Алаш әлемі: тарихы мен тағылымы

ШЫҒ АРМАШЫЛЫҒ Ы

Ұ лттың бойында сан ғ асырлар жинақ талғ ан рух пен мұ раттың ұ лы бұ лқ ынысы болғ ан Алаш қ озғ алысы ел тағ дырына қ атысты барша идеяны ө зіне ө зек еткені бү гінде баршамызғ а белгілі. Алаш қ айраткерлері кү ресі де, Алаш қ аламгерлерінің мұ расы да жылдан жылғ а қ азақ тың рухани-мә дени ө міріне еніп, «Алаш» сө зі аяулы ұ ғ ым, қ асиетті тү сінік ретінде қ оғ амымызда асқ ақ татыла айтылып келеді. Кү нделікті теледидардан, радиодан, газеттерден «Алаш» сө зінің айрық ша мә н беріліп айтылғ анына, жазылғ анына куә болудамыз. Яғ ни, қ азақ баласының жаны мен жү регіне, ойы мен пікіріне, санасы мен сезіміне «Алаш» ұ ғ ымы уақ ыт ө ткен сайын бойлай тү суде. «Партия ұ раны десек, бабамыздың «Алаш» ұ ранынан артық ұ ранды іздесек те таба алмаймыз. Сү йтіп қ азақ саяси партиясының атын «Алаш» қ ою ойлап ә уре болмастан ауызғ а тү сіп отыр» - делініпті «Алаш» партиясы қ ұ рылғ ан Бірінші жалпық азақ сиезі жө нінде жазылғ ан «Қ азақ» газетіндегі сү йінші мақ алада. Сонау ХХ ғ асырдың басында елдің еркіндігі ү шін кү рескен ерлер қ алағ ан осы қ асиетті сө з тә уелсіздігіне жеткен қ азақ баласына да соншалық ты қ ымбат, аяулы ұ ғ ымғ а айналуда. Бұ л – санамыздың жаң ғ ыруы, тарихи тамырларымызды қ астерлеуіміз, елдіктің белгісі, ө сер жұ рттың ө негесі.

Алаш мұ раты мен мұ расының басты байлығ ы – азаттық, бостандық болса, оның қ айраткер-қ аламгерлерінің ерен ең бектерін зерттеу мен зерделеу – қ азіргі кезең нің кө кейкесті мә селелері қ атарына жатады.Бұ л бағ ыт оң ө згеріс, ұ намды сипаттарымен кең арна алды.

Алаш зиялыларының саяси жә не рухани кү ресіндегі негізгі мақ сат, орасан міндет, ол ұ лтымызды ұ йыстыру, сол арқ ылы елдігімізді айқ ындау десек, онда осындай ұ ланғ айыр сауапты істің аясында ана тілімізді сақ тау мә селесі тұ рды. Алаш қ айраткерлерінің қ ай- қ айсы да тілдің саяси, қ оғ амдық һ ә м рухани ү лкен кү ш, ұ лтты біріктіруші қ уатты қ ұ былыс екендігін жақ сы сезінді. Сондық тан да Алаш сияқ ты аса ірі қ озғ алыстың рухани тінінде қ азақ тілі мә селесі ерекше орынғ а ие болды. Ұ лт-азаттық кү рес заманы қ алыптастырғ ан зиялылардың ана тілімізге арналғ ан ең бектері, тіл жолындағ ы алуан кү рестері - бү гінгі ө зі де азат, тілі де азат кү нге жеткен қ азақ баласына тағ ылымды мұ ра, ө міршең ө сиет. Алаш зиялыларының тіл тө ң ірегіндегі ең бектерінің алуандығ ы - олардың ұ лт тағ дырындағ ы тілдің тө тенше маң ызын ә рі терең, ә рі жан-жақ ты тү сінгендігін аң ғ артады. Соғ ан орай, Алаштың тілдік мұ расын сан тарапты қ ұ былыс деп бағ алай келе, оны бірнеше аспектіде сипаттаудың мү мкіндіктері бар.

Біріншіден, Алаш азаматтары қ азақ ғ ылымының тө лбасы ә рі арналы саласы ретінде ең алғ аш болып тілтану ғ ылымының іргетасын қ алады. Оның себебіне ү ң ілсек, онда Алаш қ айраткерлерінің барлық ұ лттық ерекшеліктердің ішінен халық тың болмысын, ө ткені мен бү гінін танытарлық тіл сияқ ты ең кө рнекті қ ұ былысты таң дауы аса қ исынды еді. Қ андай ғ ылым болса да, ә лбетте, белгілі бір қ олданбалы, жү зелік сипаттан ө рістейді. Осы тұ рғ ыдан келгенде, Ахмет Байтұ рсыновтың тіл саласындағ ы ең бектері, кейінірек жазылғ ан Халел Досмұ хамедұ лының, Телжан Шонанұ лының, Елдес Омарұ лының ең бектері алдымен оқ ытуғ а, білім беруге арналғ ан дү ниелер болатын. Айталық, Ахмет Байтұ рсынұ лының «Оқ у қ ұ ралдары», «Тіл қ ұ ралдары», Телжан Шонанұ лының «Оқ у қ ұ ралдары», Елдес Омарұ лының оқ у-ә дістемелік мақ алалары осыны аң ғ артады. Ә сіресе, тіліміздің жазу ү лгісінің, емлесінің қ алыптасуындағ ы Алаш зиялыларының орны алабө тен [4, 36].

Алаш оқ ымыстыларының қ азақ тіл білімі тарихындағ ы орнын 1924 жылы Орынбор қ аласында ө ткен қ азақ білімпаздарының тұ ң ғ ыш сиезі де байқ атты. Осы алқ алы, тарихи жағ ынан маң ызды ғ ылыми жиындағ ы А.Байтұ рсынұ лының, Е.Омарұ лының, Н.Тө реқ ұ лұ лының, баяндамалары, Т.Шонанұ лының, М.Дулатовтың, Х.Досмұ хамедұ лының, М.Тұ рғ анбайұ лының, М.Саматұ лының сө йлеген сө здері, ой-пікірлері тілтану ғ ылымының кү рделі мә селелерін шешуде алаштық тардың қ аншалық ты ү лкен ең бек сің іргендіктерін айғ ақ тады. Осы сиезде, негізінен, ә ліпби, жазу ережелері тақ ырыптары баса кө терілгенімен, олар сан алуан мә селелер тө ң ірегінде сө з қ озғ ауғ а ө рісті ой тудырды. Осындай білімпаздар сиезі, біздің пайымдауымызша, бү гін де қ ажет сияқ ты. Себебі емледе болсын, терминологияда болсын, ономастика саласында болсын тілші ғ алымдармен бірге басқ а ғ ылым саласы ө кілдерімен бірге ақ ылдасып ортақ уә жге келерлік мә селелер баршылық. Алаш оқ ымыстылары қ алыптастырғ ан қ азақ тіл білімі Ахаң ның, Ахмет Байтұ рсынұ лының ғ ылыми-тілдік мектебін қ алыптастырды. Бұ л мектеп ілгеріде есімдері аталғ ан тілтанушыларды ө сірді, бұ дан кейінгі кезең де Ахаң ның кө зін кө рген ө негесін алғ ан қ аншама ғ алымдар қ алыптасса, совет заманындағ ы қ азақ тіл білімі де Ахаң ның ізімен жү рді, оның атын атай алмаса да, ең бектерін пайдаланды. Енді тә уелсіздік алғ ан заманда тағ ы да Ахаң ө зінің ұ стаздық мінберіне барша тұ лғ асымен кө терілді [4, 37].

Екіншіден, Алаш қ аламгерлері ХІХ ғ асырдың ортасында алғ ашқ ы белгілері байқ алғ ан ұ лттық жазба ә дебиетімізді жанрлық жағ ынан да, стильдік тұ рғ ыдан да қ алыптастырды. Бастапқ ыда Шортанбай Қ анайұ лы, Майлық ожа Сұ лтанқ ожаұ лы, Ә бубә кір Кердері жә не тағ ы да басқ а исламдық ағ артушылық ағ ымның ө кілдері шығ армашылығ ында, сә л кейінірек тұ тастай тү рде Ыбырай Алтынсарин, Абай ө нернамасында қ алыптаса бастағ ан жазба ә дебиетін іргелендірді. А.Байтұ рсынұ лы, Ғ.Қ араш, М.Дулатов, С.Торайғ ыров, Б.Серкебаев шығ армаларындағ ы жазба реалистік дә стү р, М.Жұ мабаев, Б.Кү леев поэзиясындағ ы романтикалық жазба дә стү р мә дениетті жазба ә дебиетінің қ алыптасқ андығ ын байқ атса, Ж.Аймауытов, М.Ә уезовтердің кө ркем прозасы классикалық жазба ә дебиетінің зор ү лгілері болды. Ә ң гіме, повесть, роман, поэма, баллада, драма сияқ ты жанрлардың тү генденуі де ұ лттық жазба ә дебиетіміздің қ алыптасу кезең інен даму биігіне қ арышты қ адам жасағ андығ ын ә йгіледі. Қ азіргі кезде ғ алымдар тарапынан «Алаш ә дебиеті», «Алаш ұ ранды ә дебиет» делініп жү рген ә дебиет идеялық жағ ынан да, тақ ырыптық жағ ынан да, тілдік- стильдік жағ ынан да, жанрлық жағ ынан да, бейнелілік жағ ынан да ауызша дамығ ан сө з ө неріміздің жазба ә дебиетке тә н дең гейге кө терілуіне ө лшеусіз ү лес қ осты. Бұ л тіліміздің бойындағ ы мү мкіндіктерді барынша кө рсетуге, кө ркем ә дебиет стилінің дамуына жағ дай жасады.

Алаш ә дебиеті арқ ылы ұ лттық сө з ө неріміз жаң а дең гейге кө теріле отырып, тіліміздің байлығ ы мен оралымдылығ ын, мағ ыналылығ ын, ә леуетінің мол екендігін паш етті. Сайып келгенде, Алаш қ озғ алысының ө зі сол қ аламгерлердің шығ армашылық жолын айқ ындады. М.Жұ мабаев, Ж.Аймауытов, М.Ә уезов сияқ ты ұ лы қ аламгерлердің қ алыптасуына шешуші ық пал етті. Бұ ғ ан қ оса Ә.Бө кейхан, А.Байтұ рсынұ лы мақ алаларынан басталып, «Ә дебиет танытқ ышқ а», «Ә дебиет тарихына» ұ ласқ ан ә дебиеттану ғ ылымының қ алыптасуы да Алаш қ аламгерлерінің жазба ә дебиетімізді дамытқ анын, ғ ылыми-эстетикалық тілдің де негізін қ алағ андығ ын паш етті. Қ алам ұ стағ ан Алаш азаматтарының ә деби тілімізге жасағ ан осы тарихи ең бегі қ азақ тілінің кейінгі ө рістеу жолдарын айқ ындағ ан ө негелі, ө міршең дә стү р болды. Жазба ә дебиетіміздің тарихындағ ы алаштық кезең ді зерттеуде қ азақ лексикасының зор мү мкіндіктерін айқ ындайтын мысалдар жеткілікті. Сө з қ олдану, ұ ғ ымды беру, тың сө з тіркестерін жасау, бейнелілік тудыру, тілдік стильдік мү мкіндіктерін ашу, қ ұ былысты суреттеу - олардың ұ лттық ойлаудың биігіне жеткендігін, сондай-ақ Шығ ыс пен Батыстың рухани игіліктерін ізденгіштікпен зерделегенін байқ атады. Алаш қ айраткерлері мен қ аламгерлерінің бұ л жоралы жолы із-тү ссіз кеткен жоқ. Оның тамаша дә стү рлері ө зінен соң ғ ы советшіл ә дебиеттен кө рініс тауып жатты. Алаш ә дебиетінің рухы Мұ хтар Ә уезов сияқ ты данышпан жазушыны қ алыптастырды, ол рух Бауыржан Момышұ лын, Ілияс Есенберлинді, Мұ хтар Мағ ауинды тағ ы да қ аншама қ азақ тың ұ лыларын ұ лтты сү ю мен ұ лтқ а қ ызмет етудің жоралы дә стү ріне баулыды. Ү шіншіден, Алаш зиялылары ХХ ғ асырдың басында ұ лт тә уелсіздігі мә селесін кө тере отырып, ұ лттың рухани-мә дени ө рлеуіндегі, саяси ұ йысуындағ ы асыл қ азынаның бірегейі тіл екендігін байыптады. Сө йтіп, олар тілді сақ тау, дамыту, қ олданыс аясын кең ейту міндеттерін кө тере келе, қ азақ тілінің саяси, қ оғ амдық, ә леуметтік мә ртебесіне ерекше мә н берді. Бұ л алаштық тар тарапынан тілдің саяси, ә леуметтік маң ызын, ұ лттың тұ тасуы мен ө ркендеуіндегі орнын сезініп, оғ ан тұ ң ғ ыш рет берілген толымды бағ а болатын. Бұ л да тә лімі тарихи деуге татитын Алаштың орасан ө негесі болатын. Ресей отаршылдығ ының саяси, ә скери қ ысымын ғ ана емес, рухани ө ктемдігін сезген, кө рген Алаш зиялылары тілді, ұ лтты сақ тап қ аларлық қ уатты қ ұ рал деп қ арады, солай бағ алады да. Хандық мемлекет тұ сында тіл билік пен шешендіктің, кө семдіктің, ө небойы отаршылдық та ө ткен ХІХ ғ асырда қ арсылық пен сынның қ ұ ралы болса, Алаш қ озғ алысы тұ сында тілге ең алғ аш рет ұ лтты тұ тастырушылық ірі қ ызмет жү ктелді. Яғ ни, қ азақ тілі қ алың ел, ордалы жұ рттың тілі ретінде сақ талуы керек, сақ тала тұ рып ұ лттың ұ лттығ ын да сақ тауы тиісті деп бағ аланды. А.Байтұ рсынұ лы «Ө з тілімен сө йлескен, ө з тілімен жазғ ан жұ рттың ұ лттығ ы еш уақ ытта адамы қ ұ рымай жоғ алмайды.

Ұ лттың сақ талуына да, жоғ алуына да себеп болатын нә рсенің ең қ уаттысы - тіл» - деп ұ лттық рухтың, болмыстың негізі де, арқ ауы да тіл екендігін алғ аш аң ғ артты. Ахаң ның осы сө зіне орайлас пікірлерді Алаш зиялыларының кө пшілігі білдірді. Айталық, Ғ ұ мар Қ араштың: «Тіл сақ тауғ а мү мкін болғ анда, тіл сақ талуғ а тиіс. Біз тілімізді қ анша сақ тасақ, ұ лтымызды да сонша сақ тағ ан боламыз», Мұ стафа Шоқ айдың: «Ұ лттық рухтың негізі - ұ лттық тіл. Кешегі Ресей тіліміздің дамуына жол бермеді. Ол кезде біздің ұ лттық басылымдар шығ ару қ ұ қ ығ ымыз жоқ болатын», Халел Досмұ хамедұ лының: «Ана тілін жақ сы біліп тұ рып, бө тенше жақ сы сө йлесең, бұ л - сү йініш; ана тілін білмей тұ рып бө тенше сө йлесең, бұ л - кү йініш. Ө з тілін білмей тұ рып, жат тілге еліктей беруі зор қ ата. Бұ л оқ ығ андардың һ ә м оқ ушылардың есінен шық пауы керек», Мағ жан Жұ мабаевтың: «Ұ лттың ұ лт болуы ү шін бірінші шарт - тілі болу» дегендері біздің заманымызғ а ү ндес, ө зекті пікірлер. Егер біздің тіліміз егемен елдің, дербес мемлекеттің мемлекеттік тілі екендігін, осы мә ртебелі тіліміздің ө зінің тұ ғ ырына толық қ онбай жатқ анын ескерсек, Алаш зиялылары ө сиетінің бағ асы да, маң ызы да еселеп артатындығ ына ден қ оямыз. Бұ л бағ ыттағ ы ө рісті ойлардың сілемі қ алың оқ ырман қ ауымғ а ә лі де мә лім бола қ оймағ ан Ғ.Қ араштың «Ұ лт һ ә м туғ ан тіл», М.Тұ рғ анбаевтың «Қ азақ тілін іске асыру» мақ алаларынан айрық ша аң ғ арылады [4].

Ұ лттық руханияттың ө зегі ана тіл екендігін рухани-мә дени тарихымызда алғ аш білдіргендер алаштық тар болды. Олар ана тілін ұ лт болмысының басты бө лшегі ретінде қ арастыра отырып, ә сіресе, жас ұ рпақ тә рбиесінде оның алатын орнына да ерекше назар аударды. Сондық тан да ө з ана тілінде сө йлеу, тілін білу - ұ лттық іргелі мә селе екендігін Алаш зиялылары сол кезең нің ө зінде-ақ жақ сы ұ ғ ынғ аны олардың ең бектерінен бедерлене байқ алып жү рді. Бұ л орайда тағ ы да бір мә селені айта кеткеніміз жө н. Қ азіргі кезде ана тіліміз - қ азақ тілі туралы ә деби шығ армалар ө рісті тақ ырыптардың біріне айналып отырса, олардың алғ ашқ ы ү лгілерін дү ниеге келтірген де Алаш қ аламгерлері болатын.

А.Байтұ рсынұ лының «Туғ ан тілім», М.Жұ мабаевтың «Қ азақ тілі», С.Торайғ ыровтың «Туғ ан тіліме» ө лең дері - жалпы қ азақ ә дебиетіндегі тіл туралы жазылғ ан ең бастапқ ы кө ркем туындылар еді. Алаш қ айраткерлерінің тіл турасындағ ы осы кө кейкесті ойлары, рухани кү ресі азаттық алғ ан бү гінгі қ азақ қ а да жолбасшылық етуде. Тө ртіншіден, Алаш қ озғ алысы тұ сында шын мә ніндегі ұ лттық қ азақ баспасө зі қ алыптасты. Бұ л қ ұ былыс тиісінше ә деби тіліміздің кө семсө з жанрын дү ниеге ә келді. Ә лихан Бө кейхан, Ахмет Байтұ рсынұ лы, Ғ ұ мар Қ араш, Міржақ ып Дулатов, Сұ лтанмахмұ т Торайғ ыров жә не тағ ы да басқ а Алаш қ аламгерлерінің ХХ ғ асырдың алғ ашқ ы жылдарындағ ы публицистикалық ең бектерін тізбелемегеннің ө зінде, «Қ азақ» газеті сияқ ты ұ лттың ұ лы басылымының ө зі публицистикалық стильдің, жалпы ә деби тілдің қ алыптасуына ө лшеусіз мол ү лес қ осты. «Қ азақ» газеті бетінде жарияланғ ан алуан материалдар сол кезең нің тынысын, қ озғ алыстың барысын ғ ана куә ландырып қ оймай, сонымен бірге ә деби тіліміздің де ө су қ арқ ынын аң ғ артты. Бұ л газет ұ лт кө семсө зінің ғ ана емес, тіліміздің маржан қ орының қ ойнауында ө нген ә дебиетіміздің де, сонысымен тіліміздің де айшық ты кө ркемдігін, бай бейнелілігін ашты. Сондық тан да заң ғ ар Ә уезов: «Жазба ә дебиетте Абайдан соң аты аталатын - «Қ азақ» газеті. «Қ азақ» газетінің мезгілі ә дебиетке ұ лтшылдық туын кө терген мезгілімен тұ стас. Ол уақ ыт қ азақ жұ рты 1905-ші жылдың ө згерісін ө ткізіп, ел дертінің себебін ұ ғ ып, емін біліп, енді қ азақ ты оятып, кү шін бір жерге жиып, патша саясатына қ арсылық ойлап, қ ұ рғ ақ уайымнан да, бос сө зден де іске қ арай аяқ басамыз деп, талап қ ыла бастағ ан уақ ытына келеді» деген еді.

Ұ лттың шаруасын айтқ ан «Қ азақ» газетінің ө зі де, байқ ап қ арасақ, ә деби тілдік жағ ынан жылдан жылғ а ө скені байқ алады. Ә сіресе, газет бетіндегі ә деби тіл тармақ тарының саралана кө рінуі, қ азақ тілінің бай мү мкіндіктерінің тараулана байқ алуы газеттің 1917 жылғ ы сандарынан айрық ша кө рініс береді. М.Дулатовтың «Тарихи жыл» мақ аласы, Ә.Бө кейхан, М.Шоқ ай, М.Дулатов тарапынан жарияланғ ан «Алаш ұ лына» атты ү ндеу-мақ ала, И.Ә лімбековтің «Қ азақ халқ ының тұ ң ғ ыш сиезі», Ә.Бө кейханның «Қ азақ сиезі», «Алаштың талапты азаматына», редакцияның «Алаш партиясы» жә не тағ ы да басқ а публицистикалық туындыларда ұ лт баспасө зі дең гейінің артқ андығ ы, публицистикалық стильдің ширағ андығ ы кең інен байқ алды.

Алаштың рухани кө семі Ахмет Байтұ рсынұ лының ең бегімен, жігерімен дү ниеге келген «Қ азақ» газетімен бірге, Тү ркістан кө семі Мұ стафа Шоқ ай шығ арғ ан «Бірлік туы» жә не Алаштың астанасы Семей қ аласында Райымжан Мә рсеков, Халел Ғ аббасовтар шығ арушылары болғ ан «Сарыарқ а» газеттері публицистикалық тіліміздің айрық ша дамуына іргелі ү лестерін қ осты. Сө йтіп, қ азақ публицистикалық тілі мен стилі Алаш қ озғ алысы тұ сында аяқ танды деп айта аламыз.

Бесіншіден, Алаш оқ ымыстыларының ғ ылыми жә не ғ ылыми-танымдық ең бектері, ә р салаларғ а арналғ ан оқ улық тары арқ ылы тіліміздің ғ ылыми жә не ғ ылыми-кө пшілік стильдерін қ алыптастырды. Айталық, Ә.Бө кейханның тарих, фольклортану, ә леуметтану саласындағ ы ғ ылыми шығ армалары, А.Байтұ рсынұ лының 1912 жылдан бастап 1928-1929 жылдарғ а дейін жазылып, жарияланғ ан оқ улық тары, оқ у қ ұ ралдары, ғ ылыми мақ алалары, Х.Досмұ хамедұ лының медицина, биология, тілтану саласындағ ы ғ ылыми ең бектері, М.Тынышпаевтың тарихи зерттеулері, М.Дулатовтың тілтану, ә дебиеттану, математика саласындағ ы ғ ылыми шығ армашылығ ы, Ж.Аймауытовтың психология, ә дебиеттану саласындағ ы ғ ылыми ізденістері, М.Жұ мабаевтың педагогика, ә дебиетану саласындағ ы ең бектері, Т.Шонанұ лының тілтану, ә дістемеге арналғ ан оқ у қ ұ ралдары мен зерттеулері, сондай-ақ Ә.Ермековтің, М.Тұ рғ анбаевтың, Е.Омарұ лының, С.Асфендияровтың, М.Бұ ралқ иевтың, Қ.Кемең герұ лының, С.Сә дуақ асовтың ғ ылыми ең бектері ғ ылым тілінің, қ азақ терминологиясының қ алыптасуында айрық ша белес болды. Қ азақ тілінің ә ліпбиін, емлесін жасаумен, ішкі заң дылық тарын ғ ылыми дә йектеумен бірге Алаш зиялылары тіліміздің тазалығ ы, мә дениеті ү шін де кү ресті. Х.Досмұ хамедұ лының «Қ азақ -қ ырғ ыз тіліндегі сингармонизм заң ы», М.Дулатовтың «Қ азақ тілінің мұ ң ы», Н.Тө реқ ұ лұ лының «Ауропа сө здері» т.б. ең бектерде тіліміздің орфоэпиялық, орфографиялық нормаларының сақ талуы, басқ а тілдердің ә сері, тіл табиғ атының бұ зылмауы, сө зжасам т.с.с. мә селелер айтылып, қ азақ тілінің табиғ и болмысын сақ тау, тіл тазалығ ы, сө з мә дениеті тақ ырыбында бү гінде ө зектілігін жоймағ ан ойлар ө рістетілді.

Алаш оқ ымыстылары бастағ ан осы ғ ылыми дә стү р совет тұ сында қ анша мансұ қ талғ анымен, бә рібір қ азақ тың ғ ылыми алқ абына себілген дә н болып кө ктеп шық ты, ө з жемісін берді, бү гінгі бізге де қ уатты азық болуда. Ә сіресе, Алаш асылдары қ алыптастырғ ан ғ ылыми терминология ә лденеше ғ ылым саласында бекіді. Олардың терминжасаудағ ы қ ағ идаттары, қ азақ тілінің бай мү мкіндіктерін қ олдану ә дістері мен дағ дылары қ азіргі қ азақ терминологиясының мектебі іспетті.

Сондай-ақ, Алаш ғ алымдарының сан салалы ғ ылыми тә жірибелеріне жалпы таза ғ ылыми дең гейде лайық ты бағ а беретін де уақ ыт келді деп ойлаймыз. Ә рине, ғ ылыми мұ раны зерттеу, зерделеу жұ мыстары сонау 1980 жылдардың соң ында, 90 жылдардың басында қ олғ а алынғ ан. Сан мақ алалар жазылды, ғ ылыми дең гейі ә ртү рлі диссертациялар қ орғ алды, енді оларды қ орыту, жаң а ғ ылыми бағ ыттарды айқ ындау сә ті туғ ан сияқ ты.

Алтыншыдан, Алаш қ аламгерлерінің аударма саласындағ ы алуан ең бектерінің нә тижесінде қ азақ аудармасының негізі жасалды. Бұ л арада Ә.Бө кейхан, А.Байтұ рсынұ лы, М.Дулатов, М.Жұ мабаев, Қ.Кемең герұ лы жә не тағ ы басқ алар жасағ ан кө ркем аудармалар, Х.Досмұ хамедұ лы, Ж.Аймауытов, Т.Шонанұ лы жә не тағ ы басқ а қ аламгерлер жасағ ан ғ ылыми аудармалар, сондай-ақ ә леуметтану, саясаттану, философия салаларынан жасалғ ан ғ ылыми аудармалар, ә лбетте, саны жағ ынан да, тү рі жағ ынан да ө зіне дейінгі кезең дерге қ арағ анда ө су болатын. Жетіншіден, Алаш қ айраткерлері жалпылай келгенде, Алаш қ озғ алысының барысында, негізінен алғ анда, облыстық қ азақ комитеттерінің, Алаш партиясының қ ұ рылуы тұ сында, Бірінші, Екінші жалпық азақ сиездері кезінде, Алашорда ү кіметінің қ ызмет етуі кезең інде тіліміздегі ресми-іскери стильді қ алыптастыра бастады. Алаш автономиясы қ ұ рылып, Алашорда ү кіметі оның облыстардағ ы, уездердегі комитеттерінің жұ мыс атқ ару шағ ында аталғ ан стильдің сандағ ан ү лгілері пайда болғ аны белгілі. Бұ л қ азақ тілінің мемлекеттік тіл болуының алғ ашқ ы ү лгісі еді. Міне, біз негізгі жеті себебін жіктеген қ азақ тілінің Алаш қ озғ алысы тұ сындағ ы ө рістеу бағ ыттары ө з кезең інің ғ ана емес, бұ дан соң ғ ы жылдарда да дә стү р жайғ ан, ө негелі ө ріс болғ ан қ ұ былыс, жанды ү деріс болатын.

Алаш зиялыларының қ азақ тіліне жасағ ан зор, тіпті ұ лы ең бектері қ ай жағ ынан алсаң ыз да тарихи миссия. Оның серпіні бү гінгі біздің кү нделікті ең бектеріміздің екпініне ұ ласуы қ ажет һ ә м міндетті деп ойлаймын. Бізге Алаш зиялыларының тілдік мұ расы осыны ү ндейді. Ол ұ ланғ айыр мұ рамен танысу, білу, біздің ойымызша, бастапқ ы қ адам ғ ана. Алаштың аяулы азаматтарының ең бегіне лайық ты бағ а беріп қ ана қ оймай, оны жү зеге асырудың жолдарын да ойластырып, ә рекет жасағ анымыз абзал. Кө рнекті алаштанушы Мә мбет Қ ойгелдиевтің сө зімен айтсақ: «Халық тың ө ткен ө мірі жалпық оғ амдық мә ні бар тә жірибе ретінде қ орытылып, белгілі бір дә режеде ұ лт игілігіне асқ анда ғ ана қ ұ ндылық қ а айналады.

Алаш қ айраткерлері Ресей патшасы тақ тан алынып, бірінші дү ниежү зілік соғ ыстан ойсырай жең ілген ірі империяда аумалы-тө кпелі заман орнағ ан сә тті пайдаланып, Алаш автономиясын жариялауды кө здегені мә лім. Осы­лайша ұ лт кө семдері қ азақ ты ө з жеріне, жер асты байлығ ына ие қ ылу, ө з билігін ө зіне беру, ө з тұ рмыс-тіршілігіне сай заң дармен ө мір сү ргізу, жаппай оқ ытып-ағ арту ү шін кү ресті. Бұ л жолда «Қ азақ», «Сарыарқ а», «Абай», «Бірлік туы», «Жас азамат» сынды басылымдар шын мә ніндегі «халық тың кө зі, қ ұ лағ ы һ ә м тілі» бола білді [20].

«Қ азақ» газеті патшалық заманнан бері қ арай халық санасына азаттық тың рухын сің іріп келсе, «Сарыарқ а» дү ниеге келе салысымен оны жү зеге асыруғ а асық ты. Оның алдында тә уелсіз ел болу деген ұ лы мақ сат тұ рды. Кімнің дос, кімнің қ ас екендігін айырып болмайтын аласапыран заманда «ақ» та емес, «қ ызыл» да емес, тек ұ лт мү ддесін кө здеген жолда болды. Автономияны бірден жариялауғ а бір жағ ынан, Ресейдің қ аһ арынан сескенсе, екінші жағ ынан, ә р қ иырдағ ы қ азақ тың басын қ осып алу ү шін қ арайлағ ан.

Большевиктер ү кіметі сө з, қ ағ аз жү зінде езілген ұ лттарғ а тең дік, бостандық жариялағ анмен, іс жү зінде жү зеге асырғ ан жоқ. Осы шешімдер арқ ылы автономия алып кетуден ү мітті болғ ан Алаш азаматтарының осы жолдағ ы есіл ең бектері ақ талмады. Ол туралы «Сарыарқ аның» 1918 жылғ ы 22 наурыздағ ы № 35 санында былай делінген: совет хү кіметі ө ткен декабрьдің ішінде бү кіл Россиядағ ы жұ рттарғ а «Бас билік тізгінің ө зің де. Мейлің Россия­мен қ анаттас автономия болып отыр, мейлің Россиядан бө лініп, ө з алдың а жеке мемлекет болып отыр, ерік ө зде­рің де» деп жария қ ылғ ан еді. Бұ л жоба заң дарғ а қ оса тіркелген еді.

Кіндік совет хү кіметінің босаң ұ стағ анынан, я болмаса бергі жер­дің советтерінің жоғ арғ ы советке мойынсұ нбай бетімен іс қ ылғ ан­дығ ынан ба, я басқ а себептерден бе, қ айсысы болса да жоғ ары заң бұ л кү нге дейін іске аспады». Осылайша, газет елдік мә селені жалтақ тамай ашық жазып, шын­дық ты шыжғ ырып, биліктің бетіне басты.

«Сарыарқ а» газетіне алаш қ а­лам­герлерінің барлығ ы бірдей шо­ғ ырланды. Олар: Ә лихан Бө кейханов, Ахмет Байтұ рсынов, Міржақ ып Дулатов, Жү сіпбек Аймауытов, Шә кә рім Қ ұ дайбердиев, Халел Ғ аббасов, Райымжан Мә рсекұ лы, Мағ жан Жұ мабаев, Мұ хтар Ә уезов, Сә бит Дө нентаев т.б.

Сұ лтанмахмұ т Торайғ ыровтың «Ә лиханның Семейге келуі» репор­тажындағ ы жанды сурет, кө ркем тіл ө рнегі тамсантпай қ оймайды: «Міні, қ айық тағ ы автомобиль алаш туының астында Ә лиханын тосқ ан халық ішіне кірді. Автомобильден тү сіп, аман-сә лем кө рсеткен соң доклад оқ итын ү йдің алыстығ ына қ арамай, халық пен бірге жаяу жү рді. Мұ нымен Ә лиханның қ айда болса жалпы халық пен бірге екендігі кө рінеді». Бұ л ө ткен ғ асыр басында жазылғ ан репортаждың ү лгісі болуымен де қ ымбат.

Газет алғ ашқ ы сандарынан-ақ саяси ұ станғ ан бағ ытының айқ ын­дылығ ымен, ө ткір мақ ала, батыл ойларымен ерекшеленді. Жү сіпбек Аймауытовтың «Тұ р, бұ қ ара! Жи­ыл кедей! Ұ мтыл жастар!», «Мемлекет қ ұ рылысы», «Партия» сынды бас мақ алалары жарық кө рді. «Жас алаш» деген автор «Ұ лы орыстың ү стемдігі» атты мақ аласында тө мендегі пікірді ашық айтады: «Орыстың қ ай партиясы хә кім­шілікке ие болса да, бізге тең дік, еркіндік болмайды, бұ л – анық.

Бізден орыстың саяси партия­сына қ осылып, қ азақ ты да қ о­сыл­ғ ан партиясына қ аратып, жақ ­татпақ болғ ан қ азақ не тү к аң дамайтын соқ ыр, не қ азақ ұ лтына қ ызмет қ ыламын дегені бекер жан деп ұ ғ амын. Орыстың байы кедейін жегені рас-ақ шығ ар. Бірақ орыстың байы да, кедейі де қ азақ ты жейді. Қ азақ байы, орыс кедейін жеп кө рген жоқ. Жеуге дә рмені де келген жоқ. Бұ л талассыз нә рсе… Орыс­тың қ ұ лдығ ынан қ ұ тылып шық пай жатып, кедей-бай деп жіктелетін жайымыз жоқ. Тамырсыз нә рсені зорлық пен ексең де қ азақ ішінде орнамайды, бұ л мисыз біреу болмаса, дау шығ армайтын нә рсе». Мұ нда жаң а заман алып келген «тең дік» ұ ғ ымын Ресейдегі бай мен кедей арасындағ ыдай емес, ұ лт­тардың тең дігі, бір-біріне озбырлық кө рсетпеуі мағ ынасында қ арастырғ ан. Ал ұ лттарды іштен ірітуге қ арсы болғ ан.

Қ азақ қ а жеке автономия болу керек пе, ә лде Тү ркістан мен Сібірге қ осылғ ан тиімді ме деген мә се­лелер қ ызу талқ ыланды. «Автономия – бас билік тізгін ө зің де болып, жұ рт ө зін-ө зі билеу деген сө з. Біздің іздегеніміз – жерге, ұ лтқ а байланғ ан автономия» дейді алаштық тар.

«Сарыарқ аның» № 34 санында «Бірлік туынан» кө шіріліп басыл­ғ ан «Мұ стафа хатын» бей-жай оқ у мү мкін емес. Халқ ының азаттығ ы жолында ажалдың ө зін қ асқ айып қ арсы алғ ан қ аһ армандық бейнесі жадың да мә ң гі жатталып қ алады.

Семинарист Мұ хтар Ә уезовтің қ анша заман ө тсе де қ ұ ндылығ ын жоймайтын, бү кіл адамзаттың ор­тақ мә селесі – «Адамдық негізі – ә йел» атты мақ аласы да осында жарияланды [20].

Осы тұ ста елде кө птеген газет-журналдар жарық кө ре бастады. Олардың сарыны ү ндес, кө здегені бір еді. Сын, сатирамен қ оса, баспасө зде елеулі еткен ғ алым Темірбек Қ ожакеев бұ л уақ ытта шық қ ан баспасө з материалдары жайлы қ ұ нды ақ парат қ алдырғ ан. Ғ алымның «Жыл қ ұ стары» атты ең бегінде республикада жарық кө рген газет-журналдар мен баспасө з майталмандары жайлы толық қ анды жазып кө рсеткен. Ең бек екі тараудан тұ рады. Оның бірінші тарауында Қ азақ стан мен Тү ркістан республикаларында ана тілімізде алғ аш рет жарық кө рген газет, журналдардың жә не уездік, губерниялық газеттердің тарихы, тағ дыры сө з етіледі. Екіншісінде, жиырмасыншы жылдардағ ы тұ ң ғ ыш, кө рнекті қ азақ журналистерінің атқ арғ ан ерең ең бегі мен шығ армашылық жолы баяндалады.

Алаш қ озғ алысы дә уірінде жарық кө рген баспасө здің тарихта алар орны да ерекше. Себебі қ арапайым халық тың кө зін ашып, елде болып жатқ ан оқ иғ алар, ә дебиет, мә дениет, тіл мә селесі, барлығ ы да осы газет беттерінде жарық кө ріп тұ рды.

Темірбек Қ ожакеевтің ең бегін «Жыл қ ұ стары» деп атауы тегін дү ние емес. «Қ азақ совет баспасө зі мен қ азақ совет журналистерінің тұ ң ғ ыштары, негізін салушылары, басқ аша айтқ анда жыл қ ұ стары» [21, 3] осы ең бектің арқ ауы болды.

Мұ нда тек ә дебиет, мә дениет, тіл мә селесінен бө лек ел тарихы, қ оғ ам қ айраткерлерінің жеке ө мірі мен шығ армашылық қ ырлары кең інен баяндалды. «Заманның озығ ы бар, тозығ ы бар» демекші, басқ а сө збен айтқ анда баспасө з беттеріндегі дә уір шындығ ы нақ тылы кө рсетілді.

«Байқ ап қ арасақ, қ азақ журналистерінің жыл қ ұ старын негізінен ү ш топқ а бө луге болады екен. Бірінші топқ а кіретіндер – ә рі қ оғ ам қ айраткері, ә рі журналистер болғ ан Н.Тө реқ ұ лов, Қ.Сарымолдаев, А.Асылбеков, М.Жолдыбаев, Ш.Тоқ жігітов сияқ тылар. Екінші топқ а жататындар – С.Абыланов, Ә.Айсарин, Н.Манашев сияқ ты жазушы журналистер. Ү шінші топқ а жататындар – Е.Алдоң ғ аров, Ә.Қ ошмағ амбетов, Р.Байжасаров сияқ ты публицист-журналистер жатады» [21, 4].

Кітапқ а енген мақ алаларының барлығ ының басын біріктіретін, бір арнадан шығ арып, жү йелеп тұ рғ ан – «Сатқ ындық салтымыз ба еді» атты публицистикалық -ғ ылыми сипатта жазылғ ан мақ ала, Ө зі де саяси қ уғ ын-сү ргін кө ріп, басынан ө ткерген ғ алмының ө ткен ғ асырдың отызыншы жылдарындағ ы ұ лт зиялыларының жаппай қ уғ ындауғ а ұ шыратқ ан оқ иғ алар жайлы ойлары терең тебіреністерге толы. Автор тек тарих ү шін ғ ана емес, ұ лт дамуының болашағ ы ү шін де аса маң ызды ә леуметтік мә селе кө тереді [12, 110-111].

«Иә, тарихымыздың қ аралы беттері саналып отырғ ан сү ргін кө ріп, басынан ө ткерген ғ алмының ө ткен ғ асырдың отызыншы жылдарындағ ы ұ лт зиялыларының жаппай қ уғ ындауғ а ұ шыратқ ан оқ иғ алар жайлы ойлары терең тебіреністерге толы. Автор тек тарих ү шін ғ ана емес, ұ лт дамуының болашағ ы ү шін де аса маң ызды ә леуметтік мә селе кө тереді. «Иә, тарихымыздың қ аралы беттері саналып отырғ ан 37-38 жылдардағ ы репрессияғ а кім кінә лі? Кө біміз бұ ғ ан Сталин жә не оның айтқ анын орындап, абырой таппақ болғ ан жандайшаптары кінә лі деп жатырмыз. Сө з жоқ, олар кінә лі... Сө йтсе де сол сорақ ылық тарғ а кінә ліні, біздің ше ө з ішімізден де іздеуіміз керек. Олай дейтініміз, орталық тан, ешкім - Ежов та, Берия да «қ азақ тар, сендер жау ретінде мыналарды ұ стаң дар» деп, ешкімнің атын атап, тү сін тү степ берген жоқ. «Онсыз да зытайын деп тқ рғ ан қ оянғ а «айт» деген соң не шара» дегенде, ә лгі саясат, нұ сқ ауғ а елең ете қ алғ андар, атына міне шапқ андар ө зімізден табылды. Олар аттандап шығ а келді, ұ ранғ а айқ ай қ осты. Жоғ арығ а жағ ынып, жау табуғ а жұ мылды» [21, 8].

Ел басына кү н туғ анда, жұ дырық тай жұ мылып, бір жең нен қ ол, бір жең нен бас шығ арудың орнына жоғ арығ а жағ ынып, ө зінің қ ара басын ойлағ ан сатқ ындарды жазушы осылайша сынғ а алады.

Сонымен қ атар, «Жұ ртты жаппай жазалауғ а, қ уғ ын-сү ргінге ұ шыратуғ а ө зіміздің кейбір адамдар, баспасө з органдарымыз жә не туысқ ан халық тардың жекелеген ө кілдері себепші болғ андығ ына» сол кездегі баспасө з бетінде жарияланғ ан қ аралағ ыш материалдардан кө птеген дә йектер келтіреді. Бұ л мақ алалардың авторларының ішінде есімі елге танымал, ә дебиетіміз бен мә дениетіміздің аса кө рнекті ө кілдерінің жү ргендігіне таң қ аласыз [12, 111].