Лекция 2. Тақырабы: Өзгергіштік және оның әдістерін зерттеу.

Тақ ырабы: Ө згергіштік жә не оның ә дістерін зерттеу.

Мақ саты: Ө згергіштік типтерімен, биометриядағ ы негізгі тү сініктерімен, мә леметтреді жазу ережелерімен таң ыстыру. Вариациялық қ атарларды қ ұ руды ү йрету.

Кілтті сө здер: варианта, жиілік, сандық, сапалық ө згергіштік, вариация.

Негізгі сұ рақ тар жә не қ ыскаша мазмұ ны:

1). Ө згергіштік, варияция типтері.

Ө згергіштік деп – туыстас бір топқ а жататын особьтардың арасындағ ы айырмашылық ты айтады. Ө згергіштік барлық тірі организмдерге тә н қ асиет. Ол сыртқ ы орта жағ дайларының ә серінен (модификациялық ө згергіштік) немесе организмнің тұ қ ым қ уалаушылық қ асиеттерінің ө згеруі ә серінен (мутациялық жә не комбинативтік ө згергіштер) пайда болады.

Табиғ аттан сандық жә не сапалық ө згергіштіктер байқ алады. Сандық ө згергіштіктерге: масақ тағ ы дә ндердің ә ртү рлі саны, ө сімдіктегі жемістердің саны, тауық тың жұ мыртқ аларының саны, сиырдың сү ттілігі саны, тұ қ ымдағ ы белоктар мен майлардың ә ртү рлі мө лшері т.б. мысал бола алады.

Сапалық ө згергіштіктерге: ө сімдік гү лдерінің сан аулан тү стері, формалары, жемістердің дә мі, ө сімдік жапырақ тарының немесе жануарлар терілерінің сан аулан тү стері т.б. мысал бола алады. Кө пшілік жағ дайда сапалық ө згергіштікті сандық ө згергіштіктерге айналдыруғ а болады, мысалы, гү лдердің тү сі ондағ ы белгілі пигменттің мө лшеріне жә не клетка шырынының қ ышқ ылдық дә режесіне тә уелді, ал жемістердің дә мі олардағ ы қ анттардың, қ ышқ ылдардың жә не пектин заттарының мө лшеріне байланысты т.б. Бірақ мұ ндай ә дістерді жиі қ олдануғ а болмайды. Ө йткені ол жұ мысты мү лде қ иындатып жібереді. Биометриялық ә дістердің кө мегімен ө згергіштіктің осы екі тү рінде (сандық, сапалық) зерттеуге болады.

Сандық ө згергіштік санаулармен, ө лшеулермен немесе химиялық талдаумен зерттелінеді. Ө згергіштіктерді ү зілісті жә не ү зіліссіз деп ажыратады. Ү зілісті ө згергіштіктер санау жолымен зерттелінеді жә не осылайша аталу себебі зерттелетін особътардың арасындағ ы айырмашылық ә р уақ ытта 1-ден кем болмайтын бү тін сандар арқ ылы белгіленеді (Бидайдың масағ ында 10, 15, 46 жә не т.б. дә ндер болуы мү мкін, бірақ 10, 5 дә н болуы мү мкін емес).

Ү зіліссіз ө згергіштіктер ө лшеулер, химиялық талдаулар жасау жолымен анық талады. Мұ ндай жағ дайларда зерттелінетін сандық белгілер бү тін сандар арқ ылы да жә не бө лшек сандар арқ ылы да беріле алады. Ө лшеу неғ ұ рлым дә ліректеу болса, зерттелген объектілердің арасындағ ы айырмашылық тар да солғ ұ рлым аз болады.

2). Мә леметтерді жазу ережелері, вариациялық қ атарды қ ұ ру.

Белгілердің сандық кө рсеткіші варианта немесе дата деп аталады жә не v немесе х – пен белгіленеді. Вариантардың тө меннен жоғ арығ а ө сіп немесе жоғ арыдан тө менге кеміп орналасу тә ртібі вариациялық қ атар қ ұ райды. Вариациялық қ атар қ ұ ру ү шін максимал жә не минимал варианттар табылады да, олар белгіленеді. Біздің мысалымызда минимал варианта 12, максимал варианта 20. Минимал вариантамен максимал вариантаның арасындағ ы айырма ө згерудің тербелу ө рісі немесе ө згергіштіктің шайқ алу шегі деп аталады.

Белгілі бір іріктеуде ә рбір вариантаның неше рет кездесетіндігін кө рсететін сан жиілік деп аталады жә не f ә рпімен белгіленеді.

Вариациялық қ атарды графика арқ ылы бейнелеу вариациялық қ исық деп аталады. Вариациялық қ атардағ ы ең кө п кездесетін вариантаны мода деп атайды. Вариациялық қ атардың ортасында орналасқ ан варианта медиана деп аталады. Мода Мо, ал медиана Ме белгілерімен белгіленеді.

Ө здік бақ ылауғ а арналғ ан сұ рақ тар: 1. Вариациялық қ атар дегеніміз не? 2. Экспликация дегеніміз не? 3. Полигонды орналасу дегеніміз не? Кө птө белі қ исық тардың пайда болу себептері. 4. Ө згергіштік дегеніміз не?