Болашақта өз кәсібіңізде пайдалана алатын психологиялық білімдерді түсіндіріңіз

Клиентпен жұ мыс барысында ә леуметтік терапия психикағ а ық пал ету ә дісін қ олданатын психотерапиямен тығ ыз байланысты. Бұ л ық пал ету пациенттің мазасыздығ ын тудыратын сезімдерін, ойларын, импульсін, қ атынасын жә не психологиялық симптомын ретке келтіруге байланысты, адамғ а немесе топтарғ а кө мек кө рсетудің мақ сатты бағ ытталғ ан, жү йелі шараларды қ амтиды жә не де психологиялық теориялар мен ә дістерге негізделген болып табылады. Психотерапевт-дә рігер негізінен жү йке жү йесі ауыратындармен жә не адамның басқ а да жү йке-психологиялық патологияларымен жұ мыс жасайды.

Психотерапияның негізгі 4 моделі белгілі:

– психотерапия, клиенттің соматикалық жә не психикалық жағ дайына ық пал ететін емдеу ә дісі ретінде (психотерапияның медициналық моделі);

– психотерапия, қ оғ амдық бақ ылау қ ұ ралы жә не қ ызмет етуші сипатына сай жасалатын амалдар ә дісі ретінде (ә леуметтанулық модель);

– психотерапия, тұ лғ аны зерттеу процесінің ә дісі ретінде (психологиялық модель);

– психотерапия, адамдар арасындағ ы ө зара байланыс барысында пайда болатын кешенді қ ұ былыс ретінде (философиялық модель).

Психогимнастика – психотерапияның бір тү рі, ық пал ету қ озғ алыстық мә нерге, мимикағ а, пантомимикағ а негізделеді. Жаттығ улар екі мақ сатқ а жетуге: 1) топ қ атысушыларының эмоционалды арақ ашық тығ ын қ ысқ артуғ а жә не 2) қ ысымды азайтуғ а, сонымен бірге ө зінің жә не басқ а адамдардың қ алауы мен сезімін кө рсете білуді қ алыптастыруғ а бағ ытталғ ан. Мысалы, қ ысымды азайту ү шін қ олданылатын жаттығ улар ө те қ арапайым: мен судың ү стімен, ыстық қ ұ мда жү ріп келемін, жұ мысқ а асығ ып бара жатырмын, жұ мыстан қ айтып келе жатырмын жә не т.б. Ымдауды, дене қ имылын, қ озғ алыс пен сезінуді біріктіретін болса, ө зінің сезімдері мен ойын сө зсіз-ақ толық жеткізуге болады.

Табиғ и психотерапия немесе табиғ атпен емдеу ә дісі. Кей жағ дайда бұ л ә дісті ландшафт терапия деп те атайды. Бұ л ә дістің маң ыздылығ ы ә леуметтік орта урбанизациясы салдарынан жоғ арылай береді, экологиялық жағ дайдың тө мендеуі, адамның табиғ аттан шеттетілуінің жоғ арылауынан кө рінеді.

Логотерапия немесе сө йлеу психотерапиясы. Арнайы маман клиентпен ә ң гімелесу барысында, оның бойында қ иындық тарын жең е алу қ абілетін қ алыптастыруғ а ұ мтылады. Клиент тұ лғ асында қ айта қ алыптасу болуы тиіс, себебі клиент ө зінің бойынан конструктивті ө згерістерді ө з бетімен кө руі қ ажет. Бұ л адамның ө зіне деген қ анағ аттану сезімін тудырады, ө зін-ө зі сыйлау дең гейі жоғ арылайды, толық қ анды тұ лғ аның қ алыптасуына ық пал етеді.

Психологияғ а баса назар аудару, тұ лғ аның ә леуметтенуінің дә стү рлі институтының тоқ ырауымен, қ оғ амдық қ ұ рылымның ө згеруімен жә не қ оғ ам ө мірінде тұ лғ алық факторлар рө лінің ө суімен сипатталатын адамзат алдында тұ рғ ан «технологиялық революция» кезең імен сипатталады.

Ә леуметтік қ ызметкер – клиентке біздің Жер бетінде ө мір сү руіміздің мә ні туралы, соның ішінде адам ө міріне маң ызды болып табылатын сұ рақ тарына жиі жауап беруіне тура келеді. Ф.М. Достоевский: «адамның ө мір сү руінің мә ні, оның ө мір сү руінде ғ ана емес, оның не ү шін ө мір сү руінде» деген болатын.

Психология – дінде, ө нерде, медицина салаларында жә не бұ қ араны басқ арудағ ы ә леуметтік технологияда қ олданылатын бұ рыннан бар білімдерге сү йену арқ ылы пайда болғ ан ғ ылым.

Осылайша, діни адамның барлық ө мірі ә ртү рлі психотехнологиялық ә діс-тә сілдермен байланысты. Мысалы, қ ылмыс жасағ ан адамғ а кө мектесетін діни қ ызметкерге жү гіну; ө ткен кү ннің ауытпалық тарынан арылып, ұ йық тау алдында қ алыпты жағ дайды орнату ү шін оқ ылатын уақ ытша дұ ғ алар; шоқ ындыру мен некелестіру, қ айтыс болғ ан адамғ а жасалатын ырымдар жә не т.б.

Іс жү зінде барлық тарихи кезең дерде адамдық ө ркениеттің дамуында билік пен білімге ие бола отырып, монархтар, президенттер, шіркеу қ ызметкерлері, шамандар жә не т.б. ө з мақ саттарына жету ү шін психотехникалық ә дістерді қ олданғ ан.

Батыс елдерінде қ олданылатын ә ртү рлі психологиялық теориялар, ә леуметтік қ ақ тығ ыстарды ушығ у дең гейіне жеткізбеуге тырысады жә не ең бек етушілерді «ө з еркімен» кө мектесуге итермелейді.

Кө птеген мамандар мен емшілер клиентке ық пал ету тұ рғ ысында, яғ ни ә ртү рлі ө сімдік жә не минералды қ ұ ралдарды, дә стү рлер мен ырымдарды, мысалы, кө п адамдардың алдында ө з қ ателігін мойындау сияқ тыларды пайдалану арқ ылы, оның эмоционалды жағ дайын жоғ арылатады.

Психологиялық ық пал ету сиқ ырлық сипатқ а ие. Бұ л ық пал етудің тиімділігі – индивид ө зіне қ олданылатын ә дістердің ә сер ететіндігіне сенеді. Осы жағ дайда адамдардың эмоционалдық тұ рғ ыда жә не ақ паратты алудағ ы қ ажеттіліктері қ анағ аттандырылады.

Ә леуметтік жұ мыстың технологиялық аспектілерінің ерекшелігі ол индивидтің ә леуметтік мә ніне сү йене отырып жә не адам психикасын ескеру барысында мақ сатты бағ ытталғ ан ә леуметтік іс-ә рекетті қ арастырады.

Психологияның ө з алдына қ оятын негізгі міндеті – бұ л адамғ а ө мірін мә нді, мағ ыналы етуге ө мірлік кү штерді дамыту, кө мекке мұ қ таждарды қ олдау болып табылады.

Адам – терең ә леуметтік тіршілік иесі жә не ә лем мен қ оршағ ан орта ү ндестігінде ө мір сү руге деген қ ұ штарлығ ы психиканың қ алыпты жұ мыс жасауының сапасын қ ұ райды. Кез келген индивид ү шін психологиялық қ орғ аныс физиологиялық, психологиялық жә не ә леуметтік дең гейде жү зеге асады. Аталғ ан дең гейлердің ә рқ айсысы ө здігімен функционалдық жү йелерді кө рсетеді.

Психологиялық қ орғ аныс белсенді психикалық феномен болып табылады жә не тұ лғ аның жеке мінез-қ ұ лқ ымен анық талады. Сондық тан осы жеке мінез-қ ұ лық қ а ық пал ете отырып, психологиялық қ орғ аныс механизмін мақ сатты бағ ытталғ ан жаттығ улар арқ ылы кү шейтуге болады.

Бү гінгі таң да психологияның дербес ғ ылым салалары бө лініп шығ уда: инженерлік психология, медициналық психология, қ ұ қ ық тық психология, психодиагностика, психотерапия жә не т.б. Іс жү зінде ә рбір, кә сіби қ ызмет тү рі психологиялық аспектіге ие. Ә леуметтік жұ мыстың ө згешелігі, оның технологиялық кө зқ арастары, жалпы психологияның тү йіскен жерінің дамуында, ә леуметтік психологияның, психодиагностиканың жә не т.б. ә леуметтік кә сіптің мақ саттарын, адамның психикасының ерекшеліктерін қ арастыра отырып, ә леуметтік жә не тұ лғ аның маң ызына сү йенеді.

Психологияның алдына қ ойғ ан ең маң ызды мә селесі ол адам ө мірінің жақ сырақ жә не маң ызды болуына кө мектесу болып табылады.

Бұ л ү шін психологияда ә ртү рлі ғ ылыми ә дістер жә не олардың нұ сқ аулары қ олданылады:

– Бақ ылау – сырттай (сырттан бақ ылау), іштей, еркін, стандартталғ ан, енгізілген;

– Сауалнама – ауызша, жазбаша, еркін, стандартталғ ан;

– Тест – тест-сұ рақ нама, тест-тапсырма, жобалық тест;

– Ү лгілеу – математикалық, логикалық, техникалық, кибернетикалық;

– Эксперимент – зертханалық, табиғ и.

Бұ л ә дістер (олардың нұ сқ аулары) фактілерді анық тау мақ сатында алғ ашқ ы ақ параттарды жинау мен ө ң деуге арналғ ан. Сонымен бірге математикалық статистикалық жә не сапалық талдау қ олданылады.

Психология саласынан қ ажетті білімі жоқ ә леуметтік қ ызметкер ү шін клиентке ық пал ету ә дістерін игеру қ иындық туғ ызады.

Психология ғ ылымы ә леуметтік жұ мыста клиентке ық пал етудің ә ртү рлі ә дістерін қ олдануғ а мү мкіндік береді.

Ә леуметтік–технологиялық ә дістер, ә діснамалар, тә сілдер мен қ ұ ралдар, процедуралар салыстырмалы тү рде дербестікке ие бола алады, бірақ олар бә рінен бұ рын ө здері қ ұ рылғ ан сол ғ ылыми мектепке тә уелді болады. Психология ә леуметтік жұ мыста тұ лғ ағ а ық пал ететін ә ртү рлі ә дістерді қ олдануғ а мү мкіндік береді. Қ олданылып отырғ ан психологиялық ә дістер тек ә дістемелік жә не теориялық жағ дайда ғ ана емес, технологиялық тұ рғ ыда да негізделеді.

Ә леуметтік жұ мыс технологиясының психологиялық қ адамдағ ы мінездемесіне қ ысқ аша ғ ана тоқ талсақ.

Терең детілген психология (психодинамикалық теориялар) – психоталдау (З.Фрейд), жеке психология (А.Адлер), аналитикалық психология (А.Берн) жә не т.б.

«Психологиялық қ орғ ау» тү сінігі психологиялық бағ ыт ө кілдерімен енгізілген саналы жә не бейсаналы қ ақ тығ ыстардың кү рделі клиникалық салдарын болдырмау тә сілі ретінде қ арастырылғ ан. Қ азіргі психодинамикалық теориялар ү лкен айырмашылық тарғ а ие, бірақ олардың барлығ ын З.Фрейдтің психоталдау туралы ойлары байланыстырады. З.Фрейдтің концептуалды кестесіне сай, психологиялық қ орғ ау саналы мен бейсаналы арасындағ ы қ ақ тығ ысты шешу қ ұ ралы ретінде қ олданылады.

З.Фрейд бойынша қ орғ ау механизмі туа пайда болады, оқ ыс оқ иғ а жағ дайында іске қ осылады жә не ішкі қ ақ тығ ысты жою қ ызметін атқ арады. Алдағ ы уақ ытта бұ л концепцияғ а біршама ө згертулер енгізілді: психологиялық қ орғ ау туа пайда болатын емес, индивидуалды даму процесі кезінде қ ол жететін психиканың қ ұ рылымдық компонентімен, тү сіндіріледі; психологиялық қ орғ аудың бағ ыттылығ ы бә рінен бұ рын социогенді қ ақ тығ ыстарғ а шоғ ырландырылады; психологиялық қ орғ аудың механизмдері мен нұ сқ алары даму мен ү йренудің ө німдері ретінде қ арастырылады.

Адам, балалық шағ ынан бастап белгілі бір тепе-тең дікті табу ү шін ішкі (ә леуметтік) жә не сыртқ ы (бейсаналы) кү штер арасында қ ақ тығ ыстар мен кү йзелістерді басынан ө ткізеді. Сондық тан да ә леуметтік қ ызметкер психолог ретінде клиентке жағ ымсыз сыртқ ы қ ұ былыстарды жең е алу механизмін қ олдана білуге ү йрету қ ажет.

Тұ лғ аның қ орғ ау механизмдерінің бірнеше нұ сқ алары бар, осылардың индивид ө зін психологиялық кү йзелістер мен жағ ымсыз жағ дайлардан қ орғ ай алады. Бірнешеуіне қ ысқ аша тоқ талып ө тсек: «ығ ыстыру» – орындалмайтын тілектер мен қ олайсыз қ алаулар тыныштық ү шін санадан ығ ыстырылады, бұ л тез арада азат етуге алып келеді; «орнын басу» – ауру белгілерін орнын басатын объектілерге ауыстыру (кемшіліктері: жауап беруші жең ілдеуді сезінеді, ал орнын басушы объект азап шегеді, алайда бумеранг эффектісі орын алып, негативтің алғ ашқ ы субъектіге қ ай оралуы мү мкін); «сублимация» – қ ысым энергиясы толығ ымен ә леуметтік-тиімді іс-ә рекетті орындау барысында жү зеге асырылады: шығ армашылық, спорт жә не т.б. (кемшіліктері: қ ысымның себептері ескерілмейді, сиблимацияланғ ан қ ысым жоғ алып кетпейді, тіпті фрустрацияның да орын алуы мү мкін); «қ ашқ ындық» – адам сыннан қ ашады жә не соның арқ асында психологиялық қ ысымнан да қ ұ тылады (кемшіліктері: себептері анық талмайды, болашақ та ө зін-ө зі реттеумен қ иындық тар туындауы мү мкін); «тұ ншық тыру» – есірткі (ішімдік) қ ақ тығ ыстарды, қ орқ ынышты жою, иллюзиясын қ алыптастырып, белгілі бір кү шке ие болады (кемшіліктері: ішімдікке, есірткіге тә уелділік жә не т.б.).

Сондай-ақ, психологиялық қ орғ аудың маң ызды механизмдері болып: фиксация (бір тарапты ұ стану, қ орғ ану тү рі), регрессия (дамудың бастапқ ы кезең інде стресс жағ дайында қ айтару), ауысу (бейсаналы уайымды физикалық салағ а орналастыру, мысалы, бас ауруына), азғ ырушылық мінез-қ ұ лық – адамның басқ а адамның бойында махаббатын немесе ашуын тудыратын іс-ә рекетке баруы.

Ә леуметтік жұ мыстағ ы бихевиористік (мінез-қ ұ лық психологиясы) бағ ыт – ә леуметтік білім, ә леуметтік біліктілік тренингі; ө зін-ө зі оқ ыту; когнитивті терапия; рационалды-эмоционалды терапия (А. Эоллис) жә не т.б. Бұ л бағ ыттың мә ні адам мінез-қ ұ лқ ына қ оршағ ан ортаның ә сер етуін зерттеу болып табылады. Бихевиоризм ү шін адамның ойы мен іс-ә рекеттері де маң ызды болып табылады. Бастапқ ы ә діснамалық ұ станым бұ л адамның іс-ә рекеттеріне баса назар аударылады.

Сондық тан да бұ л бағ ытта ә леуметтік қ ызметкер психолог ретінде клиентке ө мірдің мә ні мен қ ұ ндылығ ын жә не оның ә леуметтік шынайылық тағ ы орнын, екінші жағ ынан, ө мірдің жетістіктері мен қ ұ ндылық ты бағ дарларын ашып кө рсетуге мү мкіндік беретіндей жақ сы қ арым-қ атынаста болуы қ ажет.

Ә леуметтік жұ мысты технологиялық аспектіде қ арастыратын болсақ, ол: клиентпен жұ мыс жоспарын жү зеге асыру барысында оның ашық тығ ы мен нақ тылығ ы; клиенттің іс-ә рекеті мен мінез-қ ұ лқ ы туралы ақ паратпен хабардар болу жә не талдау; болашақ тағ ы іс-ә рекеттерді жоспарлау барысында ә леуметтік мә нді мақ саттарды бірігіп дайындау ә дістемелік негіздері бойынша. Сонымен бірге техникалық тә сілдер сияқ ты басқ а да ә дістер болуы мү мкін, мысалы табандылық қ а жаттық тыру, релаксацияғ а жаттығ у, мінез-қ ұ лық ты ү лгілеу жә не қ алауындағ ы мінез-қ ұ лық қ а ынталандыру; белгілі бір қ ұ былыстың қ айталануының алдын алу стратегиясы жә не т.б.

Когнитивтік психология бағ ыт ретінде кибернетика, информатика, ЭВМ-ді программалаудың дамуымен байланысты пайда болды жә не адамның ойлауы мен санасын жоқ қ а шығ аратын, адамның мінез-қ ұ лқ ын тө мендететін белгілі бір дең гейде психологиялық концепциялардың кемшіліктері байқ алды. Мұ нда бастысы, адам ө зі жә не ә лем туралы ә ртү рлі ақ паратты қ абылдауы мен ө ң деуі, сақ тауы жә не оны шешім қ абылдауда қ олдануы, оның нақ ты ә леуметтік шынайылық шең беріндегі жү зеге асырылуы маң ызды болып саналады. Когнитивтік психологияда адам санасының қ алай қ ұ рылғ андығ ы, оның білім жү йесі жә не есептеуіш машинағ а ұ қ састығ ы қ арастырылады. Когнитивті психологияның негізгі зерттеу объектісі сызба болып табылады. Когнитивті сызба (қ абылдау, ес, ойлау жә не т.б. когнитивті ө німдер) – туа берілгендер мен қ ол жеткендер арқ ылы индивид қ абылдайды, ө ң дейді жә не ө ткені мен болашақ туралы ақ паратты сақ тайды.

Когнитивті бағ ыттың ө кілдері адамның ә лем туралы ойлауы, кө птеген мү мкіндіктердің ішінен таң дау жасауы жә не белгілі бір ә леуметтік нақ тылық шең берінде шешім қ абылдай білуі маң ызды деп санайды. Когнитивтік терапияның негізгі принципі адамдардың эмоциясы мен мінез-қ ұ лқ ының тү рлері олардың қ иялы мен сенімдеріне негізделіп пайда болады. Сондық тан да, ә леуметтік қ ызметкер клиенттің когнитивтік ережесін ө згертуге, оның эмоционалды жә не мінез-қ ұ лық тық мә селелерін шешуге кө мектесуі қ ажет.

Кө п жағ дайда, когнитивтік терапия эмоционалдық мә селелерді шешуде қ олданылады. Мұ ндай мә селелермен ә леуметтік қ ызметкерлер клиенттің бойындағ ы жабығ уды жоюмен байланысты жұ мыстар жү ргізгенде жиі кездеседі. Когнитивті бағ ыттың ерекшелігі бұ л клиенттің мінез-қ ұ лқ ына ә сер ету, оның ойлауына ық пал ету болып табылады.

Гуманистикалық бағ ыт – гештальттерапия (Р.Перлс), топтық терапия (К.Роджерс), логотерапия (В.Франкл), психодрама (Дж.Морено) жә не басқ алары. Гуманистік теория адамның іс-ә рекеті, ө мірі мен тағ дыры қ оршағ ан ортағ а емес, оның ішкі жағ дайына тә уелділік мә селесін қ арастырады.

Гештальтпсихология (қ ұ рылымдық психология) бағ ыт ретінде жаратылыстану ғ ылымына сү йенеді. Бұ л бағ ыттың ө кілдері кү рделі, біртұ тас психофизиологиялық жү йелердің, қ абылдау, ес, ойлау, тұ лғ а мен тұ лғ алық қ атынастар арқ ылы біржақ ты психикалық қ ұ былыстардың қ алыптасуын зерттеуге ұ мтылады. Гештальттерапия клиентке психикалық ық пал етуді талдау ү шін микротехниканың сызбалық тә сілдерін кең інен қ олданады.

Осы сала бойынша ғ ылымғ а ү лес қ осқ ан психологтар қ атарына Л.С. Выготский, С.Л. Рубинштейн, А.Р. Лурия, А.Н. Леонтьев, А.В. Запорожец, Д.Б. Эльконин, П.Я. Гальперин жә не т.б. атауғ а болады. Психология ғ ылымының ә дістері мен тә сілдерінің кө пшілігі ә леуметтік тә жірибеде белсенді тү рде пайдаланылуда.