Психология ғылымының даму тарихы кесте 3 страница

8.Тү йсік жә не оның тү рлерінің ө зарақ атынасына анық тама берің із Сыртқ ы дү ние заттары мен кұ былыстарының жеке қ асиеттерінің сезім мү шелеріне тікелей ә сер ету ұ шін пай­да болғ ан мидағ ы бейнелерді тү йсік деп атайды.Тү йсік арқ ылы заттардың тү сін, иісін, дә мін, катты жұ мсактығ ын, кедір-бұ дырлығ ын т. б. осы секілді касиеттері ажыратылады. Сондай-ақ тү йсік денеде болып жататын тү рлі ө згерістер жө нінде де, яғ ни дененің қ озғ алысы мен онын кеністікке орналасуын, жеке бө ліктерiнiң жұ мысы жайлы хабарлайды. Сыртқ ы дү ниені танып-білу тү йсіктен басталады. Ол-білім атаулының алғ ашқ ы кө зі. Мә селен, жолдасыннан кө зін жұ муын ө тетін, оның алақ анына белглі аз 6ip затты тигізсең, сосын одан оның не екенің сұ расаң, ол: «Қ атты, жылтыр, мұ здай, жұ мсақ, жылы, кедір-бұ дыр бip нә рсе» деп жауап береді. Заттардың нақ ты атауы емес, тек тү рлі қ асиеттерін білдіретін осы сө з тіркестepi тү йсік болып табы­лады.Тү йсіктер-заттар мен нә рселердің тек жеке қ асиеттеpiн ғ ана мида бейнелейді. Мә селен, адам секонттың 1/100 бө лігінде жалт еткен жарық ты кө рдім деп айта алады, бipaқ оның калай деп аталатының білмейді.И. П. Павловтың нерв қ ызметі туралы ілім тү йсіктердің пайда болуын анализатор деп аталатын анатомнялық -физиологиялық нерв аппаратының жұ мысына байланысты тү сіндіреді. Адамдар мен жануар- ларда кө птеген анализаторлар бар. Олардың қ ай-кайсысы болмасын ү ш бө ліктен кұ ралады. Олар: біріншi сезім мү iueci (рецептор). Сезім мү шесі сырттан келген тітіркегдіргішті нервтік қ озуғ а айналдырып отыратын жер. Анализатордың екінші бө лігі — миғ а баратын нерв талшық тары. Олар секундына 120 метр тездікпен рецепторларғ а тү скен козуларды мидың тү рлі бө ліктерше жеткізін отырады. Анализатордың ү шінші компоненті (кұ рамы) — мидағ ы тү рлі нерв орталық тары. Бұ л тітіркендіргіштер нә зік айыра алуғ а қ абілетін нейрондардан тұ рады.ТҮ ЙСІКТЕРДІҢ ТҮ РЛЕРІ. Тү йсіктердің тү рлері улкен ү ш топка бө луге болады.1.Сыртқ ы дуниедегі заттар мен кұ былыстардың же­ке қ асиеттерінің бейнесі болып табылатын туйсіктер. Бұ лардың рецепторлары дененің бетінде немесе оғ ан жақ ын орналасқ ан. Осындай сыртқ ы анализаторлардын рецепторларын экстероцептор деп атайды. Бұ ғ ан кө ру, есту, иic, дә м, тepi тү йсіктері жатады.2.Ішкі мушелеріміздің кү йін беннелейтін (хабарлайтын) туйсіктерге тү рлі органикалық туйсіктер жатады. Олардың рецепторларын интероцептор деп атайды. 3. Дене мү шелерінің қ озғ алысы мен бірқ алыпты орналасуын қ озғ алыс немесе кинестезиялық тү йсіктep хабарлап отырады. Мұ ның рецепторы проприоцептор деп аталынады. Енді осы топтағ ы тү йсіктерге жеке тоқ талып ө тейік.

А. Кө ру тү йсіктepi.Кө ру тү йсіктері біздің кө зімізге электромагнит толқ ындарының ә сер етушінің нә тижесінде пайда болады. Егер бip уақ ыттын ішінде кө зімізге ұ зындығ ы 380-нен 780 миллимикронғ а дейін (миллимикрон мм-дщ 1/1000 ООО бө лімі) электромагнит толқ ындары ә сер етсе, біз жарық ты сеземіз. Белгілі ұ зындығ ы бар ә р тү рлі толқ ындар ә сер етсе ғ ана кө з заттардың тү сін (бояуын) ажыратады. Мә селен, қ ызыл тү с ұ зындығ ы 700 милли­микрон, жасыл тү с 300 миллимикрондай ұ зындық тағ ы электромагнит толқ ындарының ә сер етуінен пайда бо­лады. Спектрге қ арағ ан кезде одан табиғ аттағ ы жеті негізгi тү сті жә не олардың сансыз рең дерін айыруғ а бо­лады. Ересек адам тү стің 180 дей жеке тү рлерің жә не оң мыннан астам рең ктерің ажырата алады.Тү стер хроматикалық, яғ ни бояулы (қ ызыл, қ ошқ ыл сары, жасыл, кө гілдір, кө к, кү лгін), ахроматикалық яғ ­ни бояусыз (ақ, қ ара жә не барлық сұ р тү стері) болып eкігe бө лінеді.Хроматикалық тү стер ү ш тү рлі сапамен (тү стің жарық тылығ ы, ө ң і. қ оюлығ ы), ахроматикалық тү стер тек жарық тылығ ымен ғ ана ажыратылады. Тү сің жарық тылығ ы — тү стердің қ ара тү стен айырмашылық дә режесi. Мә селен, ақ тү с ең жарық тү с. кара тү с жарық тылығ ы ең тө мен тү с болып табылады. Тү стердің ө ң і дегеніміз бip тү стің eкіншіi тү стен ө зіндік ерекшелігін кө рсететін сапасы. Тү стің қ оюлығ ы — жарық тылығ ы бірдемесі сұ р тү стерден жеке тү стердің айырмашылығ ы. Ең қ ою тус — қ ызыл тү с болады Кө ру мү шeci — кө з. Оның непзп бө лімі — кө з алмасы. Кө з алмасы ү ш тү рлі қ абық пен (ақ тү стің тамырлы жә не торлы) қ апталғ ан шар тә різдес нә рсе.Ақ қ абық тың тү сі пісірілген жұ мыртқ аның ағ ына ұ ксас. Мұ ның алдың ғ ы жағ ы аздап дө ң естелген Tycciз мө лдір касаң кабық ка (роговица) айналады. Мө лдір касаң қ абық аркылы кө з алмасының iшiне жарық сә улесі енедіТамырлы қ абы қ ақ қ абық тың астында жатады. Ка­саң қ абық тың артқ ы жағ ы, тамырлы қ абық тың алдың ­ғ ы бө лігі нұ рлы қ абық деп аталады. Кө здің Tү ci осы нұ рлы қ абық тағ ы пигментке байланысты тү рліне бо­лып келеді Нұ рлы қ абық тың ортасында қ арашық орналасқ ан.Ең iшкi, ү шінші қ абық ты торлы қ абық дейді. Мұ нда жарық сә улесінің сезімтал таяқ шасы (палочка) жә не шақ ша (колбочка) деи аталатын фоторецепторларыорналаскан. Онда 130 миллионғ а жуық таяқ ша, 7 миллиондай шақ ша клеткалары бар. Таяқ шалар ымыртта, қ араң ғ ыда кө рудің, ал шақ шалар кү ндіз кө рудің аппа­раты делінеді. Шақ шалар торлы қ абыктың ортасына, ал таякшалар оныц шетк1 жағ ына орналаскан. Таякшаның клеткаларында кө ру пурпуры (зрительный пурпур) де­ген зат болады, бұ л жарық тың ә сершен химиялык жол- мен бө лшу арқ ылы кө ру нервтерш қ оздырып отырады.Кө ру мү шесі ү шін ми қ абығ ы (оның желке бө лімін деп кө ру орталығ ы) сондай-ақ кө мекші анатомиялық аппараттардың да (қ абақ, кірпік, қ ас т. б.) тиісінше қ ызмет атқ аратыны тү сінікті.Басқ а тү йсіктер тә різді кө ру тү йсігi де тарихи дамудың нә тижесі. Адам кө зінің заттың тү сін ажырата алу кабілетін 6ірден калыптаспағ ан. Талай ғ асырлық дамудың нә тижесінде ең бек процесінің ү стінде, заттың тү сін ажырата алу кабілеті 6іріншіден қ алыптасқ ан. Бұ л пікipдің дұ рыстығ ын мына 6ip мысал жақ сы кө рсетеді. Жаң а туғ ан балағ а айналасындағ ы заттар мен кұ былыстар біркелкі болып кө ршеді. Ол заттың тү сін тек 5—6 айдан былай қ арай айыра бастайды. Баланың осы кабиетін дамытуда бояулы ойыншық тар ү лкен рө ль атқ арады. Ал кө ру тү йсіктерінің дамуына ең бек процесінің, адамның нақ тылы мамандығ ының қ алайша ә сер eтiп отыратындығ ын мына 6ip мысал жақ сы дә лелдейді. Мә селен, қ а­ра мата тоқ итын тә жірибелі тоқ ымашылар 6ip қ ара тү стің ө зінен-ақ оның 40 қ а жуық ренкін ажыратса, қ алғ ан адамдар осының 2—3 тү рінен зорғ а айырады.

Ә. Есту тү йсіктеріEcту мү шесінін тітіркендіргіштерін ауа бө лшектер бітістері — дыбыс толкындары. Ауа бө лшектер белістері тербелудің жиілігі амнлитудасы (қ ұ лашы) жэне тербелудің тү ріне карай ажыратылады. Осығ ан сә йкес есту тү йактерінің ү ш жағ ы болады. Олар: дыбыстың жоғ арылығ ы — бұ л тербелу жиілігінің сә улеленyi, дыбыстың қ аттылығ ы— бұ л тербелу амплитудасынын сә улеленуі тембрі — тербелі тү рінің сә улеленуі Біздің қ ұ лағ ымыз бip секунд ішінде 16 тербеліктен немесе герцтен 22 мың герц ішігндегі дыбыс толқ ындарын сезе алады. Жиіліп бұ дан асатын тербелістерді кұ лақ шала алмайды. Ө йткені бұ лар ө те жінішке, ультра дыбыстар. 16 герцтен тө менгі дыбыстарды да кұ лақ шала алмайды. Дыбыстардың мұ ндай тypiн инфрадыбыстар деп атайды.Tү йсік туғ ызатын дыбыстар музыкалық жә не шулар болып жіктеледі. Бұ лардың қ ұ лақ қ а жағ ымдыларын консонас, жағ ымсыздарын диссонанс дыбыстары дейді.Есту мү шеci — кұ лақ ү ш бө лімнен тұ рады. Оның 6iріншіci — сыртқ ы қ ұ лақ, сыртқ ы қ ұ лакқ а дыбыс тү тінмен қ осылғ ан кұ лақ қ алқ аны жатады. Ортаң ғ ы қ ү лақ қ а(бұ ғ ан дыбыс жарғ ағ ы, жә не ү ш есту сү йекшелер: балғ ашық, тө стік, узенгі кіреді Есту мушесінің ү шінші бө лiгi — iшкі қ ұ лақ. Ішкi қ ұ лақ тың бітісі ө те кү рделі. Оныц ө зі ү ш бө ліктен: босағ адан, иірім тү тіктен жә не жартылай имек каналдардан тұ рады. Бү кіл нeгізгіжарғ ақ ты бойлай к о р т и мү шесі (дыбыс тітіркендіргіштерін қ абылдайтын аппарат) орналасқ ан. Оның қ ұ рылысы да ө те кү рделі Корти мушесінің аса маң ызды бө лігі — ө те жің ішке талшық тары бар сезімтал клеткалардан тұ рады. Ол клеткалар дыбыс қ абылдайтын рецептюрлар деп аталынады.Есту тү йсіктерінің табиғ атын Г. Гельмгольцтың ре­зонанс теориясының негізінде тү сінуге болады Г. Гельмгольц кору мү шесіндегі ұ зын нерв талшық тары музыка аспабының қ ылы тә різді тө менгі дыбыстарды қ абылдайды да, ал кысқ а нерв талшық тары керісінше, жоғ арғ ы дыбыстарды қ абылдайды деген пікіp айтқ ан. Бұ л жорамал кейіннен И. П. Павлов лабораториясында да эксперимент арқ ылы дә лелденген. Мә селен, иттің негізгі жарғ ағ ындағ ы ұ зын талшық тарды сылып алып тастағ анда, ол тө менті дыбыстарды кабылдай алмағ ан, ал қ ыска талшық тары кесіліп алынғ анда, бұ рынғ ы ү йренген жоғ арғ ы дыбыстарды қ абылдаудан қ алғ ан.Есту тү йсігi де сыртқ ы дү ниені танып, білуде зор маң ыз атқ арады. Есту тү йсігі ә cipece тілді мең геруге аса кажетін тү йсік. Сө здің мә нін ұ ғ у, оны дұ рыс тү сіну жә не 6ipeугe айтып беру дұ рыс есту мейілінше жү зеге аспайды. Ә рбір адамның ана тілі оның есту тү йсігінің дамуына кү шті ә сер етеді. Дыбыстардың нә зік айырмашылық тарын ажырата алу — есту тү йсігі жө нді жетілмеген адам­ғ а қ иынғ а тү седі. Ал есту тү йсігіндегі кемістік адамның пснхологиясына да кepi ә сер етеді. Мә селен, кұ лағ ы на­шар еститін адамдардың кө ң іл кү йінің жабырқ ау болатыны да осыдан.Музыканы eciтy қ абілеті адамдарда біркелкі емес. Бұ л олардың (кү йдің) арқ ауын сезініп, дыбыстың гармониялық ара қ атынасын ажырата білуге байланысты. Музыкалық қ абілет абсолюттік жә не салыстырмалы болып екіге бө лінеді бірінші тypi ө те сирек кездеседі.

Б. Иiс тү йсіктері.Мұ рын кең сірігіндегі кілегей қ абық тың клеткаларына турлі химиялық заттардың ә сер eтyi нә тижесінде иic тү йсіктері пайда болады. Осы кілегей қ абық тың таяқ ша тә різді сезініп клеткалары бар. Ауамен 6ipгe мұ рынғ а кіретін иісті заттар иіс мушесінің сезгіш клеткаларын тітіркендіріп отырады. Иіс тү йактерінің тү рлері кө п (хош иic, сасық иic, ө ткір иіс т. б.). Бipaқ бұ лар ә лі кү нге дейін белгілі классификацияғ а тү спеген. Ө йткені оларды дә м тү йсжтерінен ажырату кейде қ иынғ а соғ а- ды. Сондық тан да біз кө бінесе белгілі бір иістін атын атаудан гө рі, иic шығ арып тұ рғ ан затты атаймыз (темекі иісі, тү тін иісі, шө п иci т. б.). иic тү йсікктepi адамның тұ рмыс салтына, қ ызмет бабына карай да ерекше дамып отырады. Мә селен, Африкадағ ы бушмен тайпалары арыстанның, жирафтың, зебрдің иісін иіскеп жү ріп-ақ оң ай тауып алады, олар иістi ең жақ сы аншы иттерден артық біледі. Индияда жыланның жатқ ан жерін шешен біліп табатын адамдар бар.Иістi жақ сы сезу соқ ыр, мылқ ау, керең адамдарда ерекше жетілген Мә селен, олар бө тен адамдарды, тү рлі нә рселерді алыстан-ақ иісінен «таниды». Ү йге кірген адамды да, таныс кө шесін де, тұ рғ ан ү йін де олар иicіне қ арап оп-оң ай айыра алады. Тү рлі иістердің табиғ атын зерттейтін ғ ылым саласы олтфактроника деп аталады.Иіс тү йсіктері адамның кө ң іл кү шне, жалпы психикасына жағ ымды не жағ ымсыз ә сер калдыруы мумкін. Мә селен, жұ пар иісті гү л — адамның кө ң ілін cepгітce, шылымның тү тіні — басты ауыртады. Парфюмериялық затардың сапасын арттырып отыру — адам психикасына қ олайлы ә сер етудің бip факторы екендігі даусыз. Мектеп оқ ушыларының иic тү йсіктерін тә рбиелеу — мұ ғ алімдердің тел icтерінің, бipi. Мұ ғ алім сабақ ү стінде де, сабақ тан тыс кездерде де баланың айналасындағ ы заттарды жан-жақ ты танып білуде, мә селен, ауаның тазалығ ын дұ рыс талғ ай білуге, орманның, гулденген бақ тың, шабындық тың хош иістерін, қ арағ ай, шырша ағ аштары шайырының жұ пар иісі, тең із жағ алауындағ ы ауаның тұ зды-сортаң иiсiн сезетіндей мү мкіндік туғ ызуы қ ажет. Оқ ушылар бұ лардың қ айсысы пайдалы, қ айсысы зиян екенін (мә селен, бұ зылғ ан тамақ, иic тигізетін газ, тү тін т. б.) айыра білетін болсын.

В. Дә м тү йсіктepi.Дә мді айыратын мү ше — тіліміздегі дә м бү ршіктepi. Оны тітіркендіретін белгілі дә мі бар, суғ а epiгіш тү рлі химиялық заттар. Дә мді тә тті, ащы., тұ зды, қ ышқ ылдеп тө ртке бө леді. Дә м, Дә м тү йсіктepi бірімен-бipi ара- ласып жататындық тан адам кебінесе дә мді де дұ рыс айыра алмайдын Мә селен, тымауратқ ан адамның дә мді айыруы бә сең алатындығ ы — дә м, иic тү йактерінің араласып жататындығ ына жақ сы мысал. Тілдің тү рлі бө ліктері дә мнің жоғ арыда аталғ ан тө рт тү рін тү рлше сезеді. Мә селен, тә тті дә мді— тілдің ұ шы, ащыны — тілдің тү бi, қ ышқ ылды — тілдің eкi жақ иістi, тұ зды тілдің ұ шы мен eкiншісі жақ сы сезеді. Егер дә мі бар затты тілдің ортасына салса, адам кешке дейін оның дә мін ажырата алмайды. Ө йткенi, дә м сезетін бү ршіктер тілдің ортасында болмайды. Балада дә м тү йсігі ерте дами бастайды. Бұ лар тү рлі тамақ заттарының қ асиеттерін айыра алу жолымен жетіседі. Дә м тү йсіктepi де адам психологиясына тү рлше ә сер eтіп, iз қ алдырып отырады. Мә селен, дә мді тағ амдар — адамның тә бетін арттырады. Тә бет — дә м нервтерін қ оздыратын психика­лық акт. Асты кө ң іл қ ойып, сү йсіне iшy адамғ а қ ай жағ ынан да, қ андай жағ дайда да қ олайлы ә сер етеді. Тү йсіктердің басқ а тү рлері сияқ ты дә м тү йсіктерін де адам қ ажетіне қ арай жақ сы дамыта алады. Мә селен, тамақ ө неркә сібінде істейтін адамдардың (дегустаторлардың) дә м тү йсігі айтарлық тай жетілген.

9.Тү йсіктің заң дылық тарының табиғ атын кө рсетің із. A. Сезгіштік жә не табалдырық.Психологияда адамның тү йсігіне алу қ абшетің сезгіштік деп атайды. 1) Сезгіштік абсолюттік, 2) айырма сезгіштік деп eкіге бө леді Абсолюттік сезгіштік дегеніміз — сезім мү шелерінің ө те ә лсіз тітіркендіргіштері тү йсігінe алуы. Сезгіштік тү йсіктің табалдырығ ымен ты­ғ ыз байланысты. Мә селен, абсолютік сезгіштік тү йсіктік табалдырығ ына тә уелді Абсолюттік табалдырық — тү йсік табалдырығ ының шегі. Абсолюттік табалдырық тітіргендіргіштердің болмашы ғ ана тү йсік тудыратындай ең аз шамасы.Тү йсік табалдырығ ының шамасы азайғ ан сайын адамның абсолют сезінетігі арта тү седі Мә селен, 6ipey алақ анындағ ы бip мм квадрат аумақ қ а тү сетін салмақ ты 3 гр-нан бастап сезетін болса, екінші 6ipev осындай жерге тү скен салмақ ты алты грамнан бастап сезеді. Бұ дан соң ғ ы адамның тү йсік табалдырығ ы eкi есе артық та, абсолюттік eкi есе кем екендігі кө ршеді. Егер тітіркендіргіштің шамасы табалдырық тан тө - мен жатса, онда тү йсік пайда болмайды. Мә селен, адам денеснее конғ ан тозаң ды сезе алмайды, кө з ультра кү лгін кө рмейді қ ұ лақ ә лсіз дыбыстарды естмейді. Ө йткені осы тітіркендіргіштің бірде-біреуінде тү йсік туғ ызарлық тай кү ш жоқ.Айырма сезгіштік деп сезіш мү шелерің тітіркендіргіш, арасындағ ы болмашы айырмашылық ты тү йсігі не алуын айтады. Айырма сезпшттік сипаттау ү шін не айыру табылдырығ ының мө лшерімен пайдаланады. Мә селен, егер алақ анғ а жү з грамм салмақ салып, оғ ан тағ ы бip грамм қ осса, салмақ тың артқ аны біріншіден оны айыра білу ү шін 3—4 грамм қ осу керек. Айыру тадалдырығ ы тү йсіктін ә р тү рінде тү рліше болып келеді Мә селен, жарық ты айыратын табалдырық тың куші 1/100-ге тең келеді Бұ л айтылғ андарды мынадай фактілермен дә лелдейді 100 шамдық жарық кү ніне тағ ы 6ip шамдық жарық қ осылса, сонда жарық тын аздап та болса артатындығ ы байқ алады. Ал жү з кici катынасқ ан хорғ а тағ ы да он адам қ осылса, хордын даусы аздап болса да кө тершеді.XIX ғ асырдың орта шенінде ө мір сү рген неміс ғ алымдары Э. Вебер (1795—1878) мен С. Фехнер (1801 — 1887) тітіркендіргіштердің кү шімен адам тү йсігінің арасындағ ы байланысты заң тү рінде тұ жырымдады. Мұ ны тү йсіктің психофизикалық заң ы дейді. Осы заң бойынша тітіркендіргіштерді кү ші геометриялык про­грессия жолымен кө бейсе, одан туатын тү йсіктер арифметикалык прогрессия жолымен ө седі.Ә лсіз немесе кү шті тітіркендіргіш ә серін бұ л заң мен тү сіндіру қ иынғ а соғ ады.

Ә. Адаптация.Сезім мү шелеінің ceзгіштігi ә сер етушіi тітркендіргіштерге біртіндеп бейімделуге байланысты да ө згерт отырады. Бү л қ ұ былысты адаптация дейді.Адаптация қ ұ былысы адам сезгіштігінің артуын, не­месе тө мендеуін кө рсетіп отырады. Тү йсіктердің қ ай- қ айсысы да адаптацияланады. Мә селен, кө ру тү йсігіндегi адаптацияны алайық.Карық жерден қ араң ғ ы ү йге кipy бізде қ араң ғ ылық адаптациясын туғ ызады. Жарық жерден қ аранғ ы бө лмеге кіргенде кө здің қ арашығ ы 17 есе ұ лғ аяды. Бұ л қ арашық тан ө тетің жарық тың мө лшері 17 есе кө бейеді деген сө зі Кө здің караң ғ ыда кө рінетінe торлы қ абық тың шетне орналасқ ан таяқ шалардың ә се- pi ө те кү шті. Олардың нашар жарық ты да жақ сы сезе алатын қ асиеті бар. Мә селен, 30—40 минуттан кейін караң ғ ыдағ ы кө ру ceзгіштігі 200 мың есе артады. Ал караң ғ ыдан жарық қ а карай сезгіштің ө згеруі жарық адаптациясын кө рсетеді. Алғ ашқ ыда кү н кө зге шағ ылысып, кө з epіксіз жұ мылады. Бірақ тө рт-бес минуттан ке­йін кө з бұ ғ ан ү йренеді де, кө здің кө pyi қ алпына келеді. Адаптация қ ұ былысына перифериялық нерв жү йесімен қ атар ми қ абығ ы да қ атысады.АдаптацияTepi (тактиль) тү йсіктерінде де кү шті байқ алады. Осының салдарынан кейбір адамдар тітіркендіргіштерді тү йсінбей де қ алады. Температуралық тү йсіктердің де адаптациясы мол. Мә селен, судың бірқ а- лылты салқ ындығ ына дене тез уакыт ішінде тө селед1 де, адамның тepici суық қ а тітіркенбейтің болады.Иісі тү йсіктерінде адаптация тү рлі дә режеде кө рінеді. Мә селен, камфараның иici 1—2 минуттан кейiн сезілмейтін болса, горщица мен нашатыр спиртің иісіне адаптациялану тезірек болады.Ауырсыну тү йірсіктеріндегі адаптация ө те ә лсіз, ауырсыну организмнің қ алыпты жұ мысының бұ зылғ андығ ын, осы сигналдың биологиялық рө лін кө рсетеді. Адап­тация қ ұ былысы ү немі ө згеріп отыратын сыртқ ы дү ние тітіркендіргіштерге анализаторлардын қ алай да бейімделе алатындығ ын байқ атады.

Б. Тү йсіктердің ө зара байланысы.-Сенсибилизация.Егер адаптация анализаторлардың сезгіштің тү рлi жағ дайларғ а байланысты артуының тө мендеуінің кө рсететін болса, сенсибилизация сезгіштіктің тек артуын гана кө рсететің қ ұ былыс болып табылады.Сезім мү шелерінің біреуінің. ә серінен басқ аларының ceзгіштігі артып отырады. Мұ ны былайша тү сіну керек. Ә лсіз тітіркендіргіштер ө зімен бірге ә сер eтіп тұ рғ ан басқ а тітіркендіргіштің сезгіштігін арттырады. Мә се­лен, кө зге жеткілікті мө лшерде тү скен жарық оның кө ру қ абілетін арттырумен қ атар есту тү йсіктің сезімталдығ ының артуына да ceбепшi болады. Қ ызыл тү с адамның ақ, қ ара тү стерді дұ рыс ажыратуына жә рдемдеседі. Тү нгі ұ шуғ а дайындық кезінде ұ шқ ыштардың кө здеріне 20—30 минут бойына қ ызыл кө зілдірік киетіндері осыдан.Сыртқ ы дү ниенің заттары 6ip ғ ана анализатормен тү йсінілмейді. Бip сезм мү шесіне тү скен ә сер, қ алғ ан сезім мү шелеріне де ә сер етеді тү йсіктердің бір-бірімен байланысқ а тycyi сыртқ ы дү ниенің қ ұ былыстарын толығ ырақ тү йсінуге жағ дай жасайды. Болар-болмас дә м тү йсігіi (қ ышқ ыл нә рсе) кө ру сезгіштігін арттырады, тұ з epiтіндісін ішкеннен кейін таза судың ө зі тә тті болып кө ршеді. Осындай ө зара байланыс кө ру, сипай сезу, қ озғ алыс тү йсіктерінде де де де кө п байқ алады. Тү йсіктердің ө зара байланысынын ө те айқ ын кө зге тү сетіні контраст (қ арама-карсылық) кұ былысы. Мә селен, айналасын ақ туске бояғ ан сү р тік бұ рыш айналасын қ ара туске бояғ ан сұ р тік бұ рыштан кү ң гірттеу кө ршеді. Ал осы сұ р тік бұ рыштың айналасын коң ыр туске бояса, жасыл тар­тып, сары туске бояса, кө гілдір болып кө ршеді Тым - тырыс кезде дыбыс жақ сы ecтіледi, ыссы нә рседен кейін салқ ынды тү йсіну ө зінен-ө зі белгілі. Жоғ арыда кө рсетілен мысалдарда тү йсіктердің қ арама-карсылығ ы нерв процестердің ө зара индукция заң дылығ ымен (бip мезгілдік индукция) тү сіндіріледі.

В. Синестезия.Тітіркендіргіштің сезім мү шелерінің біреуінде ғ ана тү йсік туғ ызудың орнына сол сә тте баска тү йсжтердің пайда болуына да жағ дай жасайды. Мә селен, кейбір адамдар 6iреудін сө зін есткенде, бұ ғ ан қ оса тү рлі дә мдер мен тү стерді де ceзінуi мү мкін. Мұ ндай адамдардың бipi кызғ ылт тү стен жылылық ты, екіншілеpi — кө гілдір-жасыл тү стен суық ты сезінеді. Тү йсіктердің осылайша қ осарланып жү руін синестезия дейді. Есту, кө ру, сипай сезу, иic, дә м тү йсіктерінде кездесін отыратын осы қ ұ былыс ө мірде онша жиі кездесе бермейді. Синестезия — тү йсіктердің ө зара байланысынын, мө лшерден тыс дамығ ан бip кө рінісі.

Г. Бip ізді образдарTiтіркендіргішi ә серінің тоқ талғ анына қ арамай, аз ғ ана уақ ыт болса да тү йсіктің ө з кү шінде қ алатын кездерін бip i3дi образдар деп атайды. Бұ лар кө ру, есту. иic, дә м тактиль тү йсіктерінде жиі кездеседі Мә се­лен.адам 2—3 секунд бойы кө з алмай шамғ а қ арап отырып, содан кейін кө зін жұ мса (кө зді жұ мғ анда кабақ тан жарық тү сірмеу ү шін шамды алақ анмен калқ алау керек), жарық тың iзін айқ ын кө ре алады. Бip iздi об- раздардын бұ л тү рі оң 6ip iздi образдар деп аталады.Колымызғ а eкi парақ ақ кағ аз алып, бipiн ақ кү йінде қ алдырып, екіншісінің ортасына шаршылап қ иылғ ан қ ызыл кағ аз жапсырайық. Бұ дан кейін осы қ ызыл қ ағ аздан кө з алмай 20—30 секундтай қ арап отырып, кө зі мізді сә л ақ қ ағ азғ а аударсақ, оның бетінен кө гілдір тусті кө руге болады. Бұ л тepic бip iзді образдардың мысалы: Соң ғ ы тус алғ ашқ ы қ ызыл шаршының тepic бip ізді образы. Кино ленталарындағ ы жеке кадрлардың арасындағ ы істерді байқ амау осындай он бip ізді образдардың кызметі болып табылады. Ө йткені, мұ ндайда бip тітіркендіргіш eкішісімен жалғ асып оты­рады. Бip iздi образдар кө бінece адамғ а байқ алмайды. Ө йткені, кө здің тор қ абығ ы унемі қ озғ алып тұ рады да осыдан адамның кө зi талмайды. Орталық нерв жуйеасін жоғ ары белістерінде турлі қ озулардан қ алғ ан iзедер - бip iздi образдардың физиологиялық негізі болып есептеледі.Бip ізді образдарғ а ұ ксас зандылық тың бipi - эйдетикалық кұ былыс. Бұ л -эйдонс деген грек сө зiнен алынғ ан, мағ ынасы кө ру, сурет, бейне, идея деген мағ ынаны білдіреді. Keйбip адамдарда бұ рын кабылдағ ан заттар мен қ ұ былыстарды, сол объектілер кө зден таса пайда болғ ан жағ дайда да кepiп тұ ратындай кабілет болады. Осы жағ дайғ а байланысты шық қ ан қ исынды психологияда эйдетизм деп атайды да, осындай кабинет бар адамдарды эйдетиктер деп атайды. Эйдетика образдары естің елестеріне сондай-ақ тү йсікте, ілеспе, бip iздiобраздарғ а табиғ аты жағ ынан ұ ксас келеді Эйдегикалық бейнелерді естің елестері мен iліспe бейнелерден бip ерекшелеп мұ нда адам жоқ заттарды ұ сақ -тү йектеріне дейін нақ тылы тә птпіштеп тү сіне алады. Яғ ни, алдында жоқ нә рсені бү ге-шігесінe дейін жақ сы «кө ре алады» бірінен екіншісіне кө зін оң ай жү гіртеді.