Зейіннің психологиялық теорияларын интерпретациялаңыз

Зейін-адамның психикалық ә рекетінің белгілі бір нә рсеге бағ ытталып шоғ ырлануы.

Зейiннiң шоғ ырлануы - оның белгiлi бiр нысанғ а бағ ытталып, онда топталу кү шi мен дə режесi, яғ ни психикалық немесе саналы iс- ə рекеттiң толығ ымен қ ажеттi нү ктеге шө гуi. Зейiннiң шоғ ырлануы ми қ абығ ындағ ы қ озу ошағ ы-ның доминанттық қ ызметiмен тiкелей байланысты (Н. А. Ухтомский). Дə лiрек айтсақ, шоғ ырлану нысанды ошақ тағ ы қ озудың жə не сонымен бiр уақ ытта жү ретiн бас ми қ абығ ындағ ы басқ а аймақ тардың тежелуiнiң салдарынан келiп шығ ады. Зейiннiң бө лiнуi деп адамның ө з зейiнiнiң ауқ ымында бiр уақ ытта бiрнеше ə ртү рлi нысандарда ұ стай алу қ абiлетiн тү сiнемiз. Осы қ абiлетiне орай ə р адам бiр мезгiлде бiрнеше ə рекеттердi ө з зейiнiнде ұ стап, орындау мү мiндiгiне ие. Мысалы, ə йгiлi Юлий Цезарь бiр уақ ытта ө зара байланыспағ ан жетi iспен шұ ғ ылдана алады екен. Ал Наполеон ө з кө мекшiлерiне бiр уақ ыт iшiнде жетi ресми қ ұ жат бойынша кө рсетпе берiп, жаздыратын қ абiлетке ие болыпты.

Зейiннiң ауысуы зейiннiң бiр нысаннан екiншiсi не саналы жə не байыпты ө туiн бiлдiредi. Зейiннiң ауысу қ асиетiнен бiз қ оршағ ан ортаның ө згермелi, кү рделi жағ дайында жылдам бағ ыт-бағ дар тауып отыру мү мкiндiгiне иемiз. Зейiнкө лемi - ерекшеқ ұ былыс. Адамбiруақ ытта ə ртү рлi заттаржө нiндетең дейойлап, ə рқ илыжұ мыстардыорындауымү мкiнемес. Осыдансырттанкелiпжатқ анақ параттардыадамө зiнiң ө ң деумү мкiндiктерiнеорайтоп-тап, жiктейдi. Сондай-ақ, адамның бiруақ ыттаө зарабай-ланысыжоқ бiрнешенысандардық абылдаумү мкiндiгi дешектеулi. Осышектерарасынтанып, қ абылдауы - адамзейiнiнiң кө лемiнбiлдiредi.Зейiннiң алаң даушылығ ы - бұ лзейiннiң бiрнысаннанекiншiсiнеырық сызауысуы. Мұ ндайауысуқ андайда iспеншұ ғ ылданыпотырғ анадамғ атыстiтiркендiргiшə серлердiң ық палетуiнентуындайды. Алаң даусыртқ ыжə не iшкi болыпбө лiнедi. Сыртқ ыалаң даушылық - субъектiгетысқ ы, қ оршағ анортажағ дайларының ə серетiп, ырық тызейiннiң ырық сыззейiнгеауысуынанболады. Зейiннiң iшкi алаң дауыкө ң iл-кү й, толғ аныснə тижесiндетуындайды, орындалатын iскеқ ызық паудан, жауапкершiлiктi сезiнбеуденкелiпшығ ады.

Зейiннiң шашыраң қ ылығ ыдепадамның ұ зақ уақ ытаралығ ындаө ззейiнi менназарыннақ тызатқ абағ ыттайалмауынайтамыз. Шашыраң қ ылық тың екi тү рi белгiлi: жалғ анжə нешын.Жалғ аншашыраң қ ылық - адамның бiр iскеө теберiлiп, ө зiн тiкелей қ оршағ ан заттар мен қ ұ былыстар ə серiне елең демеуi. Мұ ндай шашыраң қ ылық ə сiресе шығ армашылық жұ мыстармен шұ ғ ылданатын адамдарда кө п кездеседi. Адамның iшкi жан-кү йi бағ ытталуынан болатын шашыраң -қ ылық тың қ ызметке онша зияны жоқ, солайда болса, оның қ оршағ ан ортада бағ даралып жү руiнде бiраз кедергi жасайды. Адамғ а кө п нұ қ сан келтiретiн зейiннiң тү рi – шын шашыраң қ ылық.

26. Қ иял жә не оның психикалық іс-ә рекеттегі рө лін айқ ындаң ыз. Адам ә рдайым ө зін қ оршағ ан ортамен байланыска тү седі. секунд сайын біздің сезім органдарымызғ а ондағ ан жә не жү здеген ә р тү рлі стимулдар эсер етеді, олардың кө пшілігі адамныц есінде кө пке шейін сақ талады. Адам психикасының ең кызық ты феномендерінің бірі шынайы ә лемдегі кү былыстардан алғ ан эсер адамның есінде ү зак уакыт сақ талып қ ана қ оймай, сонымен бірге белгілі бір оң деуден ө теді. Мү ндай феноменнің ө мір сү руі, адамныц коршағ анортағ а ыкпал етуі мен оны мақ сатты тү рде ө згертуге себепті болады. Айта кету керек, жануардың сыртқ ы ортағ а ық пал ету мен сыртқ ы ортаның адам аркылы ө згеруініц бірқ атар айырмашылыгы бар. Жануардан айырмашылығ ы, адам қ оршағ ан ортағ а жоспарлы тү рде, алдын-ала қ ойылғ ан мақ сатқ а ө з кү ш-жігерін жү мсай отырып, іс-ә рекет етеді. Ең бек процесінде шынайылық тың мү ндай сипаттағ ы ө згеруі адам ө з іс-ә рекетінің нә тижесінен не алғ ысы келетінін санада алдын-ала елестетуіне ә келеді.Мысалы, ө рмекшілер тігіншілердің операциясын еске тү сіретін белгілі бір операцияларды жасайды, ал аралар ө здерінің ү яшық тарын жасай отырып, қ ү рылысшыны кө з алдына келтіреді. Алайда кез келген ең жаман маман ең жақ сы арадан немесе кез келген ө рмекшіден ө зінің алдын ала қ ү рылғ ан жоспарымен ерекшеленеді. Осылайша, адам арқ ылы қ андай да бір жаң а нә рсені жасау процесін қ арастыра отырып, біз адам психикасының тағ ы бірфеноменіне кезігеміз. Оның мә ні адамдардың ө з санасындашынайы ө мірде ә зірге жок образцы жасауьшда, ал мү ндай образдыжасауғ а біздің ө ткен тә жірибеміз эсер етеді. Адам миында бү рыннан бар елестерді мә нерлеп жаца образжасау процесі циял деп атстады. Сонымен, қ иял - нақ тышынайылық ты білдіретін жә не осының негізінде жаң а кө ріністітү сініктерді қ айта, жасайтын процесс. Қ иял ең бек процесінде адамның белгілі бір қ ү ралдарды қ айта жасау кажепілігініп тууы негізінде пайда болды деп есептеледі. Мысалы, адам ө зінің сипаты мен қ асиеті жағ ынан ә лі толық жетілмеген ең бек қ ү ралдарын ала отырып, басқ а ең бек операциясын жасау ү шін ө зінің козкарастарына сә йкес келетін басқ а қ ү ралдарды кө з алдына елестетті. Бірақ кейін адамның тарихи дамуы барысында, қ иял тек ең бекте ғ ана емес, сонымен қ атар адамдардың фантазиясында жоне арманында, яғ ни дә л қ азір тә жірибеде жасалуы мү мкін емес образдарда пайдабола бастады. Қ иялдың ғ ылыми техникада жә не коркем шығ армада к аж е т т і

кү рделі формасы пайда бола бастады. Алайда бү л жағ дайда да қ иялшынайы ө мірден алынғ ан кө ріністердің кайта жасалуының нә тижесіретінде ғ ана рел атқ арады. Қ иял екі психикалық процеспен: ес жө не ойлаумен тығ ыз байланысты. Егер адам бү рын болғ ан оқ иғ аларды коз алдына келтіргісі келетін болса, ол еске жү гінеді. Ал бү л коріністер жаң а кө ріністерді жасау ү шін қ ажет болса, біз қ иял туралы айтамыз. Қ иялдың образдары адамның ө міріндегі шынайы о б р а зд а р ды нжекелеген жақ тарын қ айта жасау жолымен ж а с а л а д ы. Мысалы.фантастикалық романдарды оқ и отырып, сіз ойдан ж а с а л ғ анкейіпкерлер (жезтырнақ, дә у) бә рі бір ө зінің тү р-келбетімен бізге танымал объектілерге ү қ сас екенін аң ғ арган боларсыз. Ө зіміз қ андай дабір нә рсені немесе оқ иғ аны елестете отырып, біз оны толық тай кө з алдымызғ а елестете алмаймыз. Оқ ига бір-бірімен байланыссыз фрагменттер тү рінде емес, тү тастай жә не ү здіксіз кө рінуі тиіс. Осылайша, материалдардьщ езіндік қ айта ең делуі жү реді, яғ ниө ндіру процесінде біздің қ иялымыздьщ іс-ә рекеті кө рінеді. Кө п жағ дайда қ иялдардың іс-ә рекеті біз ешқ ашан кабылдамағ ан объектілер мен қ ү былыстардын объектісін қ алыптастыруда кө рінеді. Тап осылайша, біз ешқ ашан болмағ ан табиғ и зоналартуралы немесе ә деби кейіпкердің образы туралы кө рініс пайдаболадыҚ иялдардың іс-ө рекеті адамдардың эмоциялык кө ң іл кү йімен тығ ыз байланысты. Бақ ытты болашақ туралы арман беліілі біржағ дайларда адамды негативті жағ дайдан шығ арады, оғ ан дә лқ азіргі уақ ыттағ ы оқ иғ адан шығ уына комектеседі. Демек, қ иялбіздің іс-ә рекетімізді реттеуде ү лкен рол аткарады.Қ иял біздің ерікті іс-ә рекеттердің жү зеге асуымен де байланысты.Қ иял біздің ең бек іс-ә рекеттерінің кез келген тү рінде кездеседі, себебі қ андай да бір нә рсені жасау ү шін жасалынатын нә рсе туралыхабардар болуымыз қ ажет. Онымен қ оса, біз шығ армашылық қ ажақ ындай тү ссек, қ иялдың маң ызы да соғ ү рлым жоғ арьтлай тү седі. Қ иялдың физиологиялық негізі, нерв жү йесінің байланысының озектену, оның ыдырауы, қ айта топтасуы жаң а жү иеге болып табылады. Осылайша, бү рынғ ы тә жірибемен сә йкес келмеитін, бірақ одан толық т ажырамаган образдар п а й д а болады. Қ иялдың кү рделілігі, олардың эмоциямен байланысы, олардың физиологиялық механизмінің кү рылымдарымен ө те тығ ыз байланысты екенін кө рсетеді. Бү л жерде коп жағ дайда гипоталамо-лимикалық жү йе ү лкен рө л атқ арадыҚ иял кө птеген органикалық процестер мен қ озғ алыстаретеді. Ішкі органдардың іс-ә рекетіне зат алмасу процесс. Бір кезінде қ озғ алыс функцияларына ық пал етеді. Мысалы, стадионда жү гіріп келе жатырмыз деп елестетсек, бү лшық еттеріміздіц қ озғ алганы да байқ алады.Қ иялдыц органикалық процестерге деген ық палының тағ ы бір мысалы: қ андай да бір физикалық жү мысты атқ ару кезінде газалмасу процесінің ө згеруі болып табылады. Мысалы, біз ө зімізді жарыста ауыр штанганы кө теріп жатырмыз деп ойлайық. Бү л жагдайда арнайы қ ү рал газ апмасудың интенсивтілігінің ү лғ айғ анынкорсетеді. Бү л қ ү былыс біз штанга кө теріп тү рғ ан адамды кө рген ксздс де байқ алады.Осылайша, қ иял адам организмінің процестерін реттеуде де жә не олардың жү ріс-тү рысын реттеуде де ү лкен рө л атқ арады.

27. Қ иял жә не оның тү рлеріне мысал келтірің із. Қ иял дегеніміз — сыртқ ы дү ние заттары мен қ ү былыстарының субъективтік образдарын қ айтадан жаң артып, ө ндеп, бейнелеуде кө рінетін, тек адамғ а ғ ана тә н психикалық процесс: «...барлық жан қ уаттарын (рухани кү штерді) тек қ иял ғ ана ө зіндік сақ талатынсө зімдік заттарды модельдендіре алады» (ә л-Фараби). Адамда қ иял пайда болғ ан кезде ми қ абығ ында бү рын жасалғ ан уақ ытша байланыстар тү рлі комбинацияларғ а туседі де, жаң а нә рселердің бейнесі туып отырады. Уақ ытша байланыстарды қ айта жасап, ө ндеу процесінде екінші сигнал жү йесі шешуші рө л атқ арады. Қ иял актив, пассив болып екіге бө лінеді. Қ иялдық бү тіндей пассивтік тү рінің шегі - тү с кө ру. Тү с кө рудің физиологиялығ ын жан-жақ ты тү сіндіріп берген И. П. Павлов болды.Ұ йқ ы кезінде ми клеткаларының бә рі тежелмейді, кейбір бө лімдері қ озу жағ дайында болып жү мыс істей береді. Мидың мү ндай бө ліктерін «кү зетші пункт» деп атайды. Осы «кү зетші пункттердең біздің бү рын қ абылдағ ан, кө рген, естіген, қ олғ а ү стап, дә мін татқ ан заттарымыздың бейнелері мида қ айтадан «тіріледі». Тү сте небір ақ ылғ а сыйымсыз образдардың жасалатыны белгілі. Ө йткені бү л кезде мидағ ы сигнал жү йелерінің арасындағ ы байланыс ә лсірейді, мү нда негізінен бірінші сигнал жү йесі ғ ана қ ызмет істейді. Екінші сигнал жү йесінің қ ызметі толық тежелуге ү шырайтындық тан, адамның ойлау қ абілеті ө те тө мен болады. Сө здік сигаалдардың ә сер етпеуі мида кездейсоқ образдардың пайда болуына жағ дай жасайды да, соның нә тижесінде тү ске қ айдағ ы «кереметтер» кіреді. И. М. Сеченов осындай тү стерді «болғ ан ә серлердің болып кө рмеген қ иысулары» деп сипаттағ ан. Тү сте реалдық образдар мен нә рселердің фантастикалық тү рде қ осылуынан ғ ажайып образдар жасалады. Ү йқ ы кезіндегі осындай ғ ажап фантазиялық бейнелер де ө мірде бар нә рселердің жиынтығ ынан қ ү ралғ ан. Бұ лардың негізі - адамның ояу кезіндегі басынан кешкен оқ иғ алары, ойы мен мақ саты, тілегі мен арманы, естіген-кө ргендері, істеп жү рген қ ызметі, басқ алармен қ арым-қ атынасы т. б. ү йқ ыдағ ы адамның тү с кө руіне себепші болатын фактілердің есебі жоқ. Мә селен, ми клеткаларына кө шедегі транспорттың тарсылы да, ағ аш жапырағ ының сылдыры да, иттің шә уілдеп ү ргені де, есіктің ашылып-жабылуы да ә сер етіп отырады. Тіпті организмнің ішкі мү шелерінің (жү рек, ө кпе, асқ азан т. б.) жү мысына бір жайсыздық тү ссе, бү л да адамның тү сіне қ ай-қ айдағ ы бірдең елерді кіргізеді. Мә селен, ү йқ ыдағ ы адамның жү регіне бір салмақ тү ссе, оның жү регі қ атты соғ а бастайды. Осығ ан орай адам мынадай тү с кө реді. Ө зін қ уғ ан біреуден қ ашады, бү дан ол ентігіп, булығ ады да.
Тү с кө рудің мазмұ ны адамның, кө бінесе, қ ызығ уына, талғ амына орайлас келіп отыратындығ ы да шындық пен жанасымды факт. «Егер иттің тү сіне сү йек кірсе, саудагердің тү сіне ақ ша кіреді» деген мақ ал да біздің осы пікірімізді қ уаттайды. Ө мірде ешбір естімеген, кө рмеген нә рселер тү ске кірмейтіндігін ғ ылым дә лелдеп отыр. Мә селен, іштен соқ ыр болып туғ ан адамның тү сіне кө зге кө рінетін «бейнелер кірмейді, оның басқ а сезім мү шелері арқ ылы (иіс, дә м, есіту т. б.) қ абылдағ ан нә рселері еніп отырады. Егер соқ ырлық кейінірек пайда болса, онда сол адамның тү сіне бү рын кө зімен кө рген заттарының бейнелері кіре береді. «Барлық адамдардың тү сі, -деп жазды И. П. Павлов, - бірінші сигналдардың бейнелі, нақ ты жә не эмоциялық тү рде жандануы».
Творчестволық қ иял деп ө зіндік жаң а образдар жасау арқ ылы ө рекетте, жаң а продуктылар беруде кө рінетін қ иялды айтады. Жазушының, суретшінің, галымның, композитордың т. б. қ иялы творчестволық қ иялга жатады. Творчестволық қ иял — қ айта жасау қ иялына қ арағ анда, ә рі кү рделі, ә рі қ иын. Абай мен Қ ү нанбайдың образдарын жасау, оларды сипаттап жазғ ан шығ арманы оқ ып, елестетуден ә лдеқ айда ауыр. Творчестволық қ иял ақ ын-жазушылардың, суретшілердің, артистердің т. б. осы секілді ө нер қ айраткерлерінің іс-ә рекеттерінде ү лкен орын алады. Ө нер қ айраткерлері ө здерінің идеясын кө ркем образ арқ ылы береді. К. С. Станиславский: «Артистің кө кірегінде ө зі бейнелеп тү рғ ан адамның ой-толғ аныстары туғ анда ғ ана шынайы ө нер туады, нағ ыз жанды сезім еш уақ ытта зорлағ аннан, қ олдан жасағ аннан келмейді», -дейді. Мә селен, Чехов спектакліндегі Раневскаяның рө лін орындаушы Ольга Книппер - Чехова шие бағ ын сатады деп хабарлағ анда шын кө ң ілімен кө зіне жас алады екен. Мұ ндайда актер сахнада ойдан шығ арылғ ан нә рсеге шындық тың ө зіндегідей кө зқ араспен қ арайды. Бү л - творчестволық қ иялы ө те бай адамның қ олынан келетін касиет.Ақ ын-жазушылар қ иялы арқ ылы ө зінің келешек кейіпкерлерін «кө реді», олардың мінез-қ ұ лық тарын «елес етеді», сө зін «естиді». Сонымен қ атар, ақ ын-жазушылар ө з геройларымен бірге ө мір сү реді, олардың ойын, кө ң іл кү йін «сезіп», қ оян-қ олтық араласып жү ргендей болады. Мә селен, француз жазушысы О. Бальзак егер жең і жыртық біреудің кө шеде кетіп бара жатқ анын кө рсе, ө зін сол адамғ а ү қ сататындығ ы соншалық, - ө з жең ім де жыртық емес пе екен деп, еріксіз ө з қ арына қ олын жү гіртіп, тесікті жаппақ шы болады екен.Бақ ылағ ыштық, жеке ө мірінің эмоциялық байлығ ы, алдын-ала орасан зор жү мыстар істей білуге қ абілеттілік (мә селен, Л. Толстойдың айтуынша, «Соғ ыс жә не бейбітшілік» романын жазу ү шін жинағ ан материалдары «бү кіл бір кітапхана» болғ ан) адамның творчестволық қ иялының самғ ауына кү шті ә сер етеді. Ө мірден тү йгені шамалы, творчестволық қ иялы жетілмеген адамнан жақ сы ақ ын шығ уы мү мкін емесҒ алым ү шін де творнестволық қ иял аса қ ажет. Творчестволык қ иял ғ алымның творчестволық ойына аса қ ажетті материал береді. Мә селен, ғ ылыми жорамал жасағ анда, эксперимент жү мысын ү йымдастырғ анда, тапқ ан жаң алық тарды тексеріп сынауда ғ алым ө з қ иялына ү немі сү йеніп отырады. Бірақ нағ ыз ғ ылыми жү мыс кө п ең бектенуді қ ажет етеді, ол еріккеннің ермегі емес, ғ ы-лымның жолы ауыр. Қ ажымай, ө німді ең бек ете білушілік, шыдамдылық, іске мейлінше берілушілік — нағ ыз ғ алымғ а тә н қ асиеттер. К. Маркс айтқ андай, ғ ылымның «сә улетті шың ына шаршап-шалдығ удан қ орық пайтын, оның тасты соқ пақ тарымен тырмысып ө рлей беретін адам ғ ана шығ а алады».Творчестволық қ иял ә рекеттің кез-келген саласында орын алып отырады. Қ оғ амғ а пайда келтіретін нә тижелі ең бекте творчестволық қ иялдың болмауы мү мкін емес. Қ иялдың бү л тү рі, ә сіресе, мү ғ алімдік қ ызметте ерекше орын алады. А. С. Макаренко айтқ андай: «жеке адамның келешегін жобалауда» мү ғ алім творчестволық қ иялсыз ә рекет етсе, жақ сы нә тижеге ие бола алмас еді.Актив қ иялдың ерекше бір тү рі — арман. Арман дегеніміз ө з қ алауымызша жаң а образдар жасау. Мү ның творчестволық қ иялдан ерекшелігі мынада: арман ө зіміздің тілеген келешекке бағ ытталғ ан қ иял процесі. Арман творчестволық ә рекетпен тікелей байланысты емес, ол творчестволық қ иялдың бірінші дайындық сатысы.Арманды бағ алауда оның ә рекетке қ андай қ атынасы бар екендігі қ атты ескерілуі қ ажет.Орыстың белгілі демократ, публицисі Д. И. Писарев (1840-1868) шындық пен оптимизмге толы арман туралы кө п толғ анғ ан адам, оның «арманның іске талпындыратын пайдасы» туралы пікірі жастар ү шін ерекше маң ызды. Ө йткені адам ә рекет етудің орнына бос қ иялғ а сү ң гісе, бү л келешектің қ иялы болмай, бос лағ у, қ ү рғ ақ қ иял болар еді. Мә селен, А. И. Куприннің «Жекпе-жек» повесіндегі подполковник Ромашовтың қ иялы дә л осындай, сү рең сіз, қ ү рғ ақ қ иял: «Ромашов ө зінің бү л дү ниеде ө мір сү ргеніне қ апаланатын. Ол офицерлердің ө ктемдігінен қ орланатын, солдаттардың қ орғ алақ тағ ан кейпін, бастық тардың ақ ырып-жекірген жү зін кө ргенде, жаны тү ршігетін. Тек қ айдағ ы бір жоқ қ иял басын айналдыратын кезде ғ ана оның жаны біраз тыншитын. «Тү к те емес! Ө мір ә лі алдымда!» деді ішінен Ромашов, сү йтті де ө з ойына масаттанғ ан ол аяғ ын нығ ырақ басып, кеудесін кере дем алып, ілгері қ арай жү ріп кетті. Ерегістіргенде ертең нен бастап кітапқ а отырамын да, дайындалып академияғ а тү семін. Ең бек! О, ең бек етсең ойың алғ аның а қ олың жетеді, тек ө зің е-ө зің берік болсаң болғ аны. Кү ні-тү ні жаттаймын демей, жынданғ ан адамша жаттаймын. Жұ рт ойламағ ан жерден емтиханды' ү здік тапсырамын.Сонда жұ рттың бә рі- ақ: «таң қ алатын несі бар бұ ғ ан? Мұ ның ө нері осындай болатынын кү ні бү рын-ақ білгеміз. Ө те қ абілетті, сү йкімді, ө нерлі жас жігіт емес пе?» — дер. Ромашов қ олма-қ ол ө зін бас штабтың келешегі мол, оқ ымысты офицерімін деп санады, оның аты академиядағ ы алтын тақ тағ а жазылғ ан. Профессорлар оның келешегі зор деп ү мттенеді, академияда қ алуды ұ сынады, жоқ, ол қ алғ ысы келмейді, ол стройғ а бармақ шы. Ротағ а командашы болу мерзімін бітіруі керек, ә рине, ө з полкына баратынына да сө з жоқ - Міне, ол полкқ а кедді - тамаша, кішіпейіл, ақ жарқ ьш, сү йкімді, ә депті, ө ткен жылдағ ы маневрде бас штабтан келген, болмаса суретген кө рген офицерлерге ү қ сайды...Бас штабтың жанып тү рғ ан офицері Ромашов қ ызмет бабымен біртіндеп ө рлей береді. Подпоручикгің қ иялында маневрлер кө рінеді, ереуіддерді басуғ а қ атысады, соғ ыстағ ы ерлік істері елестейді... «ү йіне қ алай келіп қ алғ анын ө зі де сезбей қ алды, қ ызу қ иялдан есін жинап алып, ө зіне таныс қ ақ пағ а, сиректеу ө скен жеміс бақ шасына, оның ар жағ ың да, бақ шаның тү кпірің де тү рғ ан кішкене ақ ү йге таң қ ала қ арады: —Адмның басына неше тү рлі ой келе береді екен-ау! — деді ол, ө зіне-ә зі ү ялғ андай сыбырлап. Мойнын созып, кеудесін керіп, иығ ын кө теріп келе жатқ ан бетте, басын мойнына тығ а қ ойды».Осы ү зіндіде енжар селсоқ адамның психологиясы ө те шебер суреттелгең. Мү ндай адам жарқ ын болашақ ү шін кү респейді, тек мойнына су кеткен кісідей мү лгіп отырады да кояды. Қ иыны да, қ ызығ ы да мол ө мір ондайларды қ ызық тырмайды, олар кү рес ауыртпалық тарын, қ айғ ы-қ асірет дегендерді білмейді, қ иялдағ ысын тілегі орындалғ анғ а ү қ сатып жү ре береді. Ромашов секілді адамдарды «кү рғ ақ қ иялдаушылар» деп атайды.Ә рбір адамғ а алдындағ ы жарқ ын болашағ ына байланысты армандай білу қ ажет. Мақ сатқ а сай дү рыс армандай алу адамғ а зор қ уат беріп, іске талпындырады. Сондық тан да халық: «Арманы жоқ жігһ тің дә рмені жоқ» деп ө те тауып айтқ ан. Қ иял бейнелерінің жасалу жолдары
Қ иял тү рлі елестеулердің ө згеріп, ө нделуінің арқ асында жасалып отырады. Қ иялда анализ, синтез ә дістері, агглютинация, схематизация тү рлі схемалар мен суреттердің акцентировка (образдың типтік басты белгілерін жасау) тә сілдері жиі кодданылады. Қ иялдағ ы елестерді топтастырудың қ арапайым тү рі агпютинация деп аталады. Осы ә діс арқ ылы мифологиялык, бейнелср (кентавр, сфинкс, жезтырнақ) мен тү рлі механизмдердің, машиналардың конструкциялары (амфибия — танк, судан ө те алатын жең іл танк, аэрошана — суғ а қ онып, ү ша алатын самолет) қ ү растырылады.Агглютинация ә дісі ежелгі Мысыр елінде, сондай-ақ, Солтү стік Америка индеецтерінің ө нер ескерткіштерінен ү лкен орын алғ ан. Кдял бейнелерін жасауғ а қ атысатын ә дістердің бірі – гипербола.
Гипербола деп нә рсенің жеке сипаттары, белгілері ү лкейтіліп кө рсетілуін айтады. Сө йткенде образ ашық, мә нерлі болып шығ ады, гиперболада белгілі бір бсйнелердің алғ а шығ ып айқ ын байқ алуына жағ дай жасалады. Ертегілерді, киял-ғ ажайып бейнелсрді жасауда гипербола кө п коллапылады. Мә селен, Д. Свифтің «Гулливердіц саяхатындағ ы» ергежейлілердің, В. Маяковскийдің «150000000» поэмасындағ ы капиталистердің кө семі В. Вильсонныц бейнелері гипербола ә дісімен жасалғ ан. Мү нда, сондай-ақ, тү тас заттың жекс бө ліктерінің саны озгертілсді, олардың орны ауыстырылады. Мә селен, ү нді мифологиясындагы кө п қ олды кү дайлар мен жегі басты айдаһ ардыц бейнелері осылайша қ ү растырылғ ан. Қ иял бейнелерін жасаудың енді бір ә дісі нә рсенің бір жағ ын ерекше ә серлей кө рсету. Карикатуралар мен достық ә зілдер осылайша жасалынады. Егер затгардың айырмашылық тарын ескермей, оның ү қ састық тарына кө бірек кө ң іл белінетін болса, схематизация ә дісі қ олданылады. Сурет ө сімдіктер дү ниесінің элементтерінен ою қ иыстыруы осығ ан мысал бола алады.Қ иял образдарының кү рделі тү рі - типтік образдар жасау. Типтік образдар жасауда бірінші орында нақ ты адамның ортақ бейнелері кө зге тү седі: «Бір жү мысшының, поптың, дү кенші саудагердің портретін дү рыс суреттеп жазу ү ш жү з, екі жү з шамалы поп, жү мысшы, саудагерлерді қ адағ алап қ арауымыз керек», - дейді М. Горький. Типтік образдар жасау дегеніміз тү тас бірқ атар объектілердің барлығ ына бірдей, ортақ белгілері бар бір образ жасап, жанастыру.

28. Қ иял жә не шығ армашылық ө зарабайланысын айқ ындаң ыз. Шыгармашылық қ иялмен тығ ыз байланысты. Қ иялдын дамудең геиі мен ерекшеліктері шығ армашылық ү шін ете маң ызды. Шығ армашылық тың психологиясы оның барлық накты тү рлерінде кө рінеді. Суретте, ғ ылыми ә дебиетте кө ркем ө нерде т.б. Н ак ты адамның шығ армашылық мү мкіндігін қ андай факторлар айқ ындаиды? ІІІығ армашылық тың мү мкіндігі адамның білімімен жоне олардың кабілеттілігімен сииатгалады. Шығ армашылық мә селесі тек психологтарғ а ғ ана қ ызық ты болғ ан жоқ. Неге бір адамдар бір нә рсені онлап табады. Екіншілеріііде мү ндай мү мкіндік жоқ деген с ұ р а қ кө птеген ғ алымдарды толғ андырады. Ү зақ уақ ыт белгілі психолог Т.Рибоныц нсгізделген алгоритмизация мен шығ армашылық пронескс ү иренудін мү мкін емсстігі туралы кө зқ арас ү стем болды. А л а й д абү л козқ араска кейін кү мә ндана карай бастайды. Бірінші шығ армашылық та қ абілеттілікті дамытуғ а болады деген гипотезашық ты.Ағ ылшын окымыстысы Г.Уоллес шығ армашьшық процесінзерттеуге тырысты. Нә тижесінде ол тө рт кезің ін бө ліп шығ арды

1. Дайындық (идеяның тууы)

2. Пісіп-жетілуі (концентрация)

З.Оянушы (кенеттен шешім табуы)

4.Тексеру

Г.С. Альтимуллер шығ армашылық міндеттерді шешудің тү тасФ теориясын жасап шығ арды. Ол шығ армашылық тың бесдең гейін керсетеді. Бірінші дең гейдің мә селесі осы максатқ атежелей бағ ытталғ ан қ ү ралдармен шешіледі. Объекті бү л жағ дайдаө згермейді. Мү ндай міндетгерді шешудіц қ ү ралдары бір ғ анаарнайы саланьщ шең берінде ғ ана болады. Екінші дең гейдің міндетгері қ ажетті эффектіні алу ү шін объектіні ө згертуді қ ажет

етеді. Мү ндай тү рдегі міндетгерді шешудің қ ү ралы бір білімсаласына жатады, Ү шінші дең гейдің мінде ттері дү рыс шешімі жү здеген дү рысемес шешімдердің арасында жасырылғ ан. Тө ртінші дең гейдін міндеггерін шешуде объекті толыктай ө згереді. Шешімді ғ ылымсаласында ө те сирек кездесетін эффектілер мен қ ү былыстар арасынаніздеуге тү ра келеді. Бесінші дең гейде міндетті шешуде барлық жү ие ө згереді. Мү нда қ ателіктер кө п болады. Міндетгі шешудің Қ ү ралы бү гінгі кү нгі ғ ылымның мү мкіндігінен тыс жатуы мү мкіи.L-ондық тан да бірінші жаң алық ашу керек, содан соң жана ғ ылыминегіздерге сү йене отырып шығ армашылық міндетті шешу керек.Альтилуллердің пікірі бойынша, шығ армашылық міндеттердішешудің маң ызды ә дістерінің бірі - олардың жоғ арғ ы дең гейден тө менге тү суі. Мысалы, егер тө ртінші немесе бесінші дең гейдің міндетін арнайы ө дістер арқ ылы бірінші немесе екінші дең гейге ауыстьірса, онда ары карай варианттардың ә детгегі салмағ ы асып кетеді. Мү ндағ ы бар мә селе ізденіс жиегін тез тарылту болыптабылады. Осылайша, пайда болғ ан образдардың жең ілдігіне, еріктілігіне

Қ арамастан іс-ө рекеттердің шығ армашылык кайта жасалуыКиялда ө зінің заң дарына бағ ынады жә не белгілі бір ә дістермен жү зеге асады. Жаң а тү сініктер санада болғ ан тү сініктердің негізіндеанализ бен синтездің арқ асында пайда болады. Қ иял процесітү сініктсрдің қ ү рамдас бө ліктерге болінуімен жә не олардың жана ү йлесімге бірігуімен, яғ ни аналитикалыө -синтетикалық сипаталуымен анық талады. Шығ армашылық процесс қ иялдыи кү нделіктіобраздарын қ алылтастырудағ ы механизмдерге сү йенеді.

29.Эмоция тү сінігіне толық сипаттама жасап, анық таң ыз. Эмоция адамның психикалық ө мірінде ец алгаш пайда болдьі жә не бала эмоцияның арқ асында психикалық омірге беиімдледі. Демек, баланы ө леуметтік айналамен эмоция ғ ана бірікгіреді. Адамдардыц рухани еміріндегі ү ят, қ уаныш,, т.б. тү рлі уайымдар бір-бірін озара орын ауыстьру толық суын эмоция деп атаймыз.. Эмоция - бү л ерекше психикалық қ ү былыс, ә сіресе адамдардың уайым тү рінде озіне пайдалы ә р тү рлі қ ұ былыспен мен заттардың субъективті бағ алануы. Эмоция адамдарғ а қ оршағ ан ә лемді тануғ а бағ ыт-бағ дар береді. пайдалы-зияндылығ ы, негізді-негізділігі.Эмоциялық бағ ыт-багдар мен рационалды бағ ыттың ерекшелігін қ арастыратын болсақ, мынадай ө згешелікгерді баиқ ауғ а болады: арнайы оқ ытуды талап етпейтін (яғ ни туа біткен), кемшіліктер жағ дайының шектелу мү мкіндіктері нашар тү сінбеушіліктер жә не қ ысқ а мерзіші (жиі тылсым) ырық сыз бағ ыт бағ дарлар. Кез келген адамда пайда болатын эмоция оның негізгі ішкі омірлік сигналы болып табылады жә не келесі ойы мен ә рекетін басқ арып бағ дарлайды. Мү ның анық себептері мен негізін женді ақ ылмен тү сінбеуі мү мкін. Бірақ олардың дө лдігіне сенімді болуы шарт. Тү лғ а дең гейінің ішкі сенімділігі ә рқ ашан да жоғ ары эмоционалды тү рде қ алады. Эмоционалдық қ ү былыс қ ү рьшымында ү ш компонентті кө рсетуге болады: пө ні, эмоционалды уайым жө не қ ажеттілік (мотив-тү рткілер). Эмоция пө ні - адамның ө мірінде эмоционалдық уайымдардың тууына байланысты кез келген адамда мә нді қ ү былыстардың кө рінісі. Олар мынадай болуы мү мкін: емтиханда алғ ан бағ а, жү мысқ а кешігу, табиғ ат қ ү былысы, біреулердің қ ылығ ы жә не ой-пікірлер, т.б. Мү ндай мағ ьшалы уақ иғ алар мен жағ даяттар эмоциогендік деп аталады. Бү л эмоциогендік жағ дайлар кездсй- соқ ойламағ ан (стихиялық) немесе біреудің кө здеген ойынан тууы мү мкін. Уайымдар эмоция пө нінің мазмү нын анық тайды. Эмоционалды уайымдар эмоционалдық қ ү былыстардьщ негізгі компонентін қ ү райды, яғ ни адамдардағ ы эмоциогендік жағ даяттарда кездесетін қ ақ тығ ыстар тү сінбеушілік, шошу, таң қ алу т.б. субьективті реакциялар туғ ызады. Эмоционалдық уайымдарадамдарда ерқ ашан ырық сыз жө не ырық ты саналы тү рдс туып отырады. Эмоционалды уайым тү рлі дең гейде саналы жө не адамның ішкі рухани ә лемін (зейінін, ойлауын, есін, қ абылдауын), физиологиялық процестерін (жү рек, қ ан-тамырлары, тыныс алу, ас қ орыту, т.б.) ө згертеді. Қ ажеттілік эмоционалды қ ү былыстың ү шінші компонентінКү райды. Қ ажеттілік адамның ішкі психологиялық негізі(кө рсеткіштері) болып бағ аланады. Болып жатқ ан немесе ә тіпкеткен жағ даяттардың мә ні - қ азіргі жағ дайда озскгі қ ажеттілігімен белгілі бір мө лшерде байланысы қ ажеттіліктерге кедергі немесе қ анағ аттандыруғ а жағ дай жасау. Мағ ыналық ә рқ ашан да кажеттіліктермен белгіленеді. Мағ ыналық жағ дайлардың болмауында эмоция кө рінбейді. Мысалы, аш адамда эмоциялык уайымдармен байланысты кө п жағ даяттар туындайды. Бірақ та сол жағ даяттар тек тамақ қ ажегтілігін қ анағ аттандырғ аннан кейін адамғ а мағ ынасы мә нсіз болуы мү мкін. Қ орьгга айтқ анда, эмоционалды уайым адамда мағ ыналы қ ажеттіліктерді қ анағ аттандыру ү шін жә не адамныц ө мірлік тү рлі жағ даяттарыньщ тү рткілеріне субьективті реакция болып қ арастырылады. Гү рақ сыз ә леуметгік, экономикалық, саяси, экологаялык жағ дай ө скелең ү рпақ тың жә не тү лғ а дамуындағ ы ә р тү рлі ауыткулардын ө суінебейімделдендіреді. Біріншіден, зорлық -зомбылық, ү рыс-тартыс қ ажетгіліктерін қ анағ аттандырмағ ан жағ дайда, криминалды оқ иғ алар жиі ү шырасқ аң да адамдарда эмоционалды шиеленісу болады. Екіншіден, ә леуметтік ортадагы жағ ымсыз, қ олайсызоқ иғ аларды кө рсету психикалық денсаулық қ а, психи-калық кө ң іл-кү йге, ягни осы ө мірге деген қ орқ ыныш, сенімсіздік пайда болады. Мысалы, қ оғ амда қ ауіпті жағ дай кездескен жағ дайда менө зімді осы жағ даймен кү ресудің ә діс-тә сілдерін, ың ғ айын іздестіруім керек.

30. Эмоцияның негізгі тү рлеріне салыстырмалы талдау жасаң ыз. Кө рсеткен қ асиеттерін теориялық жағ ынан есепке алып, эмоцияның формаларын жә не сансыз коп тү рлерін айқ ындауғ а болады. Бірақ белгілі, жақ сы кейбіреулері ғ ана жеткілікті суреттелген. Мысалы, американдық психолог К.Изард фундаменталды он эмоциялардың тү рлерін кө рсеткен.Қ ызығ ушьшық -қ озу жағ даяттарғ а сыю, ой-ө рісті кенейту, білу, зерттеу ық ыласы, біреуге немесе бір нө рсеге ә уесқ ойлық жә не сезім қ ү шағ ында кү йзелу. Тиімді, ә сіресе, танымдық мотив(тү рткі) іс-ә рекеттің мағ ынасына сә йкес жә не кү штілігі жеткі- лікті кө рінеді. Қ ызығ ушылық қ а қ арама-қ арсы эмоцияны зерігу деп атаймыз. Ол монотондық жағ дайда туады. Субъектінің тиістіпә німен немесе ақ параттармен ерекше қ арым-қ атынас жә нежаң а жағ даяттармен қ ақ тығ ысқ анда қ ызығ ушылық эмоциясыкү шейеді. Таң ырқ ау қ ызығ у эмоциясына жақ ындау, қ арама-қ айшылық, ерекшелік жаң а ү қ сас жағ даяттарда туады. Бірақ тезуақ ытта ө тетін эмоция болып кө рінеді. Кү шті танымдық мотивретінде кө рінеді, соң гы ә рекеттерді итермелейді, яғ ни айқ ындау, білу, анық тау, кө з жеткізу, т.б.Қ уаныш эмоциясы адамның мү мкіншіліктерін жә не негізгітү лғ алық қ асиеттерін жү зеге асыруда пайда болады. Қ оршағ анө леммен жә не басқ а адамдармен, ө зімен қ анағ аттану сезіміменжө не ө мірге қ анағ аттану кү йі. Оптимизм жө не мү мкіншілігінкең ейту кү штің кө бею сезімінен байқ алады. Эмоция азабы ө мірлік мақ сатқ а жетуге ү мтылысқ а кері ә серін тизе отырьш туьщдайды. Азапқ а, жеке ар-намысқ а тию, адамдардың қ орлауы, алаяқ тық, қ уаныш кү йін талдау адам қ ү ндылыктарын келеке етуіне себеп болуы мү мкін. Адамдарғ а азапка қ арысы болып, кек алу мақ саты кү ш береді. Кү шті азап аффектіге жә неашық кү реске айнальш кетуі мү мкін. Бү л жағ дайда адамньщ ө зівдікбақ ылауы, саналы тү рде басқ ару мү мкіншілігі шектеледі, тіпті ө зә рекетін жоғ алтады. Кө п жағ дайда азап басқ а адамдарғ а қ арсыбағ ытталуы, сондай-ақ ол бағ ыт ө зіне бағ ытталуы мү мкін. Ү ялу эмоциясы субъектігйң ө зіне, козқ арасына, ойьша, тү лғ алык қ асиеттеріне, қ атынастарына, сыртқ ы ерекшелігіне сә йкес емес ә рекеттерін жасағ ан кезде туады. Бү л кү йзелісте субъект озш басқ алармен салыстырғ анда жаман, қ олынан ештең е келмеитін, ә лсіз, кішкентай, ешнә рсеге жарамайтын, акымақ, тартьімсыз,

жол болмағ андай сезінеді. Оғ ан басқ алар оның кемшіліктерінкоріп, жек кө ретіндей кө рінеді. Сондық тан ол басқ а адамдарданө зін алшақ ү стап, жат жү руге даяр болады. Ү ялудың жең іл формасы - қ ызару. Ү ялу интеллект жү мысын тоқ татады, адамның ә рекеті мен қ ылық тарына қ атты эсер етеді, сананы жаулап алады. Тулғ аны қ органыш механюмдсрі белсенлендіреді. Ө мірдегі турлі жағ дайлар ү ялу мен одан адамгершілік дең гейде қ ү тылу – тұ лғ алық борыш. Ұ ялуғ а қ арама-қ арсы эмоциялық кү й - мақ таныш эмоциясы. Ол моральдық -эстетикалық талаптардьщ жоғ ары дең гейің це туындайды. Ол озініц мағ ьшалыльпъш, артық шылығ ьш, қ ү ң дыльпъш басқ а адамдардан жақ сы лебіэдер естіген кезде сезінеді. Ү ялу мен мақ таныш эмоциясы негізінде адамда ө зіне қ атысты тү рақ ты дамуы жү реді.Айну эмоциясы субъектінің моральдық -эстетикалық талабына сә йкес смес жагдайларда, объектілерде, қ ү былыстарда немесе адамдарда туындайды. Бул адамның қ ылық тары, ойлары, тілекгері, нақ тызаттары, іс-ө рекет кемістігі жә не т.б. Айну эмоциясы сә йкесобъскгіиі озгертуді, жақ сартуды, жетіддіруді, жоюды немесе оданалшақ жү руді тудырады. Жек кору эмоциясы айнуғ а мағ ынасы ү қ сас келеді, бірақ ө зінің қ осымша ерекшелігі бар. Ол сә йкес объектіні ө згертуді, жақ сартуды, жетілдіруді, жоюды немесе алшақ жү руді тудырады. Сонымен қ атар ол жек корген адамнан немесе топтан озін алшақ устап, озінің артық шылығ ын, ар-намысын сезінеді. Ө зін кінә лау эмоциясында адам озінің кінә сін мойындайды, ө зінің оган қ атысына немесе шығ ынғ а жауалкершілігіне, баскаадамдардың жайсыздығ ына, жолынъщ болмауына ө зін кінә лі сезінеді. Бү л ксздс ол озін-ө зі кінә лайды жә не окінеді (ү лгерген жоқ пын, істей алмадым, ескерте алмадым, кең пейілдік керсете алмадым жә не т.б.), кө бінесе озінің кінә сін ақ тауғ а тырысады (зардап шегуге комектесу, кешірім ө тіну, тү сіндіруге тырысу). Тү лғ аның негізгі кемелдену корсеткіші - ол ө зінін, қ ылығ ынажауап беру жә не кінә сезімін сезіну, кінә сін ақ тауғ а тырысу. Қ орқ ыныш эмоциясы адамның тү лғ алы1ына немесе денебітіміне, оміріне қ ауіптің тонуі кезінде пайда болады. Қ ауіп тонудең гейіне байланысты сенімсіздік жағ дай, мазасыздану, жамандық ты сезіну, қ ауіптілігін қ амтамасыз ете алмау, каупі, кү шті қ орқ ынышты бақ ылауғ а келмейтін аффектіге айналуы мү мкін. Адамозінің кү штшігін немесе батылдығ ын осы сезімдерден откенде багалайды.Кез келген адамның озінің қ айталанбас эмоционалдық қ оры болады. Бү л нақ ты эмоциялық бейімділікте: қ уанышта, қ айғ ыда, қ ызаруда, кінә ні сезуде корінеді. Эмоционалдық таң дауына бапланысты тұ лғ аның эмоционалдық типтерін анық тауғ а болады.