Лизингтік қызметтер нарығының сегменттері.

Лизингтік қ ызметтер нарығ ы сегментердің бір белгісі ретінде лизингтік келісімдердің алынуына оның осы сегменттегі сұ раныс ерекшеліктерін анық тайтындығ ы, ал екінші белгі ретінде лизингке алушылардың алынуына, олардың сұ раныстарының сипатын анық тайтындығ ы ә сер етті.

Енді, осы суретте кө рсетілген лизингке алушы тұ лғ алардың ә рбір типіне неғ ұ рлым толығ ырақ сипаттама берейік.

Қ аржыгерлердің ү шінші Конгресінде Қ Р-ң Елбасы Н.Ә.Назарбаев Қ Р-ң Ү кіметіне жә не Қ Р Ұ Б-не индустриялдық саясат шең берінде приоритеттік

маң ызы бар салаларды нақ ты анық тауды жә не оларды қ аржыландыру механизмін дамытуды тапсырғ аны белгілі.Элемдік тә жірибе кө рсетіп отырғ андай қ оғ амдағ ы экономикалық, саяси, ә леуметтік сұ рақ тарды шешуде шағ ын бизнестің ерекше роль атқ аратындығ ы белгілі. Шағ ын кә сіпкерлік жалпы экономиканың дамуының қ озғ аушы кү ші бола отырып, халық ты жұ мыспен қ амту дең гейін қ амтамасыз етеді жә не қ оғ ам тұ рақ тылығ ының негізі – орта класты қ алыптастыру кө зі болып табылады.

Міне осы шағ ын кә сіпкерліктің дамуына ә сер ететін факторлардың бірі сә йкес қ аржылық қ ызметтер секторының дамуы болып табылады.Себебі,

кө птеген кә сіпорындар ү шін маң ызды мә селелердің бір қ осымша қ аражаттарының кө зін іздестіру болып табылатындығ ы белгілі. Ал 2003 жылы қ араша айындағ ы деректер бойынша банктік сектордан шағ ын бизнеске бө лініп отырғ ан ақ ша қ аражаттары жалпы экономикағ а бө лінген несиелердің 22, 7% ғ ана қ ұ рап отыр. Оны тө мендегі кестеден кө руге болады.

Шағ ын кә сіпкерлік субъектілеріне коммерциялық банктерден бө лінген несиелер млн тең ге

Осы кестеден кө ріп отырғ анымыздай, соң ғ ы бес жылда коммерциялық банктерден шағ ын кә сіпкерлікке бө лінген несиелер 19%-ке ұ лғ айғ анымен, оның жалпы экономикадағ ы ү лесі салыстырмалы тү рде ө те тө мен. Сонымен бірге, банктерден несие алу ү щін клиенттерге қ ойылатын талаптардың қ атаң дылығ ы шағ ын кә сіпорындардың негізгі ө ндірісін техникалық жабдық тауғ а несие алу мү мкіндіктерін тө мендетеді. Сондық тан бү гінгі кү ні шағ ын кә сіпкерлердің пайдаланып отырғ ан қ ұ рылғ ыларының кө бі техникалық жә не моральдық жағ ынан да тозғ ан.

Осы сегментке тә н сипаттық белгілердің бірі-шағ ын кә сіпорындарды қ аржыландыру кү рделі қ аржылық салымдардың неғ ұ рлым тә уекелділігі жоғ ары тү рі болып табылатындығ ы. Оның себептеріне тө мендегілерді жатқ ызуғ а болады.

1.Шағ ын кә сіпорындардың кө бісінің кепілге қ оятын ө тімділігі жоғ ары мү ліктері жоқ.

2.Шағ ын кә сіпорындарда біліктілігі жоғ ары мамандардың аздылығ ы немесе жоқ тығ ы.

3.Қ арызғ а алынғ ан қ аражаттардың ө з мақ сатына пайдалануына бақ ылау жү ргізудің нақ ты мү мкіндіктерінің жоқ тығ ы.

Осы себептерге сә йкес шағ ын бизнеспен жұ мыс істеуге шешім қ абылдағ ан несиелік мекемелер мынадай мә селелерге кездеседі:

1.Кө птеген экономикалық қ аржылық ақ параттарды талдаудағ ы жә не шағ ын кә сіпорындардың осы ақ параттарды берудегі кә сіби дең гейлерінің тө менділігі;

2.Шағ ын кә сіпорындардың пайдаланатын қ ұ рылғ ылардың кө п тү рлілігі.

Осындай қ аржылық инвестициялардың тә уекелділігінің жоғ арлылығ ы шағ ын кә сіпорындар ү шін банктерден берілетін несиелердің бағ асы мен мерзіміне де ә серін тигізеді.

Ал, лизингтік қ атынастар осындай тығ ырық тан шығ удың бір жолы болып табылады, себебі лизингтік қ атынастар кезінде несие беру ү шін қ ажетті қ амтамасыз ету мө лшеріне қ ойылатын талаптар банктік несиеге қ арағ анда салыстырмалы тү рде тө мен.

Біздің ойымызша, бү гінгі кү ні лизингтік компаниялар шағ ын бизнес сегментін игеруге неғ ұ рлым кө бірек ұ мтылулары қ ажет. Ол ү шін лизингтік компаниялардың ең тө менгі шығ ындармен қ амтамасыз етілетін перспективті инвестициялық жобаларды таң даудың тиімді механизмін қ ұ ру арқ ылы, шағ ын кә сіпкерлер сегментіне тә н тә уекелділіктерді тө мендетуге мү мкіндіктері болуы керек.

Міне осы стратегия осы сегментте белгілі бір жетістікке қ ол жеткізуге кө мегін тигізеді.

Сонымен біздің ойымызша, шағ ын кә сіпкерлер сегментімен лизингтік қ атынастар орнатудың міндетті шарттарының бірі перспективті жобаларды таң даудың тиімді механизмінің болуы. Осы жерде ең алдымен осы механизмнің міндеттері мен параметрлерін анық тау керек. Яғ ни, бір жағ ынан ө мірлік қ абілеттілігі жоқ бермеуді, ал екінші жағ ынан ө те қ атаң талаптар қ ою арқ ылы барлық жобалардың тым қ атты сұ рыпталуын болдырмауды ескеру қ ажет. Бұ л жерде лизингтік компанияның лизингтік келісім-шарттарды бекіту ү шін қ аралатын жобалар санын тә уекелділіктерді жоғ арылатпай кө бейтуге, яғ ни кө рсетілген екі талапты біріктіруге мү мкіндіктері болуы қ ажет.

Осындай тығ ырық тан шығ удың бір жолы біздің ойымызша, лизингтік қ атынастарғ а ә ртү рлі ұ йымдарды тарту арқ ылы қ аржыландырудың кө птеген схемаларын қ ұ ру. Бү гінгі таң да, лизингтік қ атынастарғ а гарант ретінде мемлекеттік органдарды немесе ө мірлік қ абілеттілігі неғ ұ рлым жоғ ары жеткізушілерді тартудың ө те ү лкен потенциалы бар. Себебі, қ азіргі кезде мемлекет экономиканың кейбір нақ ты салаларын дамытуғ а ү лкен қ ызығ ушылық танытып отыр.

Сонымен бірге, лизингтік компаниялар қ ұ рылғ ыларды тиімді басқ аруды ұ йымдастыру арқ ылы ө з тә уекелділіктерін тө мендете алады. Яғ ни, лизингтік компания ө з қ асиетіне тә н емес қ ызметтерді де ө зіне жартылай алуы мү мкін. Ол ү шін лизингтік компания лизингтік келісімді бекіту ү шін қ ажетті кө птеген экономикалық жә не қ аржылық ақ параттарғ а талдау жү ргізу жұ мыстарын ө зі атқ аруы қ ажет. Себебі, біз жоғ арыда айтып кеткеніміздей, кө птеген шағ ын кә сіпорындарда осындай ақ параттарды беру ү шін біліктілігі жоғ ары мамандар аз немесе мү лдем жоқ. Бірақ осындай схема бойынша ә рбір жобаны таң дау лизингтік компания ү шін де қ ымбатқ а тү сетіні белгілі. Сондық тан лизингтік компания ө з шығ ындарын азайту ү шін халық шаруашылығ ының перспективті салалары мен бағ ыттарын ү немі қ адағ алап отыру қ ажет. Содан кейін ол белгілі бір жеткізушіні таң дайды жә не сол қ ұ рылғ ыларды пайдалану арқ ылы ө ндірісті жү ргізудің, дамытудың есептейді. Осындай жұ мыстар атқ арылғ аннан кейін лизингтік компания перспективтілігін толық белгілі бір қ ұ рылғ ыларды лизингке беру ү шін конкурс жариялауы керек. Лизингтік қ атынастар механизмін жетілдірудің бұ ндай жолын лизингтік компаниялардың қ осымша қ ызметтерін дамыту стратегиясы деп те атауғ а болады. Бұ л жағ дайда лизингтік процесті шартты тү рде ү ш кезең ге бө ліп қ арастыруғ а болады.

1-кезең дайындық жұ мыстарын жү ргізу, яғ ни шағ ын кә сіпорындар ү шін перспективті қ ұ рылғ ыларды таң дау жә не талдау кезең і. Осы дайындық кезең іеде лизингтік компаниялар ө те кө п жұ мыстар атқ аруы қ ажет. Ол ү шін ең алдымен қ ұ рылғ ыларды ө ндірушілерден немесе т.б. кө здерден шағ ын кә сіпорындар мен ә р тү рлі қ ұ рылғ ылар ү шін перспективті нарық тар туралы ақ параттар жинақ тау қ ажет. Осы жинақ талғ ан ақ параттардың ішінен белгілі бір белгілерге сү йене отырып қ ұ рылғ ылар таң далады. Содан кейін таң далғ ан қ ұ рылғ ан лизингке беру бойынша схемалар қ ұ растырылады. Бұ л жағ дайда тә уекелділіктерді басқ ару, қ аржыландыру кө здерін оптимизациялау сияқ ты факторлар да ескерілуі қ ажет. Осы кезең нің негізгі мақ саты лизингке алынғ ан қ ұ рылғ ылар есебінен ө ндірілетін ө німдер немесе кө рсетілетін қ ызметтерге деген тө лем қ абілеттілігі бар сұ раныс мө лшерін бағ алау. Міне осында болжам жасау кезіндегі жіберілген қ ателер қ аржылық шығ ындар ә келуі мү мкін.

Егер осындай бағ алау білікті тү рде жү ргізілсе, онда нарық тан ө з орнын тапқ ан лизингке берілген қ ұ рылғ ылар есебінен отандық нарық ө ндірілген тауарлар мен кө рсетілген қ ызметтерге тола бастайды, яғ ни тауарларды немесе қ ызметтерді сату жә не ө ткізу процестері жылдамдатылады.

Ә рине, бұ ндай қ ызмет (қ осымша қ ызметтер кө рсету) лизингтік компанияның міндетіне жатпайтындығ ы белгілі. Сондық тан осындай сұ рақ тарды шешу ү шін басқ а ұ йымдардың қ ызметтеріне сү йену қ ажет болады. Бұ л жерде кө птеген жұ мыстарды жеткізушілердің ө здері орындауы да мү мкін. Себебі, олар ө з қ ұ рылғ ыларының нарығ ымен, оның болашағ ымен, ө здерінің потенциалды клиенттерімен неғ ұ рлым жақ сы таныс.

Сондық тан олар лизингтік компаниялар ү шін мейлінше толық ақ параттар бере алады. Осы механизмге лизингтік компаниялар мен қ ұ рылғ ыны сатушылар немесе ө ндірушілердің бір-біріне жақ ындасуы да ү лкен қ озғ ау салуы мү мкін. Осындай схеманың негізінде лизингтік компанияның қ ұ рылғ ыларды сатушылармен қ арым-қ атынастарын дұ рыс ұ йымдастыру идеясы жатыр. Қ ұ бірлесіп жұ мыс істеу ө з атынан болмаса да жарнамалау ұ сыну мү мкіндіктерін тудырады.

Осындай механизмді пайдалану кезінде лизингтік компанияғ а тө мендегідей сипаттамаларғ а жауап беретін қ ұ рылғ ылармен жұ мыс істеу неғ ұ рлым тиімді деп ойлаймыз:

- қ ұ рылғ ының стандарттылығ ы;

- қ ұ рылғ ыны ө ндіріс процесндебірнеше рет қ айталап пайдалану мү мкіндігі, яғ ни қ ұ рылғ ының қ ұ ны ол пайдалануғ а енгізілгеннен кейін тез тө мендемеуі қ ажет;

- қ ұ рылғ ының ө тімділігі.

Осындай сипаттамалардың барлығ ы мү ліктік тә уекелділіктерді тө мендетуге жә не қ ұ рылғ ының белгілі бір тү рін бағ алау процедурасын арзандатуғ а мү мкіндік береді. Сонымен бірге, белгілі бір сұ ранысқ а ие қ ұ рылғ ылар тү ріне нарық тық бағ алардың, яғ ни, транспорттық, техникалық қ ызмет кө рсету бағ аларының тарифтерінің ө згеруі сияқ ты факторлардың да ә сер ететіндігі ескерілуі керек.

Сонымен, осы кезең де жү ргізілетін жұ мыстарды жү йелеу ү шін лизингтік компанияларда лизингке берілуі мү мкін ә ртү рлі қ ұ рылғ ылардың тү рлері бойынша мә ліметтер жү йесі болуы қ ажет. Сонымен бірге қ ұ рылғ ыларды сатып алу-сату туралы бекітілетін келісімдерде кө рсетілген шарттарды дұ рыс бағ алау, қ ұ рылғ ылардың номенклатурасы туралы тиімді шешімдер қ абылдау жә не лизингтік компания ү шін оның тиімді шарттарын жақ сарту мү мкіндіктерін қ арастыру қ ажет. Осындай жұ мыстар толық орындалғ аннан кейін лизингтік қ атынастарды жү зеге асырудың екінші кезең і басталады.

II-кезең ді лизингке алушыларды таң дау кезең і деп те атауғ а болады. Осы кезең де лизингтік компанияның алдында лизингке алушылар ү шін осы жобаның мү мкіндіктері туралы ақ параттарды тарату, жарнамалау міндеттері тұ рады. Себебі, лизинг біздің отандық нарық ү шін қ аржыландыру қ ұ ралы ретінде ә ліде болса кең тү рде мә лім емес. Сондық тан лизингтік компания жарнамалау жұ мыстарын жү ргізу кезінде осы қ ұ ралдың экономикалық мә ніне ерекше кө ң іл аудармай, керісінше ө зіндік бизнесті жү ргізу ү шін қ ұ рылғ ыларды пайдалану мү мкіндіктеріне мә н беруі керек.Яғ ни біздің айтайын дегеніміз, жарнамалау кезінде лизингтің барлық заң дылық тарын егжей-тегжейіне дейін кө рсетудің қ ажеттілігі жоқ.

Содан кейін лизингке алушылардан ө тініштер жинақ талынады. Ө тініштер жинақ талып болғ аннан кейін лизингтік компания клиенттің экономикалық қ ызметіне тө лем қ абілеттілігі тұ рғ ысынан талдау жә не бағ алау жү ргізіледі.

Бірақ осы кезең нің ө зіндік ерекшеліктерінің бірі, егер лизингке берілетін қ ұ рылғ ының ө тімділігі шын мә нінде ө те жоғ ары болса жә не жобаның инвестициялық тартымдылығ ы нақ ты дә лелденсе, онда потенциалды клиенттер санын кө бейтуге жә не осы сегментте лизингтік қ ызметтерге деген сұ ранысты кең ейтуге мү мкіндіктер туғ ызады. Осы кезең дегі соң ғ ы қ адам неғ ұ рлым перспективті клиенттерді таң дау. Таң дау ә ртү рлі белгілер негізінде жү ргізілуі мү мкін. Мысалы ондай белгілерге маң ыздылығ ының біртіндеп тө мендеп отыруына байланысты мыналарды жатқ ызуғ а болады.

- ұ сынылатын лизингтік тө лемдер саны (лизингтік маржа);

- кә сіпорынның ағ ымдық экономикалық жағ дайы;

- кепіл немесе кепілдемелердің т.б. тү рлерінің пайдалануы;

- персоналдың тә жірибесі мен біліктілігі жә не т.б.

Перспективті клиенттер анық талғ ан кейін лизингтің қ ұ ны бекітіледі жә не сә йкесінше лизингтік келісімшарт толтырылады да лизинг объектісі лизинг алушығ а пайдалануғ а береді. Міне осындай жұ мыстар нақ ты атқ арылғ аннан кейін III-кезең басталады. Бұ л кезең міндеттемелердің орындалу кезең і немесе лизингтік процестің соң ғ ы кезең і деп те аталады. Негізінен лизингтік процесті ұ йымдастыру бойынша негізгі жұ мыстар алғ ашқ ы екі кезең де жасалады немесе егер олар дұ рыс жасалынса, онда ү шінші кезең де кездейсоқ қ иыншылық тар пайда болмайды. Лизингке алушы ө з міндеттемелерін орындамағ ан жағ дайда алғ ашқ ы екі кезең де жасалынғ ан жұ мыстарды қ айта қ арау туралы қ ажеттіліктер туады. Лизингке алушы ө з міндеттемелерін орындалмағ ан жағ дайда лизингтік компания лизингке берілген қ ұ рылғ ыларды конфискациялауғ а кіріседі. Ә детте, бұ л кезең де лизингтік операциялар бухгалтерлік есеп пен қ орытынды есепте кө рсетіледі, лизингтік компанияғ а лизингтік тө лемдерді тө леу іске асырылады жә не лизинг мерзімі аяқ талғ аннан кейін мү лікті одан ә рі қ арай пайдалану бойынша қ атынастар анық талады.

Сонымен, осындай схема белгілі бір қ ұ рылғ ылар ү шін жетістікпен іске асырылғ ан жағ дайда лизингтік компанияларда осы қ ұ рылғ ыларды басқ а региондарғ а ұ сыну арқ ылы нарық ты кең ейту мү мкіндіктері туады.