V бөлім. Сахабалар жайындаҒы деректер

а) Ә бу Һ ұ райра (р.а.)

Ә бу Һ ұ райра (р.а.) Йеменнің Дә ус тайпасынан шық қ ан. Тайпасының кө семі Туфә йл ибн Амр мұ сылмандық ты қ абылдағ аннан кейін қ ысқ а уақ ыт аралығ ында Дә ус тайпасында талай жанның жү регінде иманның ұ ялауына себепкер болды. Ә бу Һ ұ райра осы кісінің себепкерлігімен мұ сылмандық ты қ абылдап, Мә динағ а һ ижрет жасағ ан мұ һ ажирлардан еді. Содан кейін Аллаһ елшісімен тө рт жыл бірге болды.

Ә бу Һ ұ райра (р.а.) Мә динағ а қ оныс аударғ анда, Аллаһ елшісі (саллаллаһ у алә йһ и уә сә ллә м) Хайбар жорығ ына аттанып кеткен еді. Ә бу Һ ұ райра сол бетте Мә динадан Хайбарғ а жол тартып, бірінші кезекте Аллаһ елшісін тауып алып жолығ ады. Алғ аш кезіккенде, Аллаһ расулы атын сұ райды. Ол: «Абдушә мс», – деп жауап береді. Сонда Аллаһ елшісі: «Адам айдың, кү ннің қ ұ лы болуы мү мкін емес, сен енді Абдуррахмансың», – деп есімін ө згертеді. Алайда ол Ә бу Һ ұ райра деген лақ ап атымен мә шһ ү р еді. Оның себебі мынада. Бір кү ні Аллаһ елшісі Ә бу Һ ұ райраның мысық қ ұ шақ тап жү ргенін кө ріп қ алып, оғ ан: «Уа, Ә бә Һ ирр (мысық тың ә кесі)», – деп ү н қ атады. Міне, осыдан кейін ол ү немі Ә бу Һ ұ райра деп атала бастады. Ол «Ә бу Һ ирр» деп аталуды қ алайтын, ө йткені ө зін қ арапайым, кедей, кішіпейіл адам ретінде есептегендіктен «мысық тың ә кесі» деп аталуды ө зіне лайық ты кө ретін. Оның ү стіне Аллаһ елшісі оны қ атты жақ сы кө ргендіктен, бауырғ а тартып, еркелеткен бір сә тінде «Ә бә Һ ирр» дегендіктен, Ә бу Һ ұ райра ө зін осынау есіммен шақ ырылғ анын қ алайтын. Осы жайдың ө зі оның Аллаһ елшісіне қ аншалық ты берілгендігін кө рсетіп тұ р.

Ә бу Һ ұ райра ө зі Исламды қ абылдағ анымен жанына маза бермеген тағ ы бір уайымы бар еді. Ол анасының иман келтіргенін жан-тә німен қ алап, кү ндіз кү лкіден, тү нде ұ йқ ыдан айырылды. Ә бу Һ ұ райра ә кесін жоқ татпай, ө зін жетімсіретпей ә лпештеп тә рбиелеген анасын Исламғ а шақ ыруды борышым деп білді. Ә рі мұ ны анасын шынайы жақ сы кө ретіндігінің нышанына балады. Бір кү ні Аллаһ елшісіне (саллаллаһ у алә йһ и уә сә ллә м) келіп: «Уа, Аллаһ елшісі, анамның да «Лә илә һ ә иллаллаһ» деп тілімен жә не жү регімен Исламды қ абылдауы ү шін дұ ғ а етің ізші», – деп ө тініш білдірді. Оның ө тінішін жерге тастамай Пайғ амбарымыз қ олын жайып дұ ғ а етеді. Оның дұ ғ асының сө зсіз қ абыл болатынына сенген Ә бу Һ ұ райра ә лі Пайғ амбарымыз қ олын тү сірмей жатып ү йіне қ арай оқ тай зымырайды. «Бү гін анама ақ иқ атты айтып тү сіндіре аламын ба? Жү регіне жол таба алар ма екенмін?!» – деп қ обалжыса, екінші жағ ынан «Бү гін де айтқ ан сө здерімді тың дамай қ оймас па екен? Тағ ы да тосырқ ай қ арап, тосылар ма екен?!» – деп уайым жейтін. Екіұ дай болып, алабұ ртып, жү гіріп келіп, есік тұ тқ асына қ ол созуы мұ ң екен, табалдырық тың ар жағ ынан анасы: «Тоқ та, сол жерде тұ ра тұ р», – деп ү н қ атады. Анасы: «Лә илә һ ә иллаллаһ», – дегеннен кейін ғ ұ сыл дә ретін алу қ ажет екенін естіп білсе керек. Сә лден кейін ү стіне жамылғ ысын жауып, есікті ашып тұ рып: «Балам, айтып жү рген сө зің ді мен де айтамын: «Лә илә һ ә иллаллаһ, Мухаммадур-расулуллаһ», – дейді.

Осыны ести сала Ә бу Һ ұ райраның қ уанышы қ ойнына сыймай, Аллаһ елшісіне (саллаллаһ у алә йһ и уә сә ллә м) қ арай қ ұ стай ұ шады. Дұ ғ аның қ абыл болғ анын кө ріп, Ә бу Һ ұ райра тағ ы бір ү мітін жанына жалау етіп, Аллаһ елшісіне барып болғ ан оқ иғ аны айтып береді де: «Уа, Аллаһ елшісі! Мені жә не анамды мү миндердің жақ сы кө руі ү шін тағ ы да дұ ғ а ет!» – деп қ иыла ө тінеді. Аллаһ елшісі қ олын жайып: «Аллаһ ым! Мү миндер Ә бу Һ ұ райраны жә не анасын жақ сы кө рсе екен!» – деп дұ ғ а етеді.

Иә, мү миндер Ә бу Һ ұ райраны жақ сы кө реді. Оны жақ сы кө рмеудің адамды кімдердің санатына қ осаты-нын оқ ырмандардың ө здері айыра жатар.

Ә бу Һ ұ райра (р.а.) кү ндіз-тү ні Аллаһ елшісімен (саллаллаһ у алә йһ и уә сә ллә м) бірге болып, Оның аузынан шық қ ан ә рбір сө зін жадына тоқ ып жү ретін. Оның зеректігі мен есте сақ тау қ абілеті мық ты болатын. Тү ннің ү штен бірінде ғ ана кө з шырымын алатын. Ү штен бірінде ғ ибадат етіп, дұ ғ а етумен ө ткізетін. Қ алғ ан ү штен бірінде жаттап алғ ан хадистерін ұ мытпас ү шін қ айталайтын. Мұ нымен қ оса Ә бу Һ ұ райра ү лкен ғ алым, фиқ һ (Ислам қ ұ қ ық ілімі) ілімінің білгір ұ стазы жә не хадис хафызы болатын. Бір кү ні мешітте: «Аллаһ ым! Мағ ан еш ұ мытпайтын ілім нә сіп ет!» – деп дұ ғ а етіп жатқ анын естіп қ алғ ан Аллаһ елшісі бү кіл мешітті кү ркіретіп жіберердей зор дауыспен: «Аллаһ ым, Амин!» дейді.

Ә бу Һ ұ райраның (р.а.) кө п хадис білуінде мешіттегі дұ ғ асына Аллаһ елшісінің (саллаллаһ у алә йһ и уә сә ллә м) «Амин!» деп қ осылуының да ү лкен мә ні бар. Бірде Ә бу Һ ұ райра: «Уа, Расулаллаһ! Сенен естіген ешбір жайтты ұ мытпай, жадымда сақ тағ ым келеді», – дегенде, Аллаһ елшісі (саллаллаһ у алә йһ и уә сә ллә м): «Шапаның ды шеш те жерге жай», – дейді. Ә бу Һ ұ райра айтқ анын істеп, жерге жайғ аннан кейін Аллаһ елшісі дұ ғ а етеді де, дұ ғ асы біткенде, қ ұ дды ғ айыптан бір нә рсе қ олдарына қ ұ йылғ андай шапанның ү стіне бір нә рсе тө ккендей қ имыл жасайды. Сосын: «Шапаның ды алып кеудең е бас», – деп бұ йырады.

Ә бу Һ ұ райра басынан ө ткен осы оқ иғ аны басқ аларына жеткізгенде, «Шапанымды алып кеудеме бастым. Ант етейін, міне, осыдан кейін Аллаһ елшісінен естіген ешбір нә рсені ұ мытпайтын болдым» деп сө зін тә мә мдайтын.

Ә бу Һ ұ райраның кө зі тірісінде-ақ кейбіреулер: «Хадисті тым кө п риуаят жасайсың (жеткізесің)», – деп ескерту жасағ андарғ а, ол шынайы кө ң ілмен: «Мұ һ ажир бауырларым базарда сауданың қ амымен, ансар бауырларым егістіктің басында жү ргенде, мен қ арнымның тойғ анын ғ ана қ анағ ат етіп, Аллаһ елшісіне (саллаллаһ у алә йһ и уә сә ллә м) қ ызмет ететінмін», – деп жауап береді.

Расында да солай еді. Ол Аллаһ елшісінің (саллаллаһ у алә йһ и уә сә ллә м) жанынан бір елі ажырамады. Бірнеше кү н қ атарынан аш қ алып, «уисал» оразасын ұ стайтын, яғ ни ауызашар кезде тіске сыздық қ ылар нә р таппағ андық тан қ айта оразағ а ниеттенетін. Осылайша ү ш кү н, тө рт кү н қ атарынан ү сті-ү стіне ораза тұ татын кездері болатын. Кейде аштық тан тұ ла бойы қ алшылдап, жығ ылып қ алатын. Жанына келгендерге ол бір жағ ынан: «Мағ ан Қ ұ ран оқ итындар жоқ па?» дегенді, екінші жақ тан «Мағ ан тамақ беретін ешкім жоқ па?» деген мағ ынаны бірдей білдіретін ا ِ س ْ ت َ ق ْ ر َ ا ْ ت ُ ك «Истақ раатукә» деген сө зді айтатын.

Кө біне Жағ фар Таййардан басқ а оның халін ешкім тү сіне қ оймайтын. Тіпті кейбіреулер оның жанында бір-екі аятты оқ ып, жө ндеріне кететін. Жағ фар Таййар Ә бу Тә ліп отбасының маң дайына біткен бақ еді. Ол – Хайбар жорығ ынан кейін Хабашстаннан Мә динағ а һ ижрет етіп келгенде, Аллаһ елшісінің (саллаллаһ у алә йһ и уә сә ллә м) «Хайбардың жең ісіне ме, ә лде Жағ фардың оралғ анына ма, қ айсысына қ уануды білмей тұ рмын» деп айтқ ан даң қ ты сахаба. Жағ фар Аллаһ елшісімен аз ғ ана уақ ыт бірге болып, Мута соғ ысында шейіт кетеді. Сө йтіп, Жағ фарлық ты да, Алилікті де хазірет Алиге мұ ра етіп қ алдырады. Ол туралы кейіннен Аллаһ елшісі (саллаллаһ у алә йһ и уә сә ллә м): «Жағ фар жаннатта жасыл қ анаттарымен оң ды-солды ұ шып жү р», – деп сү йіншілеген. Міне, осынау ә йгілі сахаба Жағ фар Таййар Ә бу Һ ұ райраны ү йіне ертіп апарып, ас-ауқ ат беріп қ арнын тойдыратын. Кейде Аллаһ елшісі (саллаллаһ у алә йһ и уә сә ллә м) ө зі Ә бу Һ ұ райраны ертіп апарып ү йінде қ онақ қ ылатын.

Ілімнің қ айнар бұ лағ ы іспетті осы сахаба Аллаһ елшісінен (саллаллаһ у алә йһ и уә сә ллә м) естігендерінің бірде-біреуін ұ мытпай, қ ияметке дейін мә ң гілік сақ талуы ү шін асқ ан ыждағ аттылық пен ө зінен кейінгі ұ рпақ тарғ а жеткізді. Ә бу Һ ұ райраның ө зі бірде: «Қ ұ ран кә рімде «Негізінен, біз Кітапта ап-ашық ү кімдерді ә рі тура жолды адамдарғ а баян еткеннен кейін жасырғ андарғ а Аллаһ лағ ынет етеді ә рі барлық лағ ынет етушілер лағ ынет етеді» деген аят болмаса хадис жеткізбес едім», – дейді.

Осы бір ақ жү рек, ө ткір тілді сахабаның алыптар-дың алыбы, жаратылысы ерекше Аллаһ елшісінің қ асында тө рт жыл бірге болуының маң ызын ешкім жоқ қ а шығ ара алмайды. Пайғ амбарымыздың (саллаллаһ у алә йһ и уә сә ллә м) оның ө з қ асында жү руіне еш қ арсылық кө рсетпеуінің ө зі Ә бу Һ ұ райраның дә режесінің қ аншалық ты жоғ ары екенін паш етсе керек. Асқ ар таудай алып тұ лғ алардың қ асында болып кө рмегендер мұ ның қ андай игілік екенін ә сте ұ ғ ына алмайды. «Ғ ашық тық жолына тү стім, жалғ ан намыс мағ ан қ ажет емес» деген қ ағ иданы ұ станбай ү лкен тұ лғ аларғ а жақ ын болу мү мкін емес.

Кейбіреулердің алғ а тартып жү ргеніндей сахабалар Ә бу Һ ұ райрағ а наразы болғ ан емес. Ансардың алғ ашқ ы мұ сылмандарының бірі, Аллаһ елшісімен (саллаллаһ у алә йһ и уә сә ллә м) Ақ абада қ ол аласып, серт бергендердің бірі жә не Аллаһ елшісін ү йінде алты ай қ онақ қ ылу бақ ытына ие болғ ан, Ыстамбұ лдың қ адірлі қ онағ ы хазірет Ә бу Ә йюб ә л-Ансари одан хадис алатын. Ә бу Ә йюбтан: «Сен одан (Ә бу Һ ұ райра) бұ рын мұ сылман болдың. Сен де Аллаһ елшісінің сахабасысың ғ ой» дегендерге: «Ол біз естімеген кө п жайды біледі», – деп жауап береді екен.

Ә бу Ә йюб ә л-Ансари ғ ана емес, Абдуллаһ ибн Омар, Хыбрул-Уммә (ү мбеттің ғ ұ лама ғ алымы) Абдуллаһ ибн Аббас, Жабир ибн Абдуллаһ ә л-Ансари, Ә нә с ибн Малик жә не Уасила ибн Ә слам сынды хадистің алтын дің гегі саналатын ғ алым сахабалар мен табиғ индардың ең ү лкен имамдары Хасан Басри, Зә йд ибн Ә слә м да Ә бу Һ ұ райрадан хадис алғ ан. Мұ нымен қ оса, «мурсә лдерді», яғ ни жеткізуші сахабаның аты аталмастан Пайғ амбарымыздан жеткен хадистерді Имам Шафиғ идың негіз ретінде қ абылдауын басшылық қ а алғ ан жә не хадистерін нұ қ сансыз жеткізу ү шін Ә бу Һ ұ райрағ а кү йеу бала болғ ан Сайд ибн Мусә ййаб, Сайд ибн Йә сар, Сайдул-Мақ бури, Сулейман ибн Йә сар, бес жү з сахабадан хадис жеткізген Шағ би, Мухаммед ибн Ә бу Бә кір де Ә бу Һ ұ райрадан хадис алғ ан. Бұ ларғ а қ оса, нақ ши тариқ атында пір тұ тылатын жә не шежіреде «Қ асым ибн Мұ хаммед ө те тамаша, қ ұ дай берген қ асиеті бір айрық ша» деп еске алынатын Қ асым ибн Мұ хаммед Ә бу Һ ұ райрадан алғ ан хадистерді бір кітапқ а топтастырғ ан. Осы кітаптағ ы хадистер дә л сол қ алпында «Кутубу ситтә» хадис кітабына да енген. Аталғ ан хадистер жазылғ ан парақ шаларды қ азіргі заманғ ы карбонды экспертиза да оның Хә ммә м ибн Мунә ббихтің ө зіне тиесілі екенін анық тағ ан. Осы Хә ммә м ибн Мунә ббих Аллаһ елшісін (саллаллаһ у алә йһ и уә сә ллә м) еске алғ анда, кө зі жасқ а толатын «Бә ккә» деп танылғ ан Мухаммед ибн Мунқ адир де Ә бу Һ ұ райрадан хадис жеткізгендер қ атарында. Бұ лардан басқ а осы кісілердің дең гейінде жалпы саны сегіз жү з адам Ә бу Һ ұ райрадан хадис жеткізген.