Абылдаудың түрлерi: кеңiстiктi, уақытты және қозғалысты қабылдау өзарақатынасын көрсетіңіз.

1. кең істікті қ абылдау – айналадағ ы заттардың кө лемін, формасын, ортақ орнын қ абылдау.

2.уақ ытты қ абылдау – объективті ақ иқ аттың уақ тын жә не жылдамдығ ын қ абылдау. Ол туа пайда болмайды, тә жірибе жинағ анда пайда болады.

3.қ озғ алысты қ абылдау - ә ртү рлі объекттердің уақ ыт аралығ ында кең істікте ө згеруі. Ол ә ртү рлі анализаторлардың байланысына тә уелді. Мысалы: кө ру, кинестетикалық анализаторлар.

Кең iстiк нысандарын қ абылдау - кү рделi процесс. Дү ниедегi заттардың барлығ ы кең iстiкте орналасқ ан. Олардың ə рқ айсысының белгiлi тү р-тұ рпаты бар: ұ зын-қ ысқ а, ендi- енсiз, биiк-аласа, ү лкен-кiшi т.б. Олар бiзден тү рлi қ ашық -тық та орналасқ ан. Кең iстiктегi заттардың кө лемiн бiр кө збен монокулярлық - кө ру нə рселердiң терең дiгi жө нiнде дə л мағ лұ мат бере алмайды. Бинокулярлық кө руде екi кө зге тү сетiн кескiн қ осылып, нə рсенiң бедерi айқ ын сезiлiп, бiр кескiнге айналады. Осылайша кө рiп, қ абылдауда заттар тұ тасып, олардың қ ашық тығ ы, қ оршауы, шамасы, тү р-тү сi, рельеф-бедерi ə ртарапты байқ алып, анық та нақ ты бейнеге тү седi. Қ ашық тық пен заттар кө лемiн қ абылдауда кө здiң конвергенциясы, яғ ни екi кө збен кө ретiн затқ а бiр кө здей болып ə рекет етiп, жақ ын жердегi нə рселердi ажыратудан байқ алады. Ал алыстағ ы нə рселерге қ арауда олардың екi бө лiнiп кетуi дивергенция делiнедi. Кө здiң тү рлiше қ ашық тық -тағ ы заттарды кө руге бейiмделу қ абiлетi аккомодация (кө з ү йрену) деп аталынады. Қ ашық тық тағ ы нə рселердi қ абылдау адамның ө мiр тə жiрибесiмен байланысты. Кең iстiктi қ абылдау жас кезден басталады. Бұ л ретте, орман iшiнде ө скен бала мен кең далада ө скен баланың кең iстiктi қ абылдауы тү рлiше болып келедi. Заттың бағ ытын қ абылдау кө здiң торлы қ абығ ындағ ы сə улеленумен қ атар дене қ озғ алысының жағ дайына да байланысты. Адам заттардың бағ ытын тiк тұ рып, не отырып, кө лбеу жағ дайда ғ ана дұ рыс қ абылдайды. Кең iстiктi дұ рыс қ абылдаудың кө лiк жү ргiзушiлер, ұ шқ ыштар мен ғ арыш-керлер, суретшiлер мен ə скери қ ызметкерлер, дə лдiк аппарат жасайтын мамандар ү шiн маң ызы зор. Уақ ыт та - материя ө мiр сү руiнiң объектив формасы. Дү ниедегi материя мен заттардың бə рi де кең iстiк пен уақ ыт iшiнде қ озғ алыста болып, оларда қ абылдау бiрнеше қ ұ рылым бiрлiктерi арқ ылы, қ ұ былыстың белгiлi бiр ырғ ағ ымен ө тедi, қ арқ ын дə режесiмен ө лшенедi. Қ арқ ын - уақ ыттың бiрiздi тездiгiнiң не баяулығ ының кө рсеткiшi. Уақ ытты қ абылдауда субъективтi мезеттер ерекше орын алады. Ө ткен шақ жылдам, қ ысқ а мерзiмде ө ткен сияқ ты. Оны дə уiр, кезең, ғ асыр, жылдармен ө лшейдi. Соғ ан орай ө ткен уақ иғ алар кө мескi болып қ абылданады. Осы шақ та ғ асыр, жыл, ай, кү н, сағ атпен ө лшенедi. Бұ л нақ тылы iзбен қ абылданады. Ө ткен шақ тың тез ө туi, келер шақ тың ұ зақ болып кө рiнуi субъектив жағ дайларғ а байланысты. Уақ ыт қ ызық ты болса, тез ө тедi, қ ызық сыз болса, ұ зақ қ а созылады.

14. Естің негізгі процестерінің ерекшеліктеріне анық тама берің із.Ес ^– адамның бұ рын кө рген, естіген, білген нә рселері мен бейнелерін ойында ұ зақ уақ ыт сақ тап, қ ажет кезінде қ айта жаң ғ ырту қ абілеті, жү йке жү йесінің негізгі қ ызметтерінің бірі. Адамның есте сақ тау қ абілеті ү немі дамып, жетіліп отырады. Ертедегі грек философы Аристотель ә р тү рлі нә рселер мен бейнелердің есте ә серлену сипаттарын ү ш топқ а бө леді:

а) ә серленген нысанның белгілі бір кең істік пен уақ ытқ а ұ штаса қ абылдануы; ә) ә серленген нысанның басқ а бір нысанғ а ө зара ұ қ састығ ы; б) олардың бір-бірінен айырмашылығ ы мен қ арама-қ арсылығ ы.

Ес процестеріне келетін болсақ:

1.Есте қ алдыру. 2.Қ айта жаң ғ ырту. 3.Ұ мыту.

1)Есте қ алдыру –бұ л мә ліметті белсене қ айта ө ң деу, жү йелеу, жалпылау жә не оны геру процесстері. Есте қ алдырудың тү рлері:

1.Қ ысқ а мерзімді есте қ алдыру.

2.Ұ зақ мерзімді есте қ алдыру.

3.Оперативтік есте қ алдыру.

4.Ырық ты есте қ алдыру.

5.Ырық сыз есте қ алдыру.

Жатау — ырық ты есте қ алдырудағ ы ең негізгі тә сілдердің бірі болып табылады. Жаттаудың белсенді болуы уақ ытқ а байланысты.

6.Логикалық естеқ алдыру.

7.Механикалық естеқ алдырудазаттарменқ ұ былыстардың мазмұ ныестесақ талмай, олардың ерекшеліктеріменформаларыестесақ талады.

Логикалық естеқ алдыруда–қ абылдағ аннә рселердің мазмұ ныестесақ талады. Логикалық естеқ алдырудың тә сілдері:

2.Қ айтажаң ғ ырту жә не тану.Қ айта жаң ғ ырту-бұ рынқ абылдағ анзаттарменқ ұ былыстардыө зімізгекерекболғ анкездеесімізгетү сірудіайтамыз. Мұ ндағ ынегізгіпроцесс–елес. Елес–бұ лбұ рынғ ық абылдаулардық айтаө ң деу. Қ айтажаң ғ ыртудың біркө рінісі–тану. Тану–бұ рынқ абылдағ аннә рсеге, қ ұ былысқ ақ айтакездескендеғ анаболатынпроцесс. Тану 2-гебө лінеді: 1)Толық. 2)Толық сыз.Қ айтажаң ғ ыртудың біртү рі–ескетү сіру. Ескетү сіру–белгіліқ иындық тардыжең уменбайланыстыеріккү шінжұ мсаудыталапететінсанасық айтажаң ғ ыртуды айтады. Қ айтажаң ғ ырту 2-гебө лінеді: арнайы жә не еріксіз қ айта жаң ғ ырту.Еріксіз қ айта жаң ғ ыртуда-адам алдына мақ сат ө оймайды.Мұ ның іс-ә рекеттің барысы туғ ызып ү немі айналысатын ә рекетімен мазмұ ндас болады. Арнайы қ айта жаң ғ ырту- мақ сат қ оюмен, ерік кү шін жү мсаумен, арнаулы ә діс тә сілдер қ олданумен жү зеге асады.Арнайы қ айта жаң ғ ырту-ә дейілеп еске тү сіру, ойлаумен тығ ыз байланысты, оте белсенді процесс. Тану-қ айта жаң ғ ыртудың қ арапайым тү рі.Тану-бұ рын ө абылданғ ан жә не қ айтаан кезіккенде кө рінетін ес процесң.

4. Ұ мыту – бұ рын қ абылдағ ан нә рселерді керек кезінде еске тү сіре алмау жә не қ айта жаң ғ ырта алмау процессі. Ұ мыту-есте қ алдыру процесіне кері процесс. Ұ мыту процесi еске тү сiре алмау немесе тану мен қ айталап айтып берудегi қ ателесуде кө рiнедi. Ұ мытудың физиологиялық негiзi - уақ ытша жү йке байланыстарын жандандыруғ а кедергi етушi ми қ абығ ындағ ы тежелу ə рекеттерi. Кө бiнесе бұ л жағ дай материалды еске сақ тап тұ руғ а ниеттелген қ айталаулардың уақ тылы болмауынан туындайтын, ойда қ алдырғ анды бiрте-бiрте сө ндiрiп барушы тежелу процесiне байланысты. Толық жаң ғ ырта алу мен бү тiндей ұ мыту аралығ ында психологияда " ес дең гейлерi" деп аталғ ан тану кезең дерi байқ алады. Мұ ндай дең гейлер ү шеу: 1) қ айта жаң ғ ыртушы ес; 2) тану есi; 3) тану мен жаң ғ ыртуды жең iлдетушi ес. Мысалы, оқ ушы ө лең дi жаттап алды. Егер уақ ыт ө туiмен шə кiрт жаттағ анын тү гелдей жаң ғ ырта, айтып берсе, онда балада бiрiншi дең гейдегi, ең жоғ арғ ы естiң болғ аны; егер оқ ушы жаттағ анын айтып беруде кө п қ ателессе, бiрақ оны кiтаптан немесе басқ аның айтуында тани алса, екiншi дең гейлi еске ие болғ аны; егер оқ ушы жаттағ анын ө з бетiнше кiтаптан да, басқ аның еске салуымен де қ айталап, айтып бере алмай, бiрақ толық еске тү сiрiп, айтып беру ү шiн, қ айта жаттауда аз уақ ытта нə тижеге ерiсе алса, онда ү шiншi дең гейлi еске ие болғ аны. Ұ мыту материал қ ұ рылымын тү зуде, яғ ни жоспар-лауда, оның кейбiр мə ндi бө лшектерiн назардан тыс қ ал-дыруда, жаң а жаттағ андарын ескiлерiмен шатастыруда кө рiнiс бередi. Ұ мытшақ тық ты жең у ү шiн оның туындауына себепшi келесi заң дылық тарды бiлу қ ажет: 1. Ұ мытудың уақ ыт iшiнде желiсi ə ртү рлi. Жатталғ ан-ның есте тұ рмауы ə сiресе материалды бiрiншi қ абылдаудың iзiн ала болады, ал кейiн дейдiлеген ақ парат ұ мытыла бермейдi. 2. Қ абылданғ ан материалды қ айталап бару жұ мыс-тарын кейiнге ысырып қ оймай, дер мезгiлiнде орындап тұ рғ ан жө н. 3. Қ абылдаудың iзiн ала ұ мытылғ ан материал бiр-қ анша уақ ыт ө туiмен қ айта еске оралады. Бұ л қ ұ былыс пси-хологияда реминисценция деп аталғ ан. 4. Материалдың тез ұ мытылуы, оның тү сiнiксiздiгiнен, мағ ынасына жете ене алмағ андық тан да болады. Сондық тан ə рдайым мұ ғ алiм ұ сынылғ ан материалдың жеткiлiктi дең гейде тү сiнiмдi болғ анын анық тап алғ аннан соң ғ ана оны есте қ алдыруғ а байланысты жаттығ уларғ а ө ткенi дұ рыс. 5. Адамның ұ мытшақ болуының ү лкен бiр себебi- оның айналысқ ан материалының қ ызық ты болмай, тұ рмыс-тық қ ажеттiлiкпен байланыспауынан келiп шығ ады. Осыдан да ересек адамдардың кө бi ө з кə сiбiне, ө мiрлiк қ ызығ уларына орай ө ткен оқ иғ алар мен кезiккен ақ параттарды жадынан шығ армайды. 6. Ұ мыту желiсi материал кө лемi мен оны игеру қ иыншылық тарына тiкелей байланысты. 7. Ұ мыту процесiнiң кем болуы ү шiн жаттау қ ызметi-нен кейiнгi iс-ə рекет алдың ғ ы жаттауғ а кедергi болмай, оны қ айталауғ а байланысты жұ мыстармен ұ штастыруғ а мү мкiндiк бергенi орынды. 8. Ұ мытшақ тық қ а себепшi кө п факторлардың iшiнде аса қ атерлiсi адам жү йке жү йесiнiң ə ртү рлi сырқ аттарғ а шалдығ уы мен бас қ ұ рылымының кездейсоқ соқ қ ылар мен жарақ аттар алуы. Ұ мыту қ ызмет бабымен шаршауғ а да бай-ланысты. Қ ажеттi материалғ а назар аударуғ а кедергi келтiретiн шектен тыс ə серлер де ұ мытшақ болуғ а ө з ық палын тигiзбей қ оймайды. Ұ мытшақ тық пен кү ресте жоғ арыда келтiрiлген жаттау-дың ғ ылыми негiзделген ə дiстерiн бiлу кө п жə рдемiн тигiзерi сө зсiз. Бұ л ұ сыныстарды елемеуден материалды есте қ алдыру мен есте сақ тау ү шiн бекерге уақ ыт жойып, кө п ең бек сарп етiп, ақ ырында межелеген нə тижеге жете алмай қ алу екiнiң бiрiнде болатын жағ дай.

15.Естің тү рлері мен процестерінің ө зарабайланысын кө рсетің із. Ойда қ алдырылатын не қ айта жаң ғ ыртылатын нә рсенің сипатына қ арай ес тө ртке бө лінеді.Олар: қ озгалыс, образдық, сө з-логикалық жә не эмоциялық естер.

1) Қ озғ алыс (немесе моторлық) есі деп ойын, ең бек ә рекетіне байланысты туып отыратын қ имыл-қ озғ алыстарды еске қ алдыру мен қ айта жаң ғ ыртып отыруды айтады. Естің осы тү рі қ озғ алыс дағ дыларын (мә селен, коньки тебу, жазу, оқ у, машинкада қ ағ аз басу, самолет жү ргізу, турникке ойнау т. б.) қ алыптастырудың негізі болып табылады. Мә селен, ә ріп таң баларың жаң адан ү йренген кезде бала жазуғ а қ атысатын қ олы-ның қ озғ алыстарын есінде сақ тайды.

2) Заттар мен қ ү былыстардың қ асиеттерінің нақ тылы бейнесін ойда қ алдыруда, қ айта жаң ғ ыртуда кө рініп отыруын образдық ес деп атайды. Суретшілер мен архитекторлардың музыканттар мен актерлердің есі кө бінесе нақ ты, кө рнекті болып келеді. Мү ндай адам оқ ып шық қ ан. кітабының мазмү нын есіне тү сіргенде ондағ ы ү сак бө лшектеріне дейін кө з алдына жақ сы келтіре алады. Мә селен, француздың белгілі карикатурашысы Гаварни бір кө рген адамын бет-ажарынан тани қ оюда орасан зейінді болғ ан. Ол кө шеде серуендеп жү ріп, кенеттен қ асындағ ы жолдасына: " Қ арашы, мынау адам есің ізде ме? " деп сү райды екен. Танысы: " Жоқ, білмеймін" десе, " Қ алай білмейсіз, осыдан 20 жыл бү рын пә лендей кө шеде кездестірген жоқ па едік? " — дейді екен.

3) Адам ойының тү рлі формаларын, (ү ғ ым, пікір, ой қ орытындылары) еске қ алдыра алу қ абілеті сө з-логикалық ес деп аталады. Сө з жү йесін есте сақ тйу — ойлау жү мысына байланысты. Естің осы тү рі кө бінесе философтар мен математиктерде жиі кездеседі. Сө з-логикалык естің оқ у процесінде маң ызы аса зор. Ө ткен тақ ырыптарды есте қ алдыру, оны қ айта жаң ғ ырту есі онша дамымағ ан қ иынғ а соғ ады.

4) Сезімдерді еске қ алдырып отыруды эмоциялық ес дейді. Мә селен, жас кезімізде тү рғ ан жерге келсек, сол кезде бізге ерекше эсер қ алдырғ ан нә рселердің бә рі есімізге оп-оң ай тү седі. Ө ткендегі оқ иғ а бір қ уанышқ а байланысты болса, ол ө мір бойы естен кетпейді. Мә селен, біздің ә рқ айсымыз Ү лы Отан соғ ысының жең ісін тойлағ ан кү н — 9 Мамырды немесе Ю. А. Гагариннің космосқ а бірінші жол салғ ан кү ні— 12 сә уірді, жыл сайын мерекеле-нетін Наурыз-тойын, Қ азақ стан Республикасынын тә уел-сіздік алғ ан кү ні— 16 желтоқ санды еш уақ ытта ұ мытпаймыз.Адам сондай-ақ бір нә рседен қ атты қ орық са да, тентектік жасап, ө зін ү ялтқ ан кү нді басынан кешірсе, мү ндайды еш уақ ыт ү мытпайды. Эмоциялық ес жө нінде орыс сахнасының шебері К. С. Станиславский жақ сы айтқ ан: " Егер сіз бастан кешіргенің ізді есің ізге тү сіргенде бозарып жө не қ ызаратын болсаң ыз, сіз ертеде басың ыздан ө ткен бақ ытсыздық туралы ойлауғ а қ орқ атын болсаң ыз — сізде сезіну есі немесе эмоциялық естің болғ аны".Естің жоғ арыда аталғ ан тү рлері екі сигнал жуйелерінің мидағ ы қ ызметімен тү сіндіріледі. Мә селен, бірінші сигнал жү йесінің қ ызметі есте қ алдыруда басың қ ы роль атқ аратын болса, онда естің образдық тү рі болганы, ал ес екінші сигнал жү йесі арқ ылы жү зеге асырылса, онда сө з-логикалық тү рі болып табылады. Соң ғ ы кездегі ғ ылыми зерттеулер адамда естің басқ а тү рлері де болатындығ ын кө рсетіп отыр. Мә селен, адамның материалды қ анша мерзімге сақ тай алатындыгына байланысты ес қ ысқ а жә не ү зақ уақ ыттық болып екіге бө лінеді. Қ ыска уақ ыттық естің ә рекеттің нақ тылы міндеттерін орындауғ а байланысты кө рінетін турін опера тивтік ес деп атайды. Мә селен, оқ ушы тексті кө шіріп жазғ анда, мү ны тү рліше жолдармен (жеке ә ріптер, буындар, сө здер, сө з тіркестерін кө шіру) орындайтын болса, бү л оның оперативтік есі болып табылады.

Ес процестеріне келетін болсақ: 1.Есте қ алдыру. 2.Қ айтажаң ғ ырту. 3.Ұ мыту.

1)Есте қ алдыру–бұ лмә ліметтібелсенеқ айтаө ң деу, жү йелеу, жалпылаужә неоныгерупроцесстері. Естеқ алдырудың тү рлері:

1.Қ ысқ амерзімдіестеқ алдыру.

2.Ұ зақ мерзімдіестеқ алдыру.

3.Оперативтік есте қ алдыру.

4.Ырық тыестеқ алдыру.

5.Ырық сызестеқ алдыру.

Жатау — ырық тыестеқ алдырудағ ыең негізгітә сілдердің біріболыптабылады. Жаттаудың белсендіболуыуақ ытқ абайланысты.

6.Логикалық естеқ алдыру.

7.Механикалық естеқ алдырудазаттарменқ ұ былыстардың мазмұ ныестесақ талмай, олардың ерекшеліктеріменформаларыестесақ талады.

Логикалық естеқ алдыруда–қ абылдағ аннә рселердің мазмұ ныестесақ талады. Логикалық естеқ алдырудың тә сілдері:

2.Қ айтажаң ғ ырту жә не тану.Қ айта жаң ғ ырту-бұ рынқ абылдағ анзаттарменқ ұ былыстардыө зімізгекерекболғ анкездеесімізгетү сірудіайтамыз. Мұ ндағ ынегізгіпроцесс–елес. Елес–бұ лбұ рынғ ық абылдаулардық айтаө ң деу. Қ айтажаң ғ ыртудың біркө рінісі–тану. Тану–бұ рынқ абылдағ аннә рсеге, қ ұ былысқ ақ айтакездескендеғ анаболатынпроцесс. Тану 2-гебө лінеді: 1)Толық. 2)Толық сыз.Қ айтажаң ғ ыртудың біртү рі–ескетү сіру. Ескетү сіру–белгіліқ иындық тардыжең уменбайланыстыеріккү шінжұ мсаудыталапететінсанасық айтажаң ғ ыртуды айтады. Қ айтажаң ғ ырту 2-гебө лінеді: арнайы жә не еріксіз қ айта жаң ғ ырту.Еріксіз қ айта жаң ғ ыртуда-адам алдына мақ сат ө оймайды.Мұ ның іс-ә рекеттің барысы туғ ызып ү немі айналысатын ә рекетімен мазмұ ндас болады. Арнайы қ айта жаң ғ ырту- мақ сат қ оюмен, ерік кү шін жү мсаумен, арнаулы ә діс тә сілдер қ олданумен жү зеге асады.Арнайы қ айта жаң ғ ырту-ә дейілеп еске тү сіру, ойлаумен тығ ыз байланысты, оте белсенді процесс. Тану-қ айта жаң ғ ыртудың қ арапайым тү рі.Тану-бұ рын ө абылданғ ан жә не қ айтаан кезіккенде кө рінетін ес процесң.

4. Ұ мыту – бұ рын қ абылдағ ан нә рселерді керек кезінде еске тү сіре алмау жә не қ айта жаң ғ ырта алмау процессі. Ұ мыту-есте қ алдыру процесіне кері процесс. Ұ мыту процесi еске тү сiре алмау немесе тану мен қ айталап айтып берудегi қ ателесуде кө рiнедi. Ұ мытудың физиологиялық негiзi - уақ ытша жү йке байланыстарын жандандыруғ а кедергi етушi ми қ абығ ындағ ы тежелу ə рекеттерi. Кө бiнесе бұ л жағ дай материалды еске сақ тап тұ руғ а ниеттелген қ айталаулардың уақ тылы болмауынан туындайтын, ойда қ алдырғ анды бiрте-бiрте сө ндiрiп барушы тежелу процесiне байланысты. Толық жаң ғ ырта алу мен бү тiндей ұ мыту аралығ ында психологияда " ес дең гейлерi" деп аталғ ан тану кезең дерi байқ алады. Мұ ндай дең гейлер ү шеу: 1) қ айта жаң ғ ыртушы ес; 2) тану есi; 3) тану мен жаң ғ ыртуды жең iлдетушi ес. Мысалы, оқ ушы ө лең дi жаттап алды. Егер уақ ыт ө туiмен шə кiрт жаттағ анын тү гелдей жаң ғ ырта, айтып берсе, онда балада бiрiншi дең гейдегi, ең жоғ арғ ы естiң болғ аны; егер оқ ушы жаттағ анын айтып беруде кө п қ ателессе, бiрақ оны кiтаптан немесе басқ аның айтуында тани алса, екiншi дең гейлi еске ие болғ аны; егер оқ ушы жаттағ анын ө з бетiнше кiтаптан да, басқ аның еске салуымен де қ айталап, айтып бере алмай, бiрақ толық еске тү сiрiп, айтып беру ү шiн, қ айта жаттауда аз уақ ытта нə тижеге ерiсе алса, онда ү шiншi дең гейлi еске ие болғ аны. Ұ мыту материал қ ұ рылымын тү зуде, яғ ни жоспар-лауда, оның кейбiр мə ндi бө лшектерiн назардан тыс қ ал-дыруда, жаң а жаттағ андарын ескiлерiмен шатастыруда кө рiнiс бередi. Ұ мытшақ тық ты жең у ү шiн оның туындауына себепшi келесi заң дылық тарды бiлу қ ажет: 1. Ұ мытудың уақ ыт iшiнде желiсi ə ртү рлi. Жатталғ ан-ның есте тұ рмауы ə сiресе материалды бiрiншi қ абылдаудың iзiн ала болады, ал кейiн дейдiлеген ақ парат ұ мытыла бермейдi. 2. Қ абылданғ ан материалды қ айталап бару жұ мыс-тарын кейiнге ысырып қ оймай, дер мезгiлiнде орындап тұ рғ ан жө н. 3. Қ абылдаудың iзiн ала ұ мытылғ ан материал бiр-қ анша уақ ыт ө туiмен қ айта еске оралады. Бұ л қ ұ былыс пси-хологияда реминисценция деп аталғ ан. 4. Материалдың тез ұ мытылуы, оның тү сiнiксiздiгiнен, мағ ынасына жете ене алмағ андық тан да болады. Сондық тан ə рдайым мұ ғ алiм ұ сынылғ ан материалдың жеткiлiктi дең гейде тү сiнiмдi болғ анын анық тап алғ аннан соң ғ ана оны есте қ алдыруғ а байланысты жаттығ уларғ а ө ткенi дұ рыс. 5. Адамның ұ мытшақ болуының ү лкен бiр себебi- оның айналысқ ан материалының қ ызық ты болмай, тұ рмыс-тық қ ажеттiлiкпен байланыспауынан келiп шығ ады. Осыдан да ересек адамдардың кө бi ө з кə сiбiне, ө мiрлiк қ ызығ уларына орай ө ткен оқ иғ алар мен кезiккен ақ параттарды жадынан шығ армайды. 6. Ұ мыту желiсi материал кө лемi мен оны игеру қ иыншылық тарына тiкелей байланысты. 7. Ұ мыту процесiнiң кем болуы ү шiн жаттау қ ызметi-нен кейiнгi iс-ə рекет алдың ғ ы жаттауғ а кедергi болмай, оны қ айталауғ а байланысты жұ мыстармен ұ штастыруғ а мү мкiндiк бергенi орынды. 8. Ұ мытшақ тық қ а себепшi кө п факторлардың iшiнде аса қ атерлiсi адам жү йке жү йесiнiң ə ртү рлi сырқ аттарғ а шалдығ уы мен бас қ ұ рылымының кездейсоқ соқ қ ылар мен жарақ аттар алуы. Ұ мыту қ ызмет бабымен шаршауғ а да бай-ланысты. Қ ажеттi материалғ а назар аударуғ а кедергi келтiретiн шектен тыс ə серлер де ұ мытшақ болуғ а ө з ық палын тигiзбей қ оймайды. Ұ мытшақ тық пен кү ресте жоғ арыда келтiрiлген жаттау-дың ғ ылыми негiзделген ə дiстерiн бiлу кө п жə рдемiн тигiзерi сө зсiз. Бұ л ұ сыныстарды елемеуден материалды есте қ алдыру мен есте сақ тау ү шiн бекерге уақ ыт жойып, кө п ең бек сарп етiп, ақ ырында межелеген нə тижеге жете алмай қ алу екiнiң бiрiнде болатын жағ дай.

16.Естің психологиялық теорияларын анық таң ыз. Ес туралы кө птеген теориялар бар. Олар ес қ ү былысын эр тү рлі жағ ынан қ арастырғ ан ә рі тү сіндірген. Солардың ішінде алғ ашқ ы рет Аристотель ү сынғ ан, бірақ ө зінің кө кейтестілігшосы кү нге дейін ә лі де жогалтпағ ан ассоциациялык теория бар. Аристотель біздің елестеріміздің бір-бірімен байланысуына мү мкіндік беретін принциптерді габуғ а тырысқ ан. Артынан психологияда “ассоциация принципі” деп аталғ ан бул принциптермыналар:

1. Іргелес ассоциациялар. Қ абылдау бейнелері қ андаи да бірелестерді бү рын солармен бірге немесе олардан соң бастанкешірген елестерді туғ ызады. Мысалы, " таң ату" дегең це қ ораздың дауысын, " қ оң ырау" дегең де сабақ тың басталуын немесе аяқ талуын есімізге аламыз.

2. Ұ қ састық ассоциациялары. Қ абылдау бейнелері немессбелгілі бір елестер біздің санамызда осыларғ а кандай да ә рбелгілері бойынша ү қ сас елестерді шақ ырады. Бү ларғ а мысалдыкелтіретін болсақ, " доң гелек десек, шарды жә не допты, асқ ар

десек, тауды, " ақ " дегенде ақ қ арды немесе сү тті еске тү сіреміз. Мысалы, біз қ андай да бір затты кө рсек, ол бір адамды немесе қ ү былысты еске тү сіруі мү мкін.

3. Контрастық ассоциациялары. Қ абылдау бейнелері немесебелгілі елестер біздің санамызда бір белгісі бойынша қ арама қ арсы елестер туғ ызады. Мысалы, " ыстық дегенде суық ты, судегенде отты еске тү сіреміз. Осы ассоциациялық баиланыстарды

жарнама жасаушылар ә р кезде қ олданып жатады. Мысалы, тазалық ты" білдіргілері келгенде суды, ақ немесе кок тү стердіжә не жуынғ анды корсетеді.Осылардың осерінен ми қ абығ ында есте сақ тау мен қ айтажаң гыртудың физиологиялық негізі болып саналатын уақ ытшабайланыстар пайда болады.Ассоциация принципінің нағ ыз ғ ылыми негіздемесі менолардың заң дылық тарын ашқ ан И.М.Сеченов пен И.П.Павловболды. Павлов бойынша, ассоциациялар дегеніміз - бір немесебірнсше тітірксндіргіштердің бір уақ ытта немесе бірінің артьшанбірі орекст етуіііен пайда болатын уақ ытша байланыс. Қ азіргі

кезде коптеген зерттеулер асеоциацияларды естің негізгі емес, Gip гана феномені деп қ арастырады.Ес зерттсулсрі психология гылымындағ ы эксперименттік ә дісколданылган алғ ашқ ы болімдерінің бірі болды. XIX ғ асырдың -жылдары неміс психологы Г.Эббингауз ойлау іс-ә рекетінентабелей таза естің заң дарын зерттеуге болатын ә дісті ү сынады мағ ынасыз буыпдарды жаттау ө дісі еді. Ол ө з зерттеулерінін негізінде материалды ссте сақ таудьң негізгі қ исық тарын тапты жә не ассоцациялардьң пайда болу механизмдерінің кейбір ерскшеліктерін ашты.

Гештальтпсихология тү рғ ысынан есте сақ тау мен қ айтажаң ғ ыртудьщ динамикасы былай жү реді. Адам ү шін сол мезеттеө зекті болатын кейбір кү йлер есте сақ тау мен қ айта жаң ғ ыртуғ абелгілі нү сқ аулар туғ ызады. Сә йкес нү сқ ау адам санасындабелгілі тү тастық қ ү рылымдарды белсендіреді. Ө з кезегінде, олардың негізінде материал есте сақ талады немесе қ айтажаң ғ ырады. Бү л нү сқ ау есте сақ тау мен қ айта жаң ғ ырудың жү ружолын бақ ьшайды, қ ажет ақ паратты таң дауды анық тайды.Гештальтпсихология негізінде жү ргізілген кейбір зерттеулерден кө птеген қ ызық ты факгілер алынғ ан. Осылай, Б.В.Зейгарниктің зерттеулерің де сыналушыларғ а біреуін соң ына дейін орындауғ а рү қ сат беретін, екіншісін соң ына дейін аяқ тамай бітіретін тапсырмалар сериясын ү сынғ ан. Нә тижесің де сыналушылар аяқ талмағ ан тапсырмаларды соң ына дейін жеткізгентапсырмаларғ а қ арағ анда, екі есе жиі есіне тү сіре алғ ан. Бү л қ ұ былысты былай тү сіндіруге болады. Тапсырманы алғ андасыналушыларда оны орындауғ а деген қ ажеттілік пайда болады. К.Левин, квазикажеттіл і к, деп атағ ан бү л қ ажеттілік тапсырманы орындау барысында кү шейеді. Тапсырма орындалса ол жү зегеасады, ал тапсырма соң ына дейін жетпесе ол қ анағ аттанбайды.Сә йкесінше, мотивация есте аяқ талмағ ан тапсырманың ө зін сақ тап, естің таң дамалығ ына эсер етеді. XX ғ асырдың басың ца естің мағ ыналык теориясы пайда болды. Бү л теорияның ө кілдері сө йкес процестердің жү мысы магыналық байланыстардың бар немесе жоқ болуына тә уелді деп пайымдады. Мағ ыналық байланыстар есте сақ талғ ан материалдыазды-кө пті кө лемді мағ ыналық қ ү рылымдарғ а біріктіреді. Бү лбағ ыттың кө рнекті ө кілдері А.Бине мен К.Бюлер болды. Оларесте сақ тауда, қ айта жаң ғ ыртуда материалдың мағ ыналық мазмү ны басты орын алатынын кө рсеткен. Алғ аш балалардың есінің жоғ ары формаларын жү йелі тү рде зерттеген кө рнекті кең ес психологы Л.С.Выготский болды. Олө зінің шә кірттерімен бірге естің жогары формалары шығ у тегіжағ ынан ә леуметгік жә не психикалық ө рекеттің кү рделі формасы екендігін керсетті. Выготский ү сынғ ан жоғ ары психикалық Функциялардың шығ у тегі туралы теорияның шең берінде естің фило- жә не онтогенетикалық даму сатылары анық талды. Выготскийдің жү мыстары француз галымы П.Жаненің зерттеулеріне ық пал етті. Француздардың психологиялық мектебібарлық ес процестерінің ә леуметтік келісілгендігін, адамның практикалық іс-ә рекетіне тікелей байланыстылығ ын дә лелдеді.

Естің зерттеулерінің ішінде кибернетикалық модельдеу дебар. Бү л арқ ылы естің биокибернетикалық теориясы пайда болады.Ә р турлі ЭЕМ-нід (электрды есептеуші машина) шпндеіі мә ліметтерді сақ тау жә не солармен жү мыс істеуді ойластырғ ан

кезінде, адам есінің механизмдеріне сү йенген. Сонда, бү л теориябойынша, адам миының ә рекеттері бағ дарламалардан (алгоритмдердің жиынтыгынан) тү рады.Сө йтіп, адам миын, соныменбірге ееті де кибернетикалық модельдеу арқ ылы зерттейді. Бү лбағ ытта копыотерлерд ің электронды есте сақ тауларын, қ айтажаң ғ ыртуды қ арастырады. Адамның есте сақ тау қ абілеті ЭЕМ~иің есінен, ө лде қ айда асып кетеді, бірақ адам бү л қ абілетінсаналы тү рде қ олдана бермейді. Сейтіп, ЭЕМ-нің адамғ а толық ұ қ сас болуы мумкін бе деп сү рағ анда, жасанды интеллектісі бармашиналар мү мкін сол дең гейге жетер дейді. Ееті психологиялық зерттеудің табыстарына қ арамастан, іздердің есте қ алуының физиологиялық механизмдері мен естің табиғ аты толығ ымензерттелмеген.

17.Естің индивидуалды ерекшеліктері жә не дамуын сипаттаң ыз. Естің генетикалық жә не иммунитеттік тү рі адамғ а туылғ а- нында бсріледі, ал нервтік тү рі ө мір бақ и қ алыптасады жә недамиды. Бір-екі аіілық балачар, ең алдыменен анасын, соң ынанбасқ аларды таіш бастайды. Сол кезінде ү й ішіндегілердің біреуіү ш нсмесс кои кү нге дейін корінбесе, бала оны ү мытып кетеді екен. Балада естід тану тү рі бірінші дамиды екен. Зерттеулерге қ арағ анда 3 жасар бала жарты жыл бү рын керген заттарын танналса, 4 жасар бала бір жыл бү рын, 6 жасар бала бір жарым жылбү рын коргсн заттарын танитын кө рінеді. Мектеп жасына дейінбалаларда, кобінесс эмоциялық жә не эйдетикалық ес болады.Есте сақ тагандарының кобісі ү зақ мерзімде сақ талады. Жастайынан баладарғ а тақ пақ тарды, ө лең церді жаттатып, қ айталау, айтылғ ан ертеглерді, ә ң гімелерді айтып беруді сү рау — есдамытуъіның басты шарттары. Бү л балалардың есте сақ тау жә не қ айтажангыртулары еріксіз болып келеді. Ал мектепк келгеннен ксйін, балалардағ ы ерікгі, создіқ -мағ ыналық, логикалық сеті мү ғ аліодср тү рлі шаралармен дамытады. Есті тә рбиелеудегеніміз - есте қ алдыру, қ айта жаң ғ ырту жаттығ уларынын ә дістерін дү рыс жолга қ ойыи орындауымен байланысты жә несонымен естің колемін нығ айту. Егер жаттаудың жү йесін жаксыболса жә не орындаса жаттағ анды еске тү сіруі де, еске қ алдыруыда зор нә тнжелі болмақ.Есті ә р алайда даралық ерекшеліктері болады. Біреулер |жақ сы еске сақ танды да, создерді тез ү мыга береді. Біреулер ә ндердітез еске сақ тащы, біреулер қ имылдарды. Ал қ азақ ақ ындары менжырауларыда есту есі жақ сы дамығ ан болатын.Адамғ а білім алу ү шін ә ркезде ес керек болып жатады.Оқ удың сапасын кө теру ү шін есті дамыту қ ажет. Біздің кө ргеніміздің, естігеніміздің жоне сезінгеніміздің кө бісіұ мытыльш кетеді, ө йткені оғ ан зейінсіз караймыз. Ес зейін, қ абылдау жә не ойлауқ ү былыстарымен тығ ыз байланысты болады. Сондық тан естесақ тауды жақ сартамын десең із, байқ ағ ышгық гы, тандаушылық ты, елестету мен тү сінуді жә не санағ а жеткізуці жетщдіру қ ажет.Психологтармен тө жрибеде ө те кө п тә сілдер ашылғ ан. Осыларды колданганда, мысалы, шетел тілдерді тез жаттауга боладынемесе емтихандарғ а дайындалуғ а кө мектеседі. Бү л мнемотехникалар: ВИЗУАЛИЗАЦИЯ. Жаттағ ан сездерден бейнені қ ү растырыпжаттау. “the sun shines” дегең де “кү н шық ты” деп жаттамай, орнына кү ннің жарқ ырағ анын елестетің із.

Уақ ытқ а бағ дар қ ою. Егер есте сақ талатынмә ліметті тек емтихан тапсырғ анғ а дейін деп сақ таса, ол тезү мытылады. Ал сол мө лімет болашақ мамандық бойыншажү мысістегенде керек болады деп сақ таса, ол кө п уақ ытқ ақ алады.

Ассоциативті есте сақ тау. Есте сақ талатынсандарғ а, сө здерге, қ имылдарғ а, т.б. ассоциативті байланыстарды табу.Мысалы, телефонный номірін сақ тағ анда саң дарды ә йгілі жылдармен байланыстыру. Бір сө здерде, сойлемдерде белгиіі кошелерді немесе орындарды елестету. Қ имылдарды біраң дарменбайланыстыру.

есте калдыру ұ мыту

Минусты плюқ а ауыстру. Бір нә рсені еске сақ тағ ың ыз келсе, оны жақ сы кө ң іл кү йің ізбен байланыстырың ыз, немесе жатгайтъш нө рсенің қ абыдцауьш жағ ымды қ ылып ө зің ізге кө рсетщіз. Сол кезде ол кө пке дейін сақ талады.

Фамилтяларды есте сақ тау. Басқ а адаммен танысқ анда фамилиясын немесе атын дү рыс еске сақ тамасаң ыз, соладамды ренжітіп аласыз. Сізде создерді еске сақ тау қ абілеттің дамымағ анын, ол қ айдан білсін. Сол ү шін, ец алдымен айтыл-

ғ анда дү рыс естіп алың ыз. Тү сінбесең із тағ ы қ айталауды сү раң ыз.Онда тү рғ ан еш нө рсе жоқ. Содан барып сол сө здің мә нінтү сінуге тырысың ыз немесе ө зің із оте жақ сы білетін ү қ сас аттыадамдармен байланыстырың ыз.

Тә улік бойы есте сақ тауымыз ө згереді. Табиғ иадамда эр кезде жү мыс қ абілеті осіп немесе тө мен тү суіқ. Естің де кү шеюі немесе ө лсіреуі болады. Соныментү нде, сағ ат 2-4 дейін жә не кү ндіз сағ ат 12-14 арасында естесақ тауымыз нашарлайды. Ал танертең сағ ат 8-12 дейін жә некү ндіз 14-17 дейін есте сақ тауымыз кү шейеді. Бірақ кейбір кездерде адамның кеш уақ ыттарында ойлау жене еске сақ таужү мысы жақ сарады.

­Ө з тілің е аудару. Есте сақ тау мә ліметті ө зің е тү сінік ұ ғ ымдармен ө з сө зің е ауыстыру. Ө зің нің тә жіриебең нен алынғ ан нә рселерге байланыстырғ анда есте сақ тау жақ сарады.

18. Есте сақ тау мен жаттау ережелерін сипаттаң ыз.Ө здерің тағ ы қ арастырып шығ ындар менин тапқ аным осы.1.Жақ сы кітаптар оқ ың ыздар
Кітапты оқ у барысында миың ызды кейіпкер, оның мінез-қ ұ лқ ы, сезімі, уақ иғ алар жайлы ақ паратты жаттауғ а мә жбү рлейсіздер. Мида нақ ты бейнелер қ ұ ралып, қ абылдауың ыздың жақ саруна себепші болады. Сол арқ ылы оқ у сіздің есте сақ тау қ абілетің ізді жақ сартып, зияткерлігің ізді жетілдіріп, сө здік қ орың ызды байытады.
2. Компьютер ойындары. Компьютер ойындарын сү йіп ойнайтындарғ а, олар ө здерінің миын жаттық тыратын білу қ уантар. Бірақ … Миды жаттық тыру ү шін жарты сағ ат, асып кеткенде бір сағ ат жеткілікті. Зияткерлі немесе логикалық ойындарды ойнау барысында, ойыншы стратегия таң дап, алдағ ы іс-ә рекетті жоспарлайды. Егер сіздің жұ мысың ыз ескішілдік негізінде болса, жарты сағ атттық ойын миды белсенділік жағ дайында ұ стайды.

3. Ұ йқ ы. Миды жақ сы қ алыпта ұ стау ү шін сегіз сағ аттық ұ йқ ы керек. Кү ні бойы сіздің миың ыз ә р тү рлі мә селелерді шешеді – оң ай болсын, қ иын болсын. Сондық тан оғ ан ертең гі мә селелерді шешу ү шін жақ сы демалыс керек.
4.Жаң а бір нә рсені ү йренің із Не нә рсені ү йренгің із келеді, не нә рсе керектігін жақ сылап ойлап, соны жү зеге асырың ыз. Ө з кү штерің ізді жаң а ә уес іске жұ мсаң ыздар – мү мкін, ол атпен серуендеу немесе сурет ө нері болатын шығ ар. Балағ а ертегі жазып немесе ө лең шығ арып кө рің іздер. Ешқ ашан істемеген нә рсені істең іздер, ө з миыларың ызғ а оғ ан белсенді қ атысуғ а мү мкін берің іздер.

5. Кертартпалық тан қ ұ тылып кө рің із. Ерекше іс-ә рекеттер жасап, аяқ -асты шешімдер қ абылдаң ыздар. Мысалы, таң ғ ы кофең ізді шырынғ а алмастыру, сол қ олмен жазып ү йрену; ү йреншікті бағ ытты ауыстырың ыз – сол арқ ылы ескіліктен қ ұ тыласыздар.

6.Сандармен жұ мыс істеп кө рің із Кө бейту кестесін білесіз бе? Оны ойша қ алай санау керектігін ше? Біз ө мірімізді калькуляторсыз елестете алмаймыз. Ал сіздер супермаркеттегі саудаң ызды ойша есептеп, не басқ а да есептерді есептеп кө рің із. Бұ л арқ ылы миды жаттық тырып қ оймай, есте сақ тау қ абілетін де жақ сартасыз.
7. Жаттап ү йренің іздер. Жатқ а қ анша тақ пақ білесіздер? Ал балалар он шақ тысын біледі. Сіздер балаларың ызбен бірге он шақ ты тақ пақ немесе қ азіргі заманғ ы ақ ындардың ұ нағ ан ө лең дерін жаттап алуларың ызғ а болады. Есте сақ тау қ абілетін жаттық тырып қ ана қ оймай, жақ сы нә рсеге де қ ол тигізесіздер. Бір кездері ә ріптестерің ізге, отбасыларың ызғ а жатқ а ө лең айтып, оларды таң ғ алдырасыздар.

8.Ө ткенің із туралы айтың ыз. Біреуге кешегі кү нің із жайлы айтың ыз. Соң ынан басына дейін. Мысалы, кешке, сосын кү ндіз не істедің іздер, кешегі кү нің із қ алай басталды. Ө ткенге кө з жү гірту арқ ылы миың ыз сол ақ паратты жаттап қ алады.

9.Шет тілдерін ү йрену. Шет тілдерін ү йрену миды жаттық тырудың жақ сы жолы. Кү ніне кем дегенде он жаң а сө з жаттауды ә детке айналдырың ыз. Осыны ә дісті мең гергенде, сө з емес сө з тіркестерін жаттауғ а кө шу керек.

10.Сө здік қ орың ызды кө бейтің із. Кү ніне ө зің із ү шін жаң а сө зді ашың ыз. Бұ л жалпы немесе сіздің мамандығ ың ызғ а қ атысты сө здер болуы мү мкін. Сізге тү сініксіз сө здердің анық тамасын табу ү шін сө здіктерді қ олданың ыз. Сол жаң а сө здерді ө мірде қ олдану арқ ылы жаттаң ыздар.Егер сіздер есте сақ тау қ абілетің ізді жаттық тырмасаң ыз, оны жоғ алтып аласыз. Есте сақ тау қ абілетін ә лсіретіп алмау ү шін мына 10 кең есті қ олданың ыздар. Олар кө п уақ ытты алмайды, бірақ біраз уақ ыттан кейін сіздің миың ыз тиімдірек жұ мыс істейтінін байқ айсыздар.

19.Ойлау тү рлері мен формаларының табиғ атын талдаң ыз.Ойлау -объективті шындық ты белсенді бейнелеудің жоғ арғ ы формасы, дү ниені тану мен игерудің жоғ арғ ы сатысы, тұ лғ аның танымдық ә рекеті. Ойлау формалары мен қ ұ рылымдарында адамзаттың бү кіл танымдық жә не тарихи-ә леуметтік тә жірибесі, материалдық жә не рухани мә дениеті дамуының басты нә тижелері қ орытылып, бекемделген. Сыртқ ы дү ниені толык тануғ а тү йсік, қ абылдау, елестер жеткіліксіз болады. Біз тікелей біле алмайтын заттар мен қ ұ былыстарды тек ойлау аркылы ғ ан білеміз. Тү йсік, қ абылдау процестерінде сыртқ ы дү ниенің заттары мен қ ұ былыстары жайлы қ арапайым қ орытындылар жасалады. Бірақ қ арапайым қ орытындылар сыртқ ы дү ние заттары мен қ ұ былыстарының ішкі қ ұ рылысын, оның қ ажетті қ атынастары мен байланыстарын толық тай ашып бере алмайды. Адамның ой-ә рекеті ә сіресе тұ рлі мә селелерді бір-біріне жанастыра отырып шешуде ө те жақ сы кө рінеді.Ойлау - ө зіндік ішкі қ арама-қ айшылық тарғ а толы процесс.Бұ л қ айшылық тар ойлау дамуының жә не іске асуының қ озғ аушы кү штері болып табылады, яғ ни ойлау осы қ арама-қ айшылық тарды, басқ аша айтқ анда, проблемалық жағ даяттарды шешу барысында ө рбиді.Ойлау танымдық теориялық іс-ә рекет ретінде ә рекетпентығ ыз байланысты. Адам эсер ету арқ ылы ақ иқ атгы таниды, дү ниені ө згерту арқ ылы оны тү сінеді. Ә рекет ойлаудың жү зегеасуының бірінші ретті формасы болып табылады. Ойлауоперацияларының барлығ ы (анализ, синтез жә не т.б.) ең алғ ашың ца практикалық операциялар тү рінде пайда болып, содан соң барып теориялық ойлаудың операцияларына айналды. Яғ ни ойлау ең бек іс-ә рекеті барысында практикалық операция ретінде немесе практикалық іс-ә рекеттің бір компоненті ретінде туындап, содан кейін барып дербес теориялық іс-ә рекетке айналады. Бірақ тә жірибе ә рқ ашан да ойлау ақ иқ аттығ ының негізі, мә нді критериі болып табылады. Бірақ егер де біз бір есепті тек практикалық тү рде ғ ана шешетін болс ақ, онда оның тек кө рнекі жеке мазмү нымен ә рекет жасап, оны тек берілген жеке жағ даятты ескере отырып шешеміз. Ал ә рбір келесі жағ дайларда қ айтадан есегггі шешуге тура келеді, жә не тағ ы да бұ л жеке міндетті ғ ана шешу болып табылады. Ал егер берілген есептің жалпыланғ ан мазмү нын қ ү растырып, оны шешудің жалпыланғ ан тө сілхн табатын болсақ, бү л есеп езінің тек белгілі бір жағ дайғ а сө йкес болатын, практикалық - шешімін ғ ана емес, сонымен қ атар, теориялық та, яғ ни принциптік біртекті жағ дайлардың барлығ ына ортақ шешімІн таба алады. Іс-ө рекетпен байланыса отырып, теориялық ойлаудың озі жекеден жаллығ а, жалпыдан жекеге, қ ү былыстан мә нге, мә ннен қ ү былысқ а оту процесі болып табылады. Шынайы ойлау – олойдың ағ ымы. Ол тек іс-ә рекет пен оның ө німінің бірлігінегізінде тү сініледі. Сонымен, ойлау - аса курделі психикалық процесс. Оны зерттеумен бірнеше ғ ылымдар айналысады. Солардың ішінде логика мен психолгияның орны ерекше. Бірақ осы екі ғ ылым-ның ойды зерттеудегі ә діс-тә сілдерінде озіндік айырмашылық -тары бар. Мысалы, егер психология ә р тү рді жас шамасындагы адам ойлауының пайда болуы, дамуы мен қ алыптасу жолын, яғ ни, тұ лғ а ойлауының даму ерекшелікгері мен заң дылық тарынқ арастыратын болса, ал логика бү кіл адамзатқ а ортақ ойлау іс-ә рекетінің зандары мен формаларын айқ ындайды, адам ойлауының накты нә тішесі болып табылатын ү ғ ым, пікір, ой қ орытындылары сияқ ты ойлау формаларының табигатын зерттең ді.Ойлаудыц физиологиялық негіздері И.П. Павловтың бірінші жә не екінші сигнал жү йесі жө ніндегі іліміне байланысты тү сін-діреді. Ойлау - ми қ ыртысының кү рделі формадағ ы анализдік-синтсздік қ ызмстінің нә тижесі, мү нда екінші сигнал жү йесінінуакытша жуйке байланыстары жетекші рө л атқ арады. Екіншісигнал жү йесіндс жү йке қ ызмстінің ө з алдына дербес зандарыбар дсуге болмайды. Снгнал жү йелерінің мидагы заң дылыктарыбірдсй. Бірақ олардың айырмашылық тары мынада: егер бірінші

сигнал жү йесіндегі реакциялар нақ тылы қ ұ былыстарғ а байланысты туса, скінші сигнал жү ііесі оларды жалпылап отырады. Адамнын ойлауы ор тү рлі дең гейдегі ойлау операцияларынантү рады. Ал олардың ә ркайсысы ә р тү рлі танымдық мә нге ие.Мысалы, баланың ө з алдында кездестіретін киындық тарын женуде жү зеге асыратын қ арапайым ойлау ә рекеті мен галымныц қ андай да бір гылыми мә селені шешуде қ олданатын ойлау операцяларының жү йесін салыстыруғ а келмсйді.Сондық тан, жалпылау дең гейіне, қ ү былыстардың терең мә нін тү сінетін, білуге байланысты ойлаудың жоғ арғ ы немесе томенгі дейгейлерін ажыратуғ а болады. Осындай ә р тү рлі денгейдегі ойлаудың тү рлері ретінде қ арапайым коріністегі кө рнекі ойлаумсн берілген корініс шегінен шығ атын теориялық ойлауды боліп корсетугс болады.Осылайша, шығ у тегі мен пайда болуы (генезі) бойыншаойлау келссі тү рлерге жіктеледі:

1. Корнекі-ә рекеттік ойлау - мә селені шешу жағ даятын шынайытү рлендірстін, бакыланатын қ озғ алыстық ә рекет аркылы ісксасатын ойлау тү рі.

2. Кө рнекі-бейнелік (бейнелік) ойлау — жағ даят тек бейне жоспарында гана тү рленетін ойлау тү рі.

3Сө здік-логикалық - тілдің жә нс тілдік қ ұ ралдардын комегімсн шығ арылатын ү ғ ымдарды, л о г и к а л ы к қ ұ рылымдарды пайдаланумен сипатталатын ойлаудың нсгізгі тү рлерініц бірі. Сонымен катар психологияда ойлаудың қ ос к л а с с и ф и к а ц и я да танымал.

1. Мә селенің тү ріне байланысты:

1) Теориятқ ойлау - гылыми ү ғ ымдарды пайдалану негізгі зандар мен срсжслерді танып-білү дсн тү ратынойлаудың жоғ арғ ы дамыган тү рі.

Практикалыц ойлау - ақ иқ атты физикалық тү рде ө згертугедайың дық кү йін (мақ сат қ ою, жоспар, жоба, схема қ ү ру) білдіретін ойлау тү рі. Бү л онлау тү рі кең ес ғ алым-психолоіы Б.М.Тепловпенедә уір кө п зерттелінген.

2. Таным тү рі бойынша:

1) Эмпирикалық ойлау - теориялық ойлаумен салыстырғ анда,