Психология ғылымының даму тарихы кесте 2 страница

Б. Тә жірибе (эксперимент) Тө жірибе жасауда зерттеуші ө зіне қ ажетті жан қ уаттарының кө лденең нен кез болуын кү тіп тү рмай, сол процестің тууына ө зі жағ дай жасайды. Психологияда тә жірибе лабораториялық жә не табиғ и болып екіге белінеді. Енді бү ларғ а жеке-жеке тоқ талып отейік.

Лабораториялық тә жірибе.XIX ғ асырдың ортасынан бастап, жеке психикалық процестерді зерттеу ү шін тә жірибе кең тү рде қ олданыла бастады. Неміс ғ алымы В. Вундт (1832—1920) психологияны тә жірибелік жолмен зерттеудің негізін салды, тү ң ғ ьтш рет лаборатория ашты (1879). Психологтар алғ аш рет, есту иіс тү йсіктерін зерттеу ү шін тө жірибені пайдаланды. Кейін келе олар секундтың 1/1000 ү лестеріне дейін дә л ө лшейтін қ ү ралдар ойлап шығ арып, кейбір психикалық процестердің пайда болу тездігін олшеудің жолын тапты. Сексенінші жылдары ес қ ү былыстарын зерттеу лабораторияда тү ң ғ ыш жү ргізіле бастайды. Арнаулы ә дістер қ олдану арқ ылы жаттап алудың тездігі мен дә лдігі, ү мытудың жылдамдығ ы т.б. ө лшенілді. Орыс психологы Н. Ланге (1858—1921) эксперимент ә дісімен зейін мен қ абылдауғ а зерттеу жү ргізді. Тоқ саныншы жылдарда француз психологы А. Бине (1857—1911) алғ аш рет ойлау процесіне тә жірибе жасады. Осы зерттеулердің нә тижелері психологтардьщ І-ші дү ние жү зілік конгресінде II (Париж, 1889) талқ ыланды. XX ғ асырдың басында психология ғ ылымының қ арамағ ында ондағ ан лабораториялар болды. Осындай жақ сы жабдық талғ ан психологиялық лабораториялардың бірін XX ғ асырдың басында орыс психологы Г. И. Челпанов (1862— 1936) ү йымдастырды. Бү рынғ ы КСРО Педагогикалық ғ ылымдар академиясына қ арасты Психология ғ ылыми-зерттеу институты мен Ресей ғ ылым академиясына қ арасты психология институтының (Мә скеу) лабораториялары жоғ ары техникамен жабдық талғ ан ү лкен ғ ылыми-зерттеу мекемесі болып отыр. Киев, Тбилиси қ алаларындағ ы психология институттарында да осындай лабораториялар бар.Ғ ылыми психология психикалық қ ү былыстардың физиологиялық негіздерін ашуды басты мә селенің бірі деп қ арайды. Бү л міндетті академик И. П. Павлов ашқ ан ә йгілі шартты рефлекстер ә дісі бойынша шешуге болады. кө птеген физиологиялық жә не психрлогиялық лабораторияларда И. П. Павловтың шә кірттері бү л ә дістің ә р тү рлі нү сқ аларымен ойдағ ыдай жү мыс жү ргізуде. Мысалы, осы ә діс арқ ылы профессор Н. И. Красногорский балалардың жоғ ары дә режелі жү йке қ ызметінің даму жолдарының, проф. А. Г. Иванов-Смоленский адамдардың бірінші жә не екінші сигнал жү йелерінің қ ызметін зерттеген.Тә жірибе жү ргізу ү шін арнаулы лабораториялық мекемелер қ ажет болатынын айттық. Енді кейбір қ арапайым аспаптардың атымен таныстырайық. Мысалы, психикалық процестердің пайда болу шапшаң дығ ын ө лшеу ү шін — хроноскоп, тері тү йсігінің сезгіштігін байқ ау ү шін — эстезиометр, зейіннің кө лемін анық тау ушін — тахистоскоп, есітуді ө лшеу ү шін —аудиометр, денедегі бү лшық еттердің жү мысын тіркеп отыру ү шін — эргографты пайдаланады. Бү лардан басқ а қ ү рылысы олдеқ айда кү рделі қ ү рал-жабдық тар да толып жатыр.Лабораторияда жү ргізілетін эксперименттің нә тижелілігі мына тө мендегі жағ дайларғ а байланысты болады:

1. Байқ алатын объекті жө нінде эксперимент жү ргізушінің кү н ілгері болжамының болуы тиіс; 2. Тә жірибе тү ріне лайық ты жү мыс жағ дайын жасау 3. Тә жірибені кү н ілгері белгіленген жоспар бойынша, арнаулы ө дістемеге сай жү ргізу; 4. Бір қ ү былысты бірнеше рет тексеруден ө ткізіп, оларғ а сандық жә не сапалық жағ ынан дербес талдау жасау; 5. Алынғ ан мә ліметтерге байланысты негізгі жә не ішінара қ орытындылар шығ ара отырып, тә жірибе жү ргізуде ашылғ ан кейбір ғ ылым деректерді (егер зерттеу жү мысы мектеп жағ дайында жү ргізілген болса) оқ у-тә рбие процесінің сапасын жақ сарту ү шін пайдаланса, бү л тә жірибенің негізгі мақ сатының орындалғ аны болып табылады.

Табиғ и эксперимент Тә жірибенің екінші бір тү рі —табиғ и эксперимент деп аталынады. Табиғ и эксперимент психологияғ а тү нғ ыш енгізген жә не оны ө зінің зерттеулерінде кә п пайдаланғ ан кө рнекті орыс психологы А. Ф. Лазурский (1874—1917) болды. Бү л ә дістің байқ ау ә дісінен айырмашылығ ы, мү нда тә жірибе жү ргізуші езіне керек қ ү былысты табиғ и жағ дайда тудырып отырады. Егер оқ ушылардың ойлауын, сезімін, еркін зерттеу керек болса, бү л ү шін психолог қ андай болмасын бір ә рекет ү йымдастырады. Мысалы, ө зіне тә н ережелері бар ойын ү йымдастырылса, сол ойын ү стіндегі оқ ушылардың исихологиялық ерекшеліктері жазылып, кейін оғ ан мү қ ият талдау жасалынады. Табиғ и эксперименттің кейбір тү рлері арқ ылы (оқ ыту, констатациялау3 эксперименттері т. б.) мү ғ алімдер оқ ушылардың кейбір қ асиеттерін тә рбиелеуге, жетілдіруге, сабақ ү лгіруі мен тә ртіптілігін арттыруғ а мү мкіндік алады. Бір тә жірибеде III—IV сынып оқ ушыларының ақ ыл-ой ә рекетіндегі сө з бен кө рнекіліктің ара қ атынасын анық тау ү шін зерттеуші балаларғ а оқ ығ ан текстеріне ат қ оюды, осы текстегі суреттер бойынша ә ң гіме қ ү растыруды талап еткен. Тә жірибе жү ргізуші осы тә сілдер арқ ылы текстің мазмү нын оқ ушылардың қ ысқ аша жә не жалпылай баяндай алуын, сурет бойынша елестер туғ ыза алу мү мкіншілігін, сондай-ақ нақ тылы образдарды қ айта жанғ ырту текстің мазмү нын толық тү сінуге қ андай эсер ететіндігін байқ ағ ан. Осы зерттеуде оқ ушылардың жас ерекшелігіне байланысты ақ ыл-ой ө рекетіндегі сө з бен кө рнекіліктің ара қ атынасы ү немі ө згеретіндігі, балалардың жасы ө сіп, білім қ оры молайғ ан сайын олардың ойлауы терең деп, жалпыланып қ ана қ оймай, ондағ ы образдардың біртіндеп толық жә не мағ ыналы бола тү сетіндігі де байқ алғ ан.

В. Қ осалқ ы ә дістер

Психологияда бү л айтылғ андардан басқ а да ә дістер бар. Оларды қ осалқ ы ә дістер деп атайды. Мә селен, ә ң гімелесу ә дісі арқ ылы психолог белгілі жоспар бойынша зерттелінуші адамның жас жә не дара ерекшелігіне, білім кө леміне қ арай кү ні бү рын ә зірленген сү рақ тар қ ояды: зерттелінушіге кү дік тудырмау мақ сатында ә ң гіме кө бінесе жанама тү рде ү йымдастырылады, мү нда сө йлесу ә дісіне ерекше мә н беріледі.

Зерттелінушінің берген жауабы жазылып алынып (алынғ ан мө ліметтерді сол бойда жазып отырудың қ ажеті шамалы), кейіннен мү қ ият талданады да, осығ ан орай тиісті қ орытындылар жасалады. Осындай қ осалкы ә дістердің қ атарына адамның іс-ә рекетінің нә тижесін талдау (яғ ни тү рлі кү нделік, естелік, хаттар, шығ арма, мазмү ндама, диктант, сын жү мыстары, тү рлі формадағ ы творчестволық жү мыстарды талдау), ө мірбаян (яғ ни зерттелушінің туғ ан кү нінен бастап есейген шағ ына дейінгі даму жолын зерттеу, оның ө мірбаян, естелік, мінездемелерін талдау), анкета (жазбаша) ә дістері жатады. Мә селен, анкеттік ә діс арқ ылы кісі кү ні бү рын бланкіге жазылып қ ойылғ ан сү рақ тарғ а жазбаша жауап қ айырады. Осы ә діспен ә р тү рлі топтың ү жымның психологиялық ә згешеліктері (талап-тілегі, мү ддесі, талғ амы, қ ызығ уы т. б.) зерттелінеді. Егер мү ғ алім шә кірттерінің қ андай кітапты ерекше кү мартып оқ итындығ ын, олардың сү йікті жазушылары мен артистері кімдер екендігін жә не осы тә різдес мә селелерді білгісі келсе, осы ә дісті пайдалануына болады. Анкеттегі сү рақ тар шү балаң қ ы келмей, ық шам, зерттеушілерге тү сінікті тү жырымдалып, жалпы саны 5—81 ден аспауы тиіс. Алынғ ан материалдың нә тижесі статистикалық (сандық) талдаудан откізіледі де, корытындысы ондағ ы ү лкен цифрларғ а қ арай жасалынады. Мә селен, анкета толтырғ ан бес жү з адамның торт жү зі " Абай" романын оқ ыдық деп жазса, бү дан осы кітаппен оқ ырмандардың 80 пайызының таныс екендігін, сондай-ақ бү л шығ арманың копшілік сү йіп оқ итын кітапқ а айналғ анын байкдуғ а мү мкіндік туады. Мү ның негізгі кемшілігі адам шын кең іліндегісін жаза бермейді, не болмаса оны қ ағ аз жү зінде дү рыс кө рсетпеуі де мү мкін. Ә леуметтік психологияда жиі қ олданылатын зерттеу ә дістерінің бірі — сү хбат. Мү нда сү рақ қ оюшы сыналушымен (респондент) ә ң гімелеседі, жол-жө некей оның сө з саптауына, тү рлі реакцияларына, ө ң -ілтипатына зер салып отырады, зерттеуді белгілі сү рақ тың айналасында, арнаулы жоспар бойынша жү ргізеді. Сү рақ қ оюшы сыналушының ниетін қ ас-қ абағ ынан біле алатын ө дісқ ой да тә сілқ ой, қ ырағ ы ә рі білікті кісі болуы кажет. Мү нда анкета арқ ылы анық талуы қ иын ұ сақ -тү йек детальдарды, мә селенің тү рлі қ алтарыстары мен тү п-теркінін аша тү суге мү мкіндік туады. Осы жерде зерттеушінің ә ң гімесіне ық ыластанғ ан адам кейде жаң сақ, екіү шты мә ліметтер беруі де ыктимал екендігін ескерген мақ ү л. Зерттеудің нақ тылы талап-тілегіне орай сұ хбат бірнеше салағ а бө лінеді. Ол жеке адамдармен де, сондай-ақ ә р тү рлі топтармен де жү ргізіледі. Мү ның стандарттық, сондай-ақ алдын ала жасалғ ан бағ дарлама бойынша, ауқ ымды тақ ырыптың тө ң ірегіне қ ү рылғ ан тү рлері де бар.Тү рлі жан қ уаттарының қ ү рылымын функциялар мен параметрлерді шамамен жорамалдауда, эксперименттік материалдарды талдауда, модельдерді қ ү растыруда факторлық талдау деп аталатын математикалық -статистикалық ә діс қ олданылады. Математика қ азіргі кезде кө птеген ғ ылымдардың зерттеу ә дістеріне кең інен еніп отыр. Психологияда мү ны алғ аш қ олданғ ан ағ ылшын психологы Ч. Спирмен (1904). Осы ә діспен адам интеллектісін (ақ ыл-ой), оның музыкалық, математикалық қ имыл-қ озғ алыс т. б. қ абілеттерінің белгілі шамасын белгілеуге болады. Мә селен, осы ә дісті психологтар адамның жоғ ары жү йке қ ызметі қ асиеттерінің қ ү рылымын зерттеуде пайдаланды. Кү рделі корреляцияларды факторлық талдауғ а салу электрондық ө лшеуіш машиналарының (ЭВМ) кө мегіне де сү йенеді.Тест ә дісі балалардың білімі мен икемділігі, бейімділігі, жалпы ақ ыл-ойының даму дө режесі, не жекелеген жан қ уаттарының дамып, қ алыптасуы жө нінен мағ лү мат алуғ а кө мектеседі. Мү ндай салыстырулар алдын ала белгіленген жас белгілеріне қ арай жү ргізіледі. Тест арқ ылы, бала ө з жасына қ арағ анда дү рыс дамығ ан ба, не оның дамуында ө з кезең інен ауытқ ушылық (жоғ ары, темен) бар ма деген, сауалдарғ а жауап алынады. Тесті толық орындауы мү мкін болмайтындай етіп іріктеу қ ажет. Тапсырма жас мө лшері біркелкі балаларғ а (кемінде 200) бірдей.беріледі де, мү ндағ ы жауаптардың орта (барлық бала бойынша ортақ балл) есебі шығ арылады. Осы орта есеп жас мө лшерлік нормаболып есептелінеді. Тест тапсырмаларын тексеру, жас мө лшерлік норма белгілеу тесті стандарттау деп аталады. Мү ндай тестке кейін ешқ андай ө згеріс енгізілмейді. Баланың ақ ыл-ойының даму дә режесін анық тауғ а арналғ ан тестерді интеллектік тестер дейді. Мү нда ә ртү рлі ақ ыл-ой ө рекетін қ олдануды талап ететін, зерттелінушіге бү рыннан таныс емес тапсырмалар болады. Осындай тест баланың ақ ыл-ойғ а байланысты берілген тапсырманы қ андай дә режеде игергенін байқ ауғ а мү мкіндік береді.Тест тапсырмаларын іріктеуге ғ ылыми тү рғ ыдан қ араудың маң ызы зор, ө йтпеген жағ дайда, оның қ ортындылары бала ақ ыл-ойының дамуын бү рмалап кө рсетуі мү мкін. Тест баланың мектептегі оқ уғ а ә зірлігін, сондай-ақ психикалық дамуы кешеуілдеп қ алғ андардың ерекшеліктерін танып-білуде кө мек кө рсете алады.Адамның жан дү ниесінің сырын жақ сырақ тү сіну ү шін бү л ә дісті аталғ ан ә дістермен қ осарластыра пайдаланғ ан дү рыс. " Біз, ә детте, адамды жү мыста іс-ә рекетіне қ арай бағ алаймыз, дегенмен, адамды жан-жақ ты бағ алаудың ө лшеміне оның отбасындағ ы, тү рмыстағ ы, ү жымдағ ы жә не одан тыс жерлердегі мінез-қ ү лқ ы да енуге тиіс".

6.Тұ лғ аның қ алыптасуы мен дамуына ә сер етуші факторлар.Жеке тұ лғ а –ә леуметтік жағ ы, адамның бойындағ ы ә леуметтік сапалар. Жеке тұ лғ а- белгілі бір ә леуметтік қ оғ амнын ө кілі болатын, (ұ лты, топ, ұ жым т.б.) белгілі бір іс-ә рекет тү рімен айналысатын, қ оршағ ан ортағ а деген ө зінің қ атынасын мойындайтын жә не ө зінің дара ерекшеліктері бар нақ ты адам. Ұ лттық психика мен жеке адамның психикасының арақ атысы диалектикалық ұ қ састық пен жекеліктің айырмашылығ ымен сә йкес келеді. Жалпылық (ұ лттық) жә не жекешелік (ө зіндік) жеке адамның психологиялық кейпінде бірлікте болады. Бірақ олардың ара қ атысы ә р адамда ә ртү рлі. Жеке адамның қ атынас кең істігі неғ ұ рлым кең болса, ө мірдің барлық жағ ымен оның байланысы жә не қ арым-қ атынасы да ә ртү рлі болады ішкі дү ниетанымы да бай жә не жеке адамның ө з ұ лтына тә н ә леуметтік сапасы да жоғ ары болады.

Жеке тұ лғ аның дамуына ә сер етуші факторлар мыналар: 1.Тұ қ ым қ уалаушылық.2Орта (биологиялық, географиялық, ә леуметтік).3Мақ сатты тү рде жү ргізілетін тә рбие.4.Тұ лғ аның іс-ә рекеті

Американдық психолог жә не педагог Э. Торндайктың пікірінше, жеке тұ лғ аның барлық қ асиеттерін тек тектілік, тұ қ ым қ уашылық ғ ана анық тайды. Оның ойынша, ақ ыл-ой қ абілеті балағ а кө здері, тістері жә не саусақ тарының сияқ ты дү ниеге келгеннен-ақ беріледі Тұ қ ым қ уалаушылық деп генетикалық код арқ ылы атадан балағ а тү р ұ қ састығ ы мен кейбір ерекше қ абілеттілігі нышанының берілуін айтамыз.Ата-аналарынан балаларына тұ қ ым қ уашылық арқ ылы:

― дене бітімінің ерекшеліктері;

― шаштың, кө здің, тері қ абатының тү сі сияқ ты сыртқ ы белгілер;

― қ ан тобы, резурс-фактор;

― бала мінез-қ ұ лқ ының негізін қ ұ райтын жү йке жү йесінің ерекшеліктері, психикалық

процестердің ө ту ерекшеліктері;

― қ ан аурулары, қ ат диабеті, кейбір эндокриндік бұ зушылық тар;

― кейбір ерекше қ абілеттіліктер нышаны.

Маркс пен Энгельс адамды ортағ а белсенді ә сер ететін, ө з ө міріндегі жағ дайларды ө згерте алатын ә леуметтік ортадағ ы қ айраткер деп қ арастырылады.

Орта деп бізді айнала қ оршағ ан бү кіл дү ниені айтады. Орта– адам дамуына табиғ и жә не ә леуметтік орта ық пал жасайды.Адамдардың қ оршағ ан ортадағ ы қ ұ былыстарды тү сініп қ абылдауы ә р адамның жеке басына тә н физиологиялық, психологиялық, биологиялық ерекшеліктеріне байланысты.Бірінші – мегафакторлар (мега-ө те ү лкен): космос, неосфера, планета, ә лем. Бұ лар басқ а қ озғ аушы кү штер арқ ылы барлық жер бетінің тұ рғ ындарын ә леуметтендіруге ә сер етеді.Екінші – макрофакторлар (макро-ү лкен): ел, мемлекет, этнос, қ оғ ам. Бұ лар белгілі бір елді мекенде ө мір сү ретін тұ рғ ындардың ә леуметтендіру жағ дайына ә сер етеді.Ү шінші – мезофакторлар (мезо-орташа): тұ рғ ылық ты жерде халық тың болмыс-тү рі, ә ртү рлі субьмә дениетке қ атысы бойынша сараланатын адамдардың ү лкен тобының ә леуметтең діру жағ дайы.Тө ртінші – микрофакторлар: белгілі бір нақ ты адамдарғ а ә сер ететін қ озғ аушы кү штер жатады – ұ стаз бен отбасы, кө рші, қ ұ рдастар тобы, тә рбие орындары, ә ртү рлі қ оғ амдық, діни, мемлекеттік, жеке ұ йымдар, микросоциум.

Биологиялық жә не географиялық орта адамның дене бітіміне, денсаулығ ына, бет пішіміне, тері қ абатының тү суіне айналысатын ең бек тү рлерінің пайда болуы мен қ алыптасуына, салт-дә стү рлердің пайда болуына ық пал етеді Ә леуметтік орта сол орта ү шін қ ұ ң ды болып табылатын бү кіл адами қ асиеттер мен қ абілеттермен, табиғ атпен, адамдармен, қ оғ аммен қ арым-қ атынас нормаларының қ алыптасуына ық пал етеді. Тұ қ ым қ уалаушылық пен ортаның адамғ а ық палы мақ сатты тү рде жү ргізілетін тә рбие арқ ылы тү зетіледі. Тә рбиенің тиімділігі оның мақ ө саты, жү йелі жә не білікті жү ргізілетіндігінде. Тә рбиешінің мақ сатқ а сай, жү йелі ық пал ету алдын-ала жоспарланғ ан мақ сатқ а сә йкес тұ лғ алық қ асиеттердің қ алыптасуына ә келеді Джон Локк бойынша, бала жаны табиғ атынан – ақ тақ та сияқ ты таптаза болады, сондық тан тә рбиеші нені қ ажет деп тапса, соны сол таза ақ тақ тағ а жазуы тиіс. Бұ л жерде ол тә рбиенің маң ызын кө рсетті. В.Г. Белинский тұ жырымдауынша, ө мір жазатын ә ріптердің мә ні тә рбиеші мен жазы қ ұ ралына жә не сол тақ таның ө з саласынан байланысты деп жазды. Мұ нда ол тә рбиенің ролін аса дә ріптеді.Тә рбиенің тиімділігі оның мақ сатты, жү йелі жә не білікті жү ргізілетіндігінде. Тә рбиешінің мақ сатқ а сай, жү йелі ық пал ету алдын-ала жоспарланғ ан мақ сатқ а сә йкес, тұ лғ алық қ асиеттердің қ алыптасуына ә келеді. Іс-ә рекет деп адамның бү кіл айналысатын, шұ ғ ылданатын істерінің барлығ ын айтады. Адамның ө з қ олымен жасап кө рмеген іс-ә рекетті оның санасында із қ алдырмайтын.

Іс-ә рекет бағ ыттарына қ арай мынадай тү рлерге бө лінеді:

– танымдық іс-ә рекет; – қ оғ амдық іс-ә рекет; – спорттық іс-ә рекет; – кө ркем ө нерлік іс-ә рекет; – техникалық іс-ә рекет; – қ олө нерлік іс-ә рекет; – гедоникалық іс-ә рекет.

Іс-ә рекет белсенді жә не енжар болуы мү мкін.Дамудың қ озғ аушы кү ші қ айшылық тардың кү ресі болып табылады. Қ айшылық тың тү рлері: Ішкі қ айшылық тар, сыртқ ы қ айшылық тар, жалпы қ айшылық тар, жеке-дара қ айшылық тарІшкі қ айшылық тар адам «ө зімен ө зі келіспеген» жағ дайда, ө зінің бойында бар тұ лғ алық қ асиеттер мен қ абілеттерге кө ң ілі толмай, сапалық жағ ынан жаң а қ асиеттер мен қ абілеттерге ұ мтылғ ан жағ дайда пайда болады. Негізгі ішкі қ айшылық тардың біріне адамда пайда болғ ан жаң а мұ қ таждық пен оны қ анағ аттандыру мү мкіндігінің арасындағ ы қ айшылық болып табылады. Мысалы, оқ ушының пә н олимпиадасына қ атысуғ а ұ мтылуғ а мен оның осы пә нге қ атысты ғ ылым саласынан нақ ты білімінің, білігі мен шығ армашылық ойлау дең гейінің арасындағ ы қ айшылық. Жалпы қ айшылық тарғ а адамдарда объективті факторлар ә серінен пайда болатын мұ қ таждық тар мен оларды қ анағ аттандыру мү мкіндіктері арасындағ ы қ айшылық тар жатады.Жеке дара қ айшылық тар тек жеке дара алынғ ан адамғ а ғ ана тә н болып келеді.

7.Тұ лғ а дамуының концепцияларының негізгілерін сипаттаң ыз. Тұ лғ а психологиясы саласындағ ы зерттеулер бұ рыннан жү ргізіліп келеді, олардың ө зіндік тарихы бар. Тұ лғ а психологиясы дамуының 3 кезең і келесідей: философиялық -ә деби, клиникалық жә не тә жірибелік.Зерттеулердің бірінші кезең і кө не ойшылдардың жұ мысынан басталып, ХIХ ғ -ң басына дейін жалғ асқ ан. Бұ л кезең дегі тұ лғ а психологиясының негізгі мә селелеріне адамның ө негелік жә не ә леуметтік табиғ аты жө ніндегі сұ рақ тар жатады. Тұ лғ а туралы алғ ашқ ы анық тамалар айтарлық тай ауқ ымды. Ол анық тамаларғ а адамның бойындағ ы бар нә рсе, оның жеке басыныкі деп саналатынның бә рі жатқ ызылғ ан: биологиясы, психологиясы, мү лігі, мінез-қ ұ лқ ы, мә дениеті жә не т.б. Тұ лғ а туралы осындай тү сінік кейінгі уақ ытқ а дейін сақ талыпты. Нақ ты мазмұ нғ а толы, тұ лғ адан бө лек кө птеген басқ а да тү сініктер мен ғ ылыми категориялары бар психология ү шін мұ ндай анық тама ө те кең болып табылады.ХIХ ғ -ң бірінші он жылдығ ында тұ лғ а писхологиясының мә селелерімен философтармен қ атар дә рігер-психиатрлар да айналыса бастады. Олар ең бірінші рет клиника жағ дайында науқ асқ а тұ лғ а ретінде жү йелі тү рде байқ аулар жү ргізіп, оның жү ріс-тұ рысын, ө зін ө зі ұ стауын жақ сырақ тү сіну ү шін ө мір тарихын зерттей бастағ ан. Психикалық ауруларды диагностикалау жә не емдеумен байланысты кә сіби қ орытындылар ғ ана жасалып қ оймай, адамзат тұ лғ асының табиғ аты жө нінде жалпы ғ ылыми қ орытындылар да келтірілген. Философиялық -ә деби кезең мен салыстарғ анда клиникалық кезең де тұ лғ а - ерекше қ ұ былыс деген тү сінік мағ ынасы таратылғ ан. Психиатрлардың аса мә н бергені - ә детте науқ ас адамнан табылатын тұ лғ аның ерекшеліктері. Дә рігерлер тапқ ан ерекшеліктер барлық дені сау адамдарғ а тә н болғ анымен, науқ астарда олардың кө ріністері гипертрофияланатыны анық талды. Мысалы, кү йгелектік пен ригидтілік, тежелу мен қ озғ ыштық.Психиканы динамикада қ арастыра отырьш, З.Фрейд сана, сана алды жә не бейсаналылық тың арасында ү немі қ озғ алыстар, ө зара ә рекеттер, конфликтілер болады деді. Санадан ың ғ айсыз, қ абылданбайтын тілектер, қ абылданбайтын еске тү сірулер ығ ыстырылады. Сана қ оршағ андар негативтің бағ алағ ан ұ мтылуларды басып тастайды, олар бейсаналық қ а ө теді, санада кө ріну жағ дайы туғ анғ а дейін сонда ө мір сү реді.Сө йтіп бейсаналық ығ ыстырылғ ан, сана ү шін жарамайтын мазмұ ндарды (тілектер, ойлар т.б.), алғ ашқ ы инстинктерді «орналастырушы» ретінде тү сінілді. Сана мен бейсаналық тың арақ атынасы айсбергтің судың асты мен ү стінің арақ атынасы ретінде қ аралды. Су асты бө лігі ү лкен жә не кө рінбейді Тұ лғ аның қ ұ рылымы З.Фрейд бойынша басқ аша берілді: «ид» тө менгі инстанция, бейсаналы біріншілей қ ажеттіліктерді орналастырады, қ анағ аттану принципіне бағ ынады. Қ анағ аттану принципі психикалық ө мірді реттеуші болып табылады, ол қ анағ аттануғ а ұ мтылу мен қ айғ ыларды жоюмен кө рінеді.«Супер эго» «ү стіде» орналасады, жоғ арғ ы инстанция болып табылады, біріншілей қ ажеттіліктерде кө рінетіндерді шектейді. «Супер эго» бейсаналық инстанция, мінез-қ ұ лық цензурасы, бастан ө ткен ә серлер. Эго» психикалық ө мірдің ұ ғ ынылғ ан жағ ы, реалды ө мір шарттарын бағ дарлануды береді, «супер эго» талабын жә не «ид» тілектерімен келісуге ұ мтылады. «Эго» негізінде жатқ ан реалдылық принципі тілектерді қ анағ аттандыру барысындағ ы реалды болмысты ескеретін бағ дарлануды кө рсетеді. З.Фрейдтің негізгі ұ ғ ымы ол энергия. Либидо ол сексуалды энергия немесе жасампаз энергия. Бұ затын энергия ө лімге, агрессияғ а ұ мтылуда кө рінеді. Энергия бейсаналық тан бө лінгісі келеді, ал ә леуметтік шек қ оятын цензура энергияның тура ө з міндетіне баруын шектейді. Конфликтіден қ ашу энергияның таралу мү мкіндігінің орындалмайтындығ ымен шақ ырылғ ан кү штену ү шін «эго» сублимацияны пайдаланады.Сублимация сексуалды ұ мтылулар энергиясын ә леуметтік рұ хсат етілген объектілерге ауыстыруды жасайды, сексуалды инстинкт энергиясын тікелей объектіден алып кетеді, оны ә леуметтік ө німді іс-ә рекетке қ олдануғ а жұ мсайды. Егер «Эго» зорығ уды конфликтіден тү сірмесе, онда ол бастан кешірген зорығ уды неврозғ а апарады. Невроз психоаналитиктердің айтуы бойынша ол мә селені шешуден кету деп санайды.Ұ ғ ыну невроздан жазылуғ а мү мкіндік береді, невроз қ орғ анудың бейсаналық қ ұ ралы болып табылады. Невротик психоаналитиктің интерпретациясымен белсенді қ арсыласады, ө зінің шынайы невротикалық конфликтісін тү сінгісі келмейді. Фрейд бойынша конфликт табиғ аты бойынша психикағ а тә н, ол жойылмайды.Алайда «Эго» конфликтіні тиімді басқ ара алады, невроздан қ ашырады. Ол ү шін «Эго» психологиялық қ орғ аныстарды қ олданады, сол арқ ылы санадан шектеу қ ойылғ ан қ абылданбайтын ө зінің меншікті импулсьтарын қ абылдауды жояды.Психологиялық қ орғ аныс бейсаналық механизмдердің жиынтығ ы, «Эгоны» сыртқ ы қ ауіптен, бейсаналық тан келетін «Супер Эго» ү шін қ абылданбайтын меншікті ә уестенулерден қ орғ ауды қ амтамасыз етеді.Психологиялық қ орғ аныс механизмдері ә ртү рлі формаларғ а ие болады, оның алпыстан аса тү рі кездеседі, мысалы проекция, ығ ыстыру т.б. Бейсаналық ты сыналушыньщ есебінсіз зерттеу мү мкін емес, сондық танда тү с кө ргендегі, қ ателескен ә рекеттердегі, невротикалық симптомдардағ ы, еркін ассоцациялардағ ы бейсаналық тың нысанын, бұ зылуын, кө рінгендерін анализдеуді қ олдануды ұ сынады. Қ ате ә рекеттер есімдерді ұ мыту, естімей қ алу, қ ателесу, жаң ылысу, басқ а нә рсені айта салу кө ріністерінде білінеді.Комбинацияланғ ан қ ате ә рекеттер болады. Қ ате ә рекеттер санадан ығ ыстырылғ ан, кө ріну қ абілетінен айырылғ ан басып тасталынғ ан психикалық материалдар ә рекетімен шақ ырылады. Белгілі бір жағ дайда ә рекеттің ұ ғ ынылғ ан бағ ытын, басылып қ алғ ан тілектер интерференциясы қ ате ә рекетті, ә рекет бағ ытын береді Тү с кө руді кейде «бейсаналық тағ ы патшалық қ ақ пасы» деп атайды. Тү с кө ру жұ мысы, ауыстыру мен конденсация тү с кө ру бейнелерін тү сініксіз, анық сыз, санағ а тү сініксіз етіп жасайды. Фрейдтің идеяларының бірі символдар сө здігін жазу, кө птеген психоаналитиктер оғ ан қ арсы болса да, оны, барлық бейнелерді ұ ғ ынылғ ан тілге аудару болды.Ең қ ызығ ы сол тү с кө ру жұ мысын талқ ылап оны қ айта жасалғ ан психикалық материалдарды меншікті бастапқ ы қ абат деп қ абылдау болды. Тү с кө ру жұ мыстарын талқ ылауда «ә рекетті қ айта жасау», яғ ни тү с кө ру ә рекетін қ айта жасау болып табылады.Ол реконтекстуализация (тү с кө рудегі ауысудан кейін) жә не деконденсация (тү с кө руден кейінгі жасалғ ан жұ мыс конденсациясы). Тү с кө руді анализдеу барысында символдарды тү сіну оларды ө ң дегеннен кейін ашылады.З.Фрейдтің практикасында емес, теориясында бейсаналық пен сана деген дихотомия бар, бұ л дихотомиялар басқ ада ғ ылыми дихотомияларда кездеседі: сыртқ ы мен ішкі, ырық ты мен ырық сыз, рефлексивті емес пен рефлексивті. Интериоризация ұ ғ ымы осы дихотомиялар негізінде жасалғ ан.Психоанализ субъектіге анық талуды жапсырудан, проблемағ а творчестволық шоғ ырланудан бас тарту мә селесі бойынша басқ алардан айырмасы бар. Творчестволық адам творчество беретін анық талудан, мә селені шешуден қ ашу ү шін психоанализден жиі бас тартады.Фрейд психологияғ а, мә дениетке ү лкен ү лес қ осты. Фрейдтің психоанализ практикасы мен теориясы пайда болғ аннан кейін адам басқ аша ойлай бастады, басқ аша қ орытынды жасады.Сондай-ақ швейцар ғ алымы, З.Фрейдтің бұ рынғ ы шә кірті Карл Густав Юнгтің теориясы да ө те атақ ты, ө зі кейін меншікті адам психикасы жалы идеялар жү йесін жасады. Адам ү шін барлық қ оршағ андар оның тә жірибесінде беріледі. Сондық танда К.Юнгтің ойынша ең адал идеялар субъективті болып табылады.Юнг фрейдизмнен кетті, бейсаналық биологиялық қ а апарылмайды деп санады. Оның пікірінше, бейсаналық алдың ғ ы ұ рпақ тың психикалық тә жірибесінде беріледі, мінез-қ ұ лық типтер, эмоциялық реакциялар, спонтанды фантазия бейнелері, тү с кө рулердің қ осындылары деп анық талды.Юнгтің екінші бір басты идеясы ол бү тіндік идеясы. Ол интуиция бү тіндігі болды, Жан автономды фактор, онда бейсаналық санамен қ атар амалсыз ө мір сү реді деп санады. Жан ө зінің заң дылық тарына ие, психикалық бү тіндік ол бейсаналық пен сана. Бейсаналық табиғ и, автоматты мақ сатқ а сә йкес процесс, ол жанның бү тіндігі ү шін қ олданылады.Бейсаналық ол энергия символдарда кө рінеді. Бейсаналық реттелмеген қ ұ былыс, санамен бағ ытталады, одан тыс ө мір сү реді, оның тілегі бейсаналық тың мазмұ нын қ алай бар солай кө ру. Бейсаналық тың реттелген ә рекеті архетиптердің болуымен анық талады, олар ө ткен бейнелер, мә дениетіне, даму дең гейіне қ арамастан барлық адамғ а тә н болады Осы мифологиялық сюжеттердің, мотивтердің қ айталануы Юнгты коллективті бейсаналық та болатын кейбір бейсаналық ө ткен бейнелер болады деген ойғ а итермеледі. Архетиптер ө мірге мифологиялық мотивтер тү рінде болатын тү сініктер комплексін шақ ырады. Архетиптер бейсаналық та болатын белгілі бір принциптердің бір жағ дайларда белсендірілгендердің жинағ ы ретінде ө мір сү реді жә не санағ а энергетикалық ағ ындар ретінде шығ уғ а ұ мтылады.Юнгтің тү сінуі бойынша архетиптер ө збеттілі болудың белгілі бір дә режесі, ал сана творчестволық еркіндік ретінде болады. Архетип символикалық формаларды қ абылдай алады, стереотипті реакциялар мен ә рекет қ абілетінде кө ріне алады. Юнг бойынша тұ лғ аның қ алыптасуы индивидуация болып табылады, яғ ни коллективті негізден ө зің нің меншікті психикаң ды бө ліп алу. Адамның рухани тууы, психикалық ө збеттіліктің пайда болуы, адамның дамуғ а кабілетті болуы осының бә рі индивидуацияның мә нін береді. Ө кінішке орай жаң а адамның санасының дамығ ан, Юнгтің ойы бойынша, индивидуация, даму ү шін қ олданылмайды. Индивидуация санада ө теді, оның нә тижесі сана дең гейінің ө скені болып табылады.Сананың жоғ арғ ы жағ ына жарып шық қ ан мазмұ нды ұ ғ ыну, оларды саналы жасау санағ а кү ш беретін негіз ретінде қ арауғ а болады. Бейсаналық тың болатынын мойындамау, бейсаналық тан келетін энергияны қ абылдамау сананың диссоциациясын шақ ырады. Бұ л коллективті бейсаналық стихиясында еріп кету болып табылады.Психикалық ауру ол бейсаналық тың автономды мазмұ нын реалды объект ретінде қ абылдау болып табылады. «Тұ лга» туралы айтқ анда онда «индивидуалдылық» дегенді тү сінеміз, алайда бұ л контекстте Юнг ә леуметтік масканы ұ йғ арады, яғ ни ә леуметтік ә рекетте табылатындарды айтып отыр, ал оның артында коллективті бейсаналық тығ ылып тұ р дейді.Бұ л индивидуалдылық емес, индивидуацияның нә тижесі емес. К.Г.Юнг, тұ лғ аның дамуы жайлы айта отырып, бү тіндіктің пайда болуы мен тә рбиелеу шарттарын, адам индивидуалдылығ ы жайлы қ арастырды. «Тұ лғ а» ө мір барысында біртіндеп дамитын ол бір туылғ ан тұ қ ым емес. Анық талусыз, бү тіндіксіз тұ лғ аның жетілуі кө рінбейді. Осы ү ш қ асиет балағ а тә н емес, себебі солар арқ ылы ол балалық тан айырылмауы керек.Ешкімде тұ лғ аны тә рбиелей алмайды, егер ол ө зі тұ лғ а болмаса.... Тұ лғ а біздің ө мір сү руіміздің бү тіндігін толық тарату, ол қ ол жетпейтін идеал. Алайда қ ол жетпеушілік идеалғ а қ арсы болатын себеп емес, сондық танда идеалдар бір басқ а нә рсе, жолды кө рсетуші, бірақ мақ сат емес...»Юнг бойынша тұ лғ а қ андай да бір дамуғ а ұ мтылудан емес, қ ажеттіліктен байланысты дамиды: «тұ лғ алық даму акциясы ол бө тенге кө зқ арас, атағ ы шық пағ ан мекеме, тура жолдан ауытқ у.... ешкімге ұ қ самайтындай болуғ а тырысу. Ө кінішке орай тұ лғ а адамзаттағ ы атақ ты геройлар, олар қ ұ рмет, махаббат, таң қ алу шақ ырады. Нағ ыз тұ лғ а ө зінің қ олданылуына ие болады... Тұ лғ аның масштабы аз болғ ан сайын, ол соғ ұ рлым ү лкен дә режеде анық талмайтын жә не бейсаналы болады.Бихевиоризмде психикалық зерттеуге жабық болатын бір нә рсе ретінде қ арастырылды, сондық танда психикалық ты олар зерттемеді. Субъект реакция жасайтын сыртқ ы мінез-қ ұ лық реакциялары мен стимулдары тіркелді. Мінез-қ ұ лық сыртқ ы формағ а апарылды жә не сыртқ ыны уреттеумең анық талды.Олардың ойынша осы жағ дай объективті ғ ылыми зертетуге психологияны ә келеді деп санады. Тұ лғ а психикалық ретінде не мойындалмады не қ арастырылмады, тек белгілі бір стимулдарда қ алыптасқ ан кейбір реакциялардың жиынтығ ы деп берілді. Тұ лғ аның дамуы мен тә рбиесі реакцияларды мең герумен, маң ызды стимулдарғ а реакция жасай алуды ү йренумен тү сіндірілді.