет етеді.Сө йлеу ә рекеті ү лкен ми сың арларының анализдік, синтсз-дік қ ызметінің нә тижесі. Бү л, біріншіден, сө йлеу органдарындап.і қ озғ алыстарды, жазылғ ан ә ріптердің тү рлерін, тілдегі дыбыс-тарды нозік галдаудан; екіншіден, сө здік сигнаддардың болшскіаі-гш элемеиттерін байланыстырудан керінеді. Физиологнялық тұ рғ ыдан создің мә нін И.П.Павлов былай тү сіндіреді: «Егер айналадағ ы дү ниеден алынатын біздің тү йсіктеріміз бен елестеріміз шындық тын бірінші сигналдары болып табылатын болса, онда тіл ең ә уелі сойлеу оргаң дарынан ми қ абығ ына баратын кинестезиялық тітіркенулер, екінші сигналдар — сигналдардың сигналы болып табылады. Олар шындық тан дерексіздену болып табыладі да, жалпылауғ а мү мкіншілік береді, ал бұ л соң ғ ы бізге ғ ана тә н ең жоғ ары ойлауды қ ұ райды».

24.Зейін қ ызметтері мен тү рлерінің арақ атынасын анық таң ыз. Зейін деп -адам санасының белгілі бір затқ а бағ ыттала тұ рақ талуын кө рсететін қ ұ былысты айтады. Дә лірек айтқ анда, зейін дегеніміз айналадағ ы объектілердің ішінен керектісін бө ліп алып, соғ анпсихикалық ә рекетімізді тұ рақ тата алу. Мысал келтірейік. Оқ ушы математикалық есептер шығ арып отыр. Ол бұ ғ ан соншама ү ң ілген, мұ нысы психикалық кейпінен жақ сы кө рінеді. Оқ ушы есептің шығ ару жоспарын ойлайды, оның бірінен кейін екіншісін шығ арады. Есеп шығ арып болып, азғ антай ү зілістен кейін тарихты, одан соң географияны оқ уғ а кө шеді. Сабағ ын оқ ып болғ аннан кейін, тү рлі нә рселермен айналысады. Осы кө ріністердің бә рінде де бала ә рекеттің ә рбір тү ріне ө з зейінін ұ йымдастырып, басқ а объектілерден ойын бө ліп отырады.Осындай тү рлі кезең дерде бала психикасының белгілі бір объектіге бағ ыт алып жә не сонда азды-кө пті тұ рақ тап отырғ анын кө руге болады.Адамғ а тә н ә рекеттің кез келген тү рінде зейін орын алмаса, оның нә тижелі болуы қ иын. Орыс педагогикасының атасы К.Д.Ушинский (1824-1870) зейіннің маң ызын былайша кө рсеткен еді. «Зейін адам санасынан қ орытылып ө тетін барлық ойды аң ғ артатын, адам жанының жалғ ыз ғ ана есігі болып табылады, демек, бұ л есікке ілімнің бірде-бір сө зі соқ пай ө те алмайды, егер де ол соқ пай ө тсе, онда баланың санасында ештең е де қ алмайды».Зейінді психикалық процестердің тобына жатқ ызу дұ рыс болмас еді. Ө йткені адам ө з ө мірінің ә рбір кезең дерінде бір нә рсені қ абылдайды не есіне тү сіреді, бірер нә рсені қ иялдайды, бір нә рсе жө нінде ойлайды. Ал зейін болса, ө з алдына бұ лардай дербес кездеспейтін, қ айта солармен бірлесіп келетін психикалық ә рекеттің айрық ша бір жағ ы, сананың ерекше сипаты болып табылады. Психикалық қ ұ былыстар зейінге тү рліше ә сер етеді. Сезім зейінді кү шейте тү суге не оны бө ліп жіберуге себепші болады. Мә селен бір объект жағ ымды сезім туғ ызып зейінді кү шейтеді де, ал кө рші кластан естілген ә н-кү й сабақ тың дап отырғ ан баланың зейінін тө мендетеді. Ерік, ой, қ иял процестері де зейінге тү рліше ә сер етіп отырады. Зейіннің физиологиялық негіздерін И.П.Павлов ашқ ан жү йке процестерінің ө зара индукция заң ына байланысты тү сінуге болады.И.П.Павлов, егер ми қ абығ ының бір алабында қ озу процесі пайда болса, осымен байланысты қ алғ ан алаптарында тежелу процестері пайда болатындығ ын айтқ ан. Мә селен, адам бар ойымен іске қ ызу берілсе, басқ а нә рселер туралы жө нді ойлай алмайды. Осы кезде мидың бір алабында кү шті процесі болып жатады да, айналасындағ ы алаптарда тежелу болады (теріс индукция заң ы).Зейіннің физиологиялық негіздерін орыс физиологы, академик А.А.Ухтомскийдің (1875-1942) доминанта теориясы бойынша да жақ сы тү сінуге болады. Сыртқ ы дү ниенің кө птеген тітіркендіргіштерінің ішінде біреуі миғ а кө бірек ә сер етеді де, мидың бір алабын қ аттырақ, кү штірек қ оздырады, осындай алапты доминанта деп атағ ан. Мидың осы кү шті қ озғ ыш алабы қ алғ ан алаптардағ ы ә лсіз қ озу процестерін ө зіне тартып алып отырады. Осыдан мидың кү шті қ озғ ан алабы онан бетер кү шейеді. Мә селен, қ ызық кітапқ а беріле оқ ығ анда адамғ а кейбір бө где тітіркендіргіштердің бө гет жасамайтыны, қ айта олардың біздің ойымыздың кү шеюіне жә рдемдесетіні байқ алады. Сондық тан адам бар зейінін қ ойып кітап оқ ығ ан кезде қ асындағ ы бө где тітіркендіргіштерден (мысалы, сағ ат маятнигінің соғ уы секілді) қ ашпауы керек. Бұ л біздің басқ а нә рсеге кө ң іл аудармай, ү ң іліп отырғ ан ә рекетімізге мейлінше беріле тү суге жә рдемдеседі. Ө йткені, жоғ арыда айтылғ андай, мидағ ы басың қ ы қ озу ә лсіз тітіркендіргіштерден болғ ан қ озуларды ө зіне тартып алып, солардың есебінен кү шейіп отырады. А.А.Ухтомскийдің доминанта теориясының мә нін И.П.Павловтың «Қ озудың оптимальдык, алабы» дейтін теориясы онан сайын толық тыра тү седі.И.П.Павловтың оптимальдық қ озу алабы теориясы ырық ты зейіннің табиғ атын физиологиялық тұ рғ ыдан ө те жақ сы тү сіндіреді. Қ озу процесі ешқ ашан да ми қ абығ ына біркелкі тегіс тарамайды, ө йткені онда ә р уақ ытга қ озу пайда болатындай жағ ымды «оптимальдық жағ дай» жасалып отырады. Оптимальдық қ озуы бар осы алап — ми қ абығ ының творчестволық бө лімі, ырық ты зейіннің физиологиялық негізі. Бұ л жө нінде И. П. Павлов былай дейді: «Бас сү йегінің сыртынан біз іштегі миды байқ ай алатын болсақ, онда ми сың арларының оптимальдық қ озу пайда болатын жері жарқ ылдап кө рінсе, біз ойлап отырғ ан саналы адамның ми сың арларында формасы жә не шамасы ө не бойы ө згеретін тамаша тұ рлаусыз жарқ ылдағ ан сә уледағ ын кө рер едік, бұ лар ми сың арларының барлық жерлерін алып жатқ ан азды-кө пті қ ара кө лең кенің ішінде ү здіксіз қ озғ алып жү рген болар еді». Ұ лы физиолог оптимальдық қ озу ү немі қ озғ алыста болатындығ ын айта келіп, оның мида ауысып отыруының ө зі зейін бағ ытының да ө згеріп отыруы деп тү сіндірді. Мидағ ы тежелулердің бірінен екінші сапқ а тү суі, біреулерінің кү шейіп, алдың ғ ы сапқ а шығ уы осы оптимальдық қ озу алабының жұ мысы болады. Оптимальдық қ озуы бар алап (ө зара индукция заң ы) мидың басқ а бө ліктеріндегі тежелуді кү шейтеді. Мұ ндай жағ дайда адам зейіні бір жерге кү шті шоғ ырланады да, ол қ алғ ан объектілерді байқ амайтын болады. Оптимальдық қ озу алабын екінші сигнал жү йесінен шық қ ан сигналдар қ уаттап отыратындығ ын, сө здік сигналдар ми қ абығ ындағ ы осындай алаптардың бір-біріне ауысуын тездетіп отыратындығ ын, сайып келгенде, психикалық ә рекеттің талғ амалы сипатта болатынын жақ сы кө рсетеді.

Зейін тү рлері. Адамдардьщ зейіні ырық ты, ырық сыз жә не ү йреншікт і болып ү шке бө лінеді. Сыртқ ы дү ниенің кез келген объектілері кейде ырық сыз-ақ біздің назарымызды ө зіне тартады. Мә селен, кө шемен кетіп бара жатқ ан адамның бояулы афишағ а кө зі тү ссе, оғ ан мойнын бұ рады не милиционердің ысқ ырығ ына жалт қ арайды т. б. Адам ө мірінде ырық сыз зейін елеулі орын алады. Зейіннің бұ л тү рі ә сіресе жас балаларда жиі кездеседі. Ө йткені балалық дә уірде адамның кү рделі іс-ә рекеттері (оқ у, ең бек т.б.) белгілі жү йеге келе қ оймайды да, осының нә тижесінде оның психикасы ө те нә зік, тү рлі сыртқ ы ә серге берілгіш келеді. Ә рине, бұ дан бала есейген соң, оның ырық сыз зейіні маң ызын жояды деген қ орытынды тумау қ ажет. Адам ө мірінің барлық кезең дерінде ырық сыз зейін тиісінше орын алып отырады. Қ ызығ у — ырық сыз зейіннің бұ лағ ы. Ө йткені қ ызық ты іске кө ң іліміз тез ауады. Мә селен, қ ызық ты кітап оқ уғ а ырық сыз зейін жеткілікті. Ал қ ызық сыз кітапты оқ у — ырық ты зейінді керек етеді. Ырық ты зейінде де қ ызығ у орын алуы тиіс. Бірақ ырық ты зейін де жанама, дә некерлі қ ызығ уды керек етеді. Мұ нда адам ө з ісінен шығ атын нә тижеге қ ызығ ады, оны орындау ү шін кү ш жұ мсайды, ө йтпесе іс ө нбейді, кү ткен нә тижеге қ ол жеткізе алмайды.Ырық сыз зейін физиологиялық тұ рғ ыдан барлау (ориентировочный) рефлексінің жемісі болып табылады. Зейіннің бұ л тү рі жануарлар мен адамдардың сыртқ ы ортамен байланысында ү лкен роль атқ арады. Ырық сыз зейін кез келген тітіркендіргіш арқ ылы пайда бола бермейді. Ырық сыз зейіннің кө рінуіне тө мендегі жағ дайлар себеп болады: а) кү шті тітіркендіргіштер (кө зді аштырмайтын жарық, қ анық бояулы заттар, қ атты дауыс, мұ рын жаратын иіс т. б.), заттар мен қ ұ былыстардың жаң алығ ы мен қ озғ алысы (мә селен, адамның ү стіндегі киімінің ө згеруі, дыбыстың, жарық тың артуы не кемуі т. б.); ә) адамның сыртқ ы дү ниедегі объектілерге қ атынас жасауының дә режесі (қ ызығ у, қ ажетсіну, кө ң іл кү йінің хош болуы) ырық сыз зейіннің тууына жақ сы ә сер етеді. Адамның ырық ты зейіні ә рекетті саналы тү рде белгілі ерік кү шін жұ мсау арқ ылы орындалуынан кө рінеді. Ырық ты зейінде белгілі бір мақ сат қ ойып, объектіге ерекше зер салып отыру кө зделеді, ол жұ мыстың басынан аяғ ына дейін ерік-жігерді сарқ а жұ мсауды талап етеді. Ырық ты зейін мынандай ерекшеліктермен сипатталады:

1) Қ андай болмасын бір ә рекеттің талабына сай зейінді бағ ындыра алу ү шін іс-ә рекетке тікелей кірісу қ ажет. 2) Ү йреншікті жұ мыс жағ дайын жасап алып, алаң дататын нә рселерден бойды аулақ татқ ан жө н. 3) Орындалатын істің мә нісін, маң ызын тү сіну ү шін білімге шын ық ыласпен берілген дұ рыс. 4) Тү рлі қ олайсыз жағ дайларда да жұ мыс істеуге машық тану. Мә селен, кө ң ілді алаң қ ылатын бө где тітіркендіргіштердің (айқ ай-шу, тарсыл-гү рсілдерде де) ә серіне берілмей жұ мыс істей беру. Бұ л зейінді шынық тырудың, оны мық ты жә не шыдамды етіп тә рбиелеудің ең жақ сы жолы болып табылады. 5) Зейінді болуды ө зің е ү немі ескертіп отыру керек. Бір сө збен айтқ анда, ырық ты зейін деп іс-ә рекетті жоспарлы тү рде ұ йымдастыруды айтады.Зейіннің, екі тү рі де бір-бірінен ешқ ашан қ алмай ілесіп отырады. Ырық ты зейін ырық сызғ а, ырық сыз зейін ырық тығ а қ арай жиі алмасады. Шындығ ында, адамның ү немі ырық ты зейін жағ дайында болуы мү мкін де емес. Оқ ушы алғ ашқ ыда жай қ ызық қ ан нә рсесіне тікелей зейінін аударады, ал содан кейін сабақ тың мақ сатына қ арай тікелей қ ызық емес басқ а материалдарғ а да зейін қ ояды. Алғ ашқ ы уақ ытта қ ызық сыз болып кө рінген сабақ кейін балағ а тү сінікті бола бастайды. Бұ л кезде оның ырық сыз зейіні сыртқ а теуіп, ырық ты зейінінің пайда бола бастағ аны. Зейіннің ү йреншікті деп аталатын тү рі де бар. Ү йреншікті зейін — адамғ а табиғ и сің ісіп кеткен, арнайы кү ш жұ мсамай-ақ орындалатын зейін. Мә селен, бала оқ уғ а тө селсе, бұ л оның тұ рақ ты ә детіне айналса, оның зейіні де ү йреншікті бола бастайды. Қ андай нә рсеге болса да ү йреніп, жаттығ ып алғ ан соң, адамның іс-ә рекеті дағ дысына айналады. Ү йреншікті зейіннің де табиғ аты осығ ан ұ қ сас. Ө йткені ү йреншікті зейін ырық ты зейіннен дамып қ алыптасады. Зейіннің қ ай тү рі болмасын іс-ә рекеттен нә тиже шығ аруғ а бағ ытталады. Егер адам жұ мысқ а ө здігінен беріліп істесе, ырық сыз зейіні кө рінеді. Бірақ ұ зақ жұ мысты тікелей қ ызығ ып істей беру де оң ай емес. Мұ ндай жағ дайда ырық ты зейінге орын беріледі. Ылғ и ырық ты зейінмен жұ мыс істеу де адамды қ ажытып шаршатады. Сондық тан адам жұ мысты зейіннің осы екі тү рін қ атынастыра отырып, ү йреншікті зейінмен істеуді ә детке айналдыруы қ ажет.