Т.Қожакеев – әдебиеттанушы

Дү ниеге шыр етіп келіп, кө зін ашқ анда бір жағ ы қ уанғ ан, бір жағ ы сол кездегі қ иын ө мірдің тауқ ыметінен, ө здері ү шін емес, балалары, болашақ тары ү шін қ орқ ып, қ ам жеген ә ке-шешесі жас сә бидің қ ұ лағ ына қ азақ халқ ының ежелгі салт-дә стү рі бойынша «темірдей берік болсын» деген игі ниетпен ү ш қ айтара Темірбек деп дауыстапты. Темірбек Қ ожакеев 1926 жылдың 17-желтоқ санында Жамбыл облысының Мерке ауданы Ойтал ауылында дү ниеге келеді. Қ азақ сатирасының тарихын зерттеп, бір жү йеге тү сірген Темірбек Қ ожакеевті білмейтін жан кемде-кем. Қ азақ ұ лттық университетінің журналистика факультетін 20 жылдан астам уақ ыт басқ арып, темірдей тә ртіп орнатқ ан Темірбек Қ ожакеев, қ азақ ә дебиеті мен баспасө зінің теориясын қ алыптастырғ ан ғ алым, публицист, шә кірт тә рбиелеген білікті ұ стаз. Темірбек Қ ожакеев «Жас тілшілер серігі», «Жыл қ ұ стары», «Кө к сең гірлер», «Қ азақ сатирасы» (1970), «Абай – сатирик» (1970), «Қ азақ совет сатириктері» (1975), «Сатира жә не дә уір» (1976), «Бү гінгі қ азақ сатирасының проблемалары» (1978), «Адам. Қ оғ ам. Сатира» (1980), «Сатиралық жанрлар»(1983), «Сатира – кү штілер қ аруы» (1985), «Сатира негіздері» (1996) сынды кітаптардың авторы. Қ азақ журналистикасының дамуына ү лес қ осқ ан Темірбек Қ ожакеевтің қ ұ рметіне Алматы қ аласында екі рет Қ ожакеев оқ улары ө ткізілді.

Темірбек Қ ожакеев 1926 жылы 17 желтоқ санда Жамбыл облысы Mepкi ауданы Ойтал ауылында туғ ан. 1953 жылы Қ азақ мемлекеттік университеті филология факультетінің журналистика бө лімін бітірген.

1947-1948 жылдары Мерке аудандық комсомол комитетінің бө лім мeң гepyшici қ ызметін атқ арады. 1953-1972 жылдары Қ азақ мемлекеттік универси­теті журналистика факультетінің оқ ытушысы, ағ а оқ ытушысы жә не доценті болып қ ызмет етеді. Одан соң ұ зақ жылдар бойына (1972-1986 жылдар аралығ ында) аталғ ан жоғ ары оқ у орнының журна­листика факультетінің деканы болды. Филология ғ ылымдарының докторы (1970 жыл), профессор (1972 жыл). Қ азақ стан Республикасының ең бек ciң ірген мә дениет қ ызметкері (1996 жыл). Қ азақ стан жоғ ары мектебі ғ ылым академиясының қ ұ рметті академигі (1996 жыл).

Темірбек Қ ожакеев «Қ ұ рмет Белгісі» орденімен, алты медальмен марапатталғ ан. Қ азақ стан Журналистер одағ ы сыйлығ ының иегері.

Жамбыл облысы Мерке ауданының қ ұ рметті азаматы (2002 жыл).

Атынан ат ү ркетіндей Темірбек Қ ожакеев кім еді десек, оның ө мірлік ұ станымы мен тұ лғ алық кредосын ө зі­нің «Қ оғ амның ә рбір мү шесі жалтақ, жағ ымпаз, кү нбағ ар болмай, асқ ан-тас­қ ан басшылардың теріс іс-ә рекетіне тойтарыс беруге жарамды, бетті, ел тағ дыры, адам тағ дыры шешіліп жатқ анда шындық, дұ рыстық қ асынан табылуғ а ө зін дағ дыландырып тә рбиелеуге тиіс» дейтұ ғ ын ой-тұ жырымы танытса керек. Бұ дан «Темекең нің «темір тоқ пағ ы», «тотыяйын тілді Темкең», «тепкісі темірден де қ атты Қ ожакеев» немесе «Ұ йық тап жатып, жан шошырлық қ орқ ынышты тү с кө рем, арасында ылғ и Қ ожакеев жү реді» сынды аң ызғ а айналғ ан тіркестердің тегін шық пағ анын аң ғ ару қ иын емес. «Біздің буын ұ лы ұ стаздың қ атаң та­лап болғ анмен, қ аталдығ ы аталық ме­йірімге ұ ласқ ан жасында білім алды. Содан шығ ар, кө з алдымызда шә кірттерімен емен-жарқ ын сө йлесіп, қ атарындай қ алжың дасатын жылы жү зі қ алды. Топтағ ы 50 баланың мінезі елу тү рлі. Қ иқ ар тілді, сө зі уытты, ө жет студенттерді жанына жақ ын тұ тып, соларды сө йлете тү скенді жақ сы кө ретін. Біз оқ ығ анда «Мерзімді баспасө з» кафе­драсының мең герушісі еді. Ғ алым атақ -абыройы­ның асқ ақ тығ ы болар, мерзімді баспасө зді қ оспай, «Қ ожакеевтің кафедрасындамын» дегенді мақ танышпен айтатынбыз. Пайғ амбар жасынан асса да, есте сақ тау қ абілеті таң ғ алдыратын. Факультет студенттерінің аты-жө нін, кімнің қ олынан не келетінін, не істегенін ұ мытпайтын», -деп оның шә кірттері ұ лы ұ стазын ылғ и естеіне алады.

Мың дағ ан кә сіби журналистің ұ стазы болғ ан тұ лғ аның ғ ұ мыр жолына кө з салсақ, ол шә кірт тә рбиелеуге, яғ ни, қ азақ журналистері мен ғ алымдарының сан-сапасын арттырып, ел білімі мен ғ ылымының, ақ парат саласының мық ты мамандармен толығ уына ө мірінің 50 жылын сарп етіпті. Ширек ғ асырда ұ лағ атты ұ стаз тә ліміне сусындап, тә рбиесін кө рген студенттер арасында, ө зі айтпақ шы, «кем талант, кетік талант, жетік таланттар» да бар. Олардың қ ай-қ айсысы да тек журналистика саласының дамуына емес, жалпы, мемлекетіміздің ө сіп-ө ркендеуіне ө з ү лестерін қ осуда. Министр, мемлекеттік хатшы, т.б. лауазымды қ ызметтерге кө теріліп, ел мұ ң ын мұ ң дап, жоғ ын жоқ тап жү рген журналистер жетерлік. Темірбек Қ ожакеев 1944 жылы 18 жасында ә скерге шақ ырылып, Сталинград, Новочеркасск, Баку, Дағ ыстанның ә скери штабтарында қ ызмет етеді. Елге оралғ ан соң, оқ уғ а тү сіп, оны ү здік бітіреді. Ғ ылым жолына біржола бет бұ рады. Қ ажырлы ең бектің нә тижесінде кейіпкеріміз журналистика факультетін 15 жыл басқ арды. Сол кездері факультет оқ у ү лгерімі, тә ртіп, спорт жарыстарынан алдың ғ ы орында болып, беделі одан ә рі жоғ арылағ анын Қ азҰ У-н ұ зақ жылдар басқ арғ ан Кө пжасар Нә рібаевтың: «Бұ л факультетте кешігу, сабақ тан қ алу дейтін болмайтын, ү лгерім жө нінде де бірінші орынды бермейтін. Бірақ, талап қ анша қ атал болғ анмен, ә діл болушы еді жә не оны барлық ұ жым (ұ стаздар да, студенттер де) мойындайтын. Керек кезінде шә кірттерін қ ызғ ыштай қ орғ ап, талай-талай апаттардан аман алып қ алатын. Шектен шық қ андарды иманына келтіріп, тез арада орнына қ оя білетін. Шә кірттерінің: «Қ ожакеевтің қ олтоқ пағ ының астында ө сіп-жетілдік», – деуі сондық тан» деген сө зі растайды.

Т.Қ ожакеев ө з зерттеулерін мол да ә р алуан материалдар негізінде жазғ ан. Кө п ретте автор ө зіне дейінгі ғ алымдардың да, қ азақ сатирасын жасаушылардың да ең бегіне сыни тұ рғ ыдан келіп бағ алай білген. Соның негізінде революцияғ а дейінгі, одан кейінгі қ азақ сатирасының даму даму заң дылық тары мен ө зіндік ерекшеліктерін ашқ ан. Оның ең бектерінің бір қ ұ ндылығ ы осында жатыр» [11, 13].

Осығ ан іле – шала Қ ожакеевтің революцияғ а дейінгі қ азақ сатирасы туралы «Адам. Қ оғ ам. Сатира» атты монографиясы дү ниеге келді. Бұ л ең бек туралы қ азақ халқ ының батыр ұ лы, ғ алым ә дебиетші М.Ғ абдуллин, Қ ожакеев кө птеген жылдары қ азақ сатриасының тарихын зерттеумен айналысып келеді.

Ғ алым «Адам. Қ оғ ам. Сатира» ең бегінің тө ртінші тарауын ХХ ғ асырдың басындағ ы қ азақ сатирасына арнағ ан. Осы кездерде жарық кө рген қ азақ басылымдарында сатиралық туындылардың жиі кө ріне бастағ анын айта келіп, «Айқ ап» журналы беттерінде жарық кө рген мақ алаларғ а баса назар аударылады. Соның ішінде қ азақ ақ ындары Сұ лтанмахмұ т Торайғ ыров пен Сә бит Дө нентаев поэзиясындағ ы сатиралық шығ армаларғ а жан-жақ ты талдау жасағ ан.

Автордың сол ең бегінің жемісі ретінде екі бө ліктен тұ ратын «Қ азақ сатирасы» деп аталатын зерттеу монографиясын атауғ а болады. Егер, қ азақ ә дебиеттанушыларының ә лі кү нге дейін ә деби жанрлардың тарихын терең талдап, жан-жақ ты зерттеуге кіріспегендерін еске алсан, онда ғ алымының бұ л ең бегін тек ғ ылыми нақ ты ең бегі деп қ ана атап қ оймай, ә дебиет жанрларының қ ұ пиясын ашудағ ы іргелі монографиялық ең бектердің басы деп білгеніміз жө н деп ө те салиқ алы ой айтқ ан. Міне, ең бекқ орлығ ымен, іздемпаздығ ының арқ асында осындай дуалы ауыздардың ыстық ық ылас – ілтипатына ілінген Т.Қ ожакеұ лы 1980 жылдардың басында жоғ арыда айтылғ ан ғ ылыми зерттеулердің қ орытындысы ретінде «Қ азақ сатирасы» атты докторлық диссертация жазып бітірді. Оғ ан енді қ азақ ғ алымдары ғ ана емес, туысқ ан республикалардың зерттеушілері де тиісті бағ а беріп, ү н қ ата бастады. Мә селен, ө збек, қ ырғ ыз, ә зірбайжан халық тарының Б.Керімжанова, Н.Ахундов, А. Тағ аев сынды кө птеген зиялылары «Қ азақ сатирасы» монографиясына: «Қ азақ халқ ының ауыз ә дебиеті мен жазба ә дебиетіндегі сатираның барлық даму жолын жү йелі тү рде зерттеген, тек тарихи-теориялық ғ ана емес, сонымен бірге практикалық маң ызы да ө те зор болып табылатын ең бек. Ол бұ л саладағ ы М.Ә уезов, Ә.Марғ ұ лан, С.Мұ қ анов ең бектерін одан ә рі жалғ астырып қ ана қ оймай, жаң а ғ ылыми ашулар жасады», –деп ә діл бағ асын берді [10, 89].

Ал, қ азақ ә дебиеттану ғ ылымының қ азіргі кездегі ірі ө кілдерінің бірі Р.Нұ рғ алиев болса, ө зінің «Кең тынысты барлау» деген мақ аласында: «Біздің ә дебиеттану ғ ылымында сатира мен юморды зерттеп, кешегісі мен бү гінгісіне барлау жасап, ертең гісіне кө з жү гіртіп отырғ ан ғ алымдарымыз тым аз, тіпті жоқ тың қ асы. Қ азақ совет ә дебиетіндегі осы жанрдың қ алыптаса бастауынан бері қ амқ оршысы болып, сатира мен юмордың қ ашан да басы – қ асынан табылып, жү рген жанашыр ғ алымымыз – филология ғ ылымдарының докторы, профессор Т.Қ ожакеев», –деп жазды.

Профессор қ азақ сатирасының тарихы мен оның жанрлық -кө ркемдік ерекшеліктері, қ азақ ә дебиеті мен баспасө зінің тарихы, теориясы жө ніндегі мың ғ а тарта мақ а­ла мен кө ркем-публицистикалық очерктердің, фельетондардың, кө птеген монографиялар мен оқ улық кітаптарының авторы. Кең естік қ уғ ын-сү ргінге ұ шырағ ан мемлекеттік қ айраткерлер мен жазушылар, журналистер мұ раларына арналғ ан ең бектері жарық кө рді.

Қ азақ халқ ының жарық жұ лдыздары Шоқ ан, Ыбырай, Абайдан бастап кешегі бес арысымыз – Ахмет, Шә кә рім, Міржақ ып, Мағ жан, Жү сіпбектерге дейінгі аралық тағ ы жә не олардың ісін алғ а жалғ астырушылар Саттар Баубек, Бауыржан, Мә ліктерден қ азіргі Сағ ат, Оралхан, Мұ хтар, Фариза, Қ айратқ а дейінгілердің қ аламмен де қ алаберді қ арумен де еліміздің ішкі – сыртқ а жауларына қ арсы кү рескен, қ ажет бола қ алса кү ресетін де темір қ ұ рсауларымыз екендігін бір сә т те естен шығ армағ анымыз жө н. Ендеше бұ ларды қ алайша тарихи тұ лғ а ретінде атап, мақ танышқ а айналдырмасқ а. Міне, осындай ең бегімен де, ісімен де, ү лкен жү ректі адамгершілігімен де халық қ алаулысына айналғ ан аяулы азаматтарымыздың қ атарында ғ алым, зерттеуші сатирик, жазушы, педагог ең алдымен жастардың жақ ын, жанашыр қ амқ оршысы Темірбек Қ ожакеұ лының болуы да заң ды қ ұ былыс демекшіміз. Себебі ХХ ғ асырдың екінші жартысынан басталатын қ азақ баспасө зінің тарихын зерттеуге (ә сіресе 1927-1941 жылдар аралығ ы) белгілі ғ алымдар Б.Кенжебаев, Қ.Бекхожин, Ү.Сұ бханбердина жә не т.б қ атар атсалысқ ан, қ азақ сатирасының пайда болу, қ алыптасу даму кезең деріне арнап ондағ ан зерттеу ең бектер жазып жариялатқ ан, кезінде кең ес ө кіметі тарихынан байшыл, ұ лтшыл алашордашыл деп жала жабылып, тоқ татылып тасталғ ан «Қ азақ», «Сарыарқ а», «Бірлік туы», «Алаш», «Жас азамат», «Ұ ран» газеттері мен «Абай» журналында қ ызмет істеп, материалдарын жариялатқ ан С.Қ ожанов, А.Байтұ рсынов, М.Дулатов, Қ. Кемең георв, Ж.Аймауытов, Н.Тө реқ ұ лов, А.Асылбеков, М. Жолдыбаев, Қ.Сарымолдаев, Н.Манаев сияқ ты бір топ публицистердің ең бек жолдарын, творчестваларын зерттеп, қ азақ халқ ының ә деби, рухани мұ расы ретінде алтынды қ оспадан тазартып бергендей қ ылып туғ ан халқ ына қ айтарып берген жарық жұ лдыздай абзал азаматты басқ аша атау мү мкін емес сияқ ты. Мұ ның ө зі, біле білген адамғ а ү лкен ерлік. Екіншіден, ғ ылым жолы ой - шұ ң қ ыры мен белең - белестері кө п те ұ зақ, ә рі қ иын жол. Ғ ылымда оның осындай оң айлық пен алдырмайтын қ иыншылық тарына тө теп берген адам ғ ана ө з ең бегінің жемісін кө реді. Дер уақ ытында болмаса да ө мір ө зі дә лелдеп отырғ андай маң дай термен, кү респен келген атақ -абырой тү бінде еш кетпейді, айналып келіп иесін табады. Мұ ны айтып отырғ ан себебіміз, кезінде бү кіл иісі қ азақ халқ ына ауыр соқ қ ы болып тиіп, жарасы оң айлық пен жазылмайтын дертке айналғ ан атақ ты 1986 жылдың желтоқ сан оқ иғ асы Темекең ді де сырт айналып ө ткен жоқ. Оғ ан ө зі басқ арып отырғ ан журналистика факультеті студенттерінің бойына ұ лтшылдық ты сің іріп, кең ес ү кіметінің жү ргізіп отырғ ан оң саясатына қ арсы наразылық білдіріп, жастарды алаң ғ а шығ аруды ұ йымдастырды деген, ә бден ойластырылып, ізі жасырылғ ан жала жабылды. Бірақ жү регіне дақ тү скенмен қ айсар қ аламгер уақ ытша қ иындық қ а мойынсұ нып қ айсыбіреулер сияқ ты сары уайымғ а салынғ ан жоқ. Қ айта бар кү ш-қ айратын жинап, архив қ азбалап, жазу столына отырды. Кейіннен соның жемісі ретінде Қ азақ станның айтулы баспаларынан оның «Жас тілшілер серігі», «Жыл қ ұ стары», «Кө к сең гірлер» атты айтулы монографиялары жарық қ а шық ты. Айтулы деу себебіміз бұ л кітаптар соң ғ ы жылдарда ғ ана сауда айналымына тү ссе де, кейін оқ ырмандары ү шін таптырмайтын, бір-бірінен сұ рап, іздеп жү ріп оқ итын қ ат дү ниеге айналғ андығ ында. Бұ дан Темірбек ағ амыз ө зінің ең бекқ орлығ ымен, ә ділеттілгімен барды бар, жоқ ты жоқ деушілігімен кейінгі кезде ғ ана танылды, бұ рын, ә сіресе «қ ызыл империя» тұ сында кезегін кү тіп, бұ қ пантайлап жатты деген ұ ғ ым тумауғ а тиіс. Ө йткені, кезінде Абайды қ азақ халқ ына «Бас ақ ын» ретінде Ахмет Байтұ рсынов таныстырып, Мұ хтар бү кіл ә лемге паш етсе, Ә лихан оны орыс аренасына шығ арды. Ал осы Абай данышпанымыздың жаң а бір қ ыры – сатириктігін қ азақ совет ә дебиетіне қ олынан жетектеп, алғ аш ә кеп қ осқ ан профессор Темірбек Қ ожакеұ лы болатын. Екіншіден кезінде Сұ лтанмахмұ тты танудың атасы марқ ұ м Бейсенбай Кенжебаев кө ппен жалғ ыз алысып, шаршаң қ ырап жү ргенде дара суырылып кө мекке келген, «Сарыарқ анның жаң бырының» да, «Ғ айса кіммің?» де ешбір ұ лтшылдығ ының жоқ тығ ын жә не қ айсыбіреулердің бұ л ө лең дерді Сұ лтанмахмұ тты ақ тау ү шін Кенжебаевтың ө зі шығ арды деп халық ты теріс жолғ а тү сіріп, адастырып жү ргенін де жастығ ына қ арамастан, ертең гі кү нін ойламастан баспасө з беттері арқ ылы ашық айтуғ а дә рмені жеткен де осы Қ ожакеев болатын.

1986 жылғ ы қ азақ тарихына азаттық тың кү рес жылы, азамат тағ дырының қ аралы жылы болып енген – 1986 жыл талайды сынғ а салып, сергелдең ге тү сірді. Аумалы-тө кпелі заман басталды. «Ө зінің басындағ ы отты кө рмей, ө згенің басындағ ы шоқ ты кө ретіндер» қ ашанда болса табылады. Факультеттегі жұ мыс жандана тү сіп, ауқ ымды іс-шаралардың атқ арылып жатқ аны, оқ у процесін жетілдіруге оң тайлы жағ дай тууы, студенттер жатақ ханасының алтын ұ яғ а айналуы кейбір бақ таластардың ө зегіне ө рт тү сіріп, «қ ызғ аныштың қ ызыл итін» ү ргізе бастады. Ә сіресе, мұ нда кеудесіне нан пісіп, ө зінен басқ а ешкім бар деп білмейтін «ағ а» ұ лт ө кілдерінің шабалаң дауы қ атты болды. Кезінде олардың талай «еркеліктерінің» езуін тілген Қ ожакеев, алғ ашында қ ұ р кө кірек, кеудемсоқ мақ таншақ тық тан басқ а тү гі жоқ, беделінің кете бастауын білім таяздығ ынан емес, бастық тың қ атаң талабынан, қ атал тә ртібінен кө рген ә ріптестерінің ә лсіз ә рекетіне есеп бере қ оймағ анмен, кейіннен жоғ арығ а сү йенген олар ә л бермей кетті. Сопкин, Сова деген кандидаттық тарын ілініп-салынып жү ріп зорғ а қ орғ ағ ан, соғ ан қ арамай біреуі «бозбалашылық» жасаймын деп, Темірбектің «тоқ пағ ына» тү скен, біреуі қ азақ ты иттің етінен жек кө ретін қ ылығ ымен Т. Қ ожакеевке жақ пай қ алып, жоғ арығ а сыпсың дап ө сек тасимын деп талай ескерту алғ ан қ улар, республика басшылығ ына қ айта-қ айта арыз айдап, сондағ ы, Москвадағ ы таныстарын арағ а салып, істі ушық тыра тү сті. Сө йтіп жү ргенде Қ азақ стан Компартиясы Орталық Комитетінің комиссиясы сау ете қ алды. Екпіні қ атты, жебеушісі мық ты (З.Камалиденов) комиссия ақ ыры дегеніне жетіп, Темірбек Қ ожакеевті декандық тан да, кафедра мең герушілігінен де алып тынды. Темірбектей арлы азаматтың орнына В.Козьменко деген «талай тө беге отырғ ан» қ уаяқ ты ә кеп қ онжитты. Док­торлығ ын біреуден кө шіріп қ орғ ағ ан (ол туралы кезінде марқ ұ м Сә бетқ азы Ақ атаев арнайы мақ ала жазғ ан болатын) бұ л тарихшысымақ тың журналистикадан хабары шамалы болатын. Ғ ылымында береке, ісінде тиянақ жоқ бұ л сумаң -суқ ит кейінірек факультеттен сү тке тиген мысық тай болып қ уылып кетеді. Темірдей Темірбек Қ ожакеевті тө мендетіп, басымызғ а шығ арғ ан сол Козьменко кейін қ айда қ алды? Жанындағ ы орыс-қ азақ жандайшаптарының басшысы, бас кең есшісі – кезінде профессорғ а орынбасар болып, жылпың қ ақ қ ан Крикунов деген атына заты сай, усойқ ы. Темірбек Қ ожакеев ө зінің жазық сыз жазаланғ анын айтып, азаматтық арын арашалап айтысып-тартысып жү ргенде, 86-ның ызғ арлы желтоқ саны да келіп жетті. Онсыз да қ оқ иланып жү ргендер кү німіз тудығ а санап, бө ріктерін аспанғ а атты. Желтоқ сан оқ иғ асына байланыс­ты Қ азМУ-ге келген «ұ лы идеолог» З. Камалиденовке «Қ ожакеев туралы» сұ рақ қ ойып (П.Сопкин), «добро» алғ ан қ арсыластар тіптен кү шейіп, ақ ыры факультетте 30 жылдан астам қ ызмет істеп, ең бегі сің ген ұ стазды жұ мыстан шығ арттырып жіберді. Бірақ, ақ қ а қ ара жағ удың қ иын екендігі ол кезде олардың ойы тү гіл, санасына кірмеген.

Ә рине, мұ ның бә рі кезінде жазылғ ан, кө п сө з болғ ан мә селелер. Сол бір қ иын кезең де Темірбек Қ ожакеевтің кісілік келбеті, азаматтық тұ лғ асы кө зге айқ ын шалынады. Биіктегілерге илікпей, кү ншілдерге беріспей ө зі ү шін, адами ары ү шін ғ алым Темірбек Қ ожакеев жалғ ызбын деп жасқ анбай, аянбай-ақ алысты. Қ иын-қ ыстау кү ндерде жанындағ ы сырты дос, іші қ ас «жандайшаптар» «а» деп, ауыз ашу тү гілі халін сұ рап, хабар алуғ а шамасы келмеді. Т. Қ ожакеевті айнала жұ ртқ а таба қ ылып, «тү кірігі жерге тү спей тұ рғ ан» Козьменконың қ ұ йыршығ ына айналды. Енді соны мақ таса ғ ана жаны қ алатынын жақ сы сезінген олар қ алайда кө зге тү суге, ө зін Қ ожакеевтің жауы етіп кө рсетуге тырысып бақ ты. Кеше ғ ана Қ ожакеевты қ ұ дайдай кө ріп, жер-кө кке сыйғ ызбай мақ тап жү ргендер, енді, бұ рынғ ы басшының бойынан жаман мінез-қ ұ лық, іс-тірлігінен керметтей кемшілік тауып, соны кө рінген ортада кө семсіп айтып, кө зге тү скен. Қ айран бұ лаң қ ұ йрық заман-ай десең ші! Профессорғ а ең ауыры қ азақ ағ айынның жаласы болды. Кезінде «Қ инамайды абақ тығ а жапқ аны, қ иын емес дарғ а асқ аны, атқ аны, Мағ ан ауыр осылардың бә рінен, Ө з ауылымның иттері ү ріп қ апқ аны» деп, Ахмет Байтұ рсынов туғ аннан кө рген қ орлығ ына кү йінген екен де! Бірақ, Темірбек Қ ожакеев боркеміктік танытпады, майыспады, шыдап бақ ты. Ер екен, тағ дыр салғ ан талқ ыны мойымай кө теріп, табандылық танытты. Ө зге біреу болса, жү йке тамырын тоздырып, жү нжіп кеткен болар еді. Ол «Қ айғ ы келсе қ арсы тұ р, қ ұ лай берме» деген Абай тә лімін қ ағ идағ а айналдырғ ан сың айлы.

1986-87 жылдары Қ азМУ-ден Қ азақ ССР Ғ ылым академиясының 1 корреспондент-мү шесі, 5 профессор жұ мыстан қ уылыпты. Солардың ішінен тек Темірбек Қ ожакеев қ ана шығ армашылық қ абілетін сақ тап, ғ ылыми ең бектер жаза алды. Ө згелері ү гіліп тү сті. Бірі тағ дыр соқ қ ысын кө тере алмай, жү ректен дү ние салса, қ алғ андарының кө бісінің Қ азМУ-де қ ызмет істеуге денсаулығ ы жарамай, ал қ айта оралғ аны ұ стаздық пен де, ғ ылыми ең бекпен де мандытып айналыса алмапты. Белсенділігі жайына қ алып, «шық па жаным, шық памен» кө птің бірі болып кү н кешті. Ал, Темірбек Қ ожакеевтің жө ні бө лек еді. Жаулары мен «достары» оның «балтырын» ғ ана қ анатып, жү регіне сызат тү сіре алғ ан жоқ. Ол кісі мына баянсыз жалғ анның қ ұ былмалылығ ын шын ұ қ қ ан қ асқ а-қ ас, досқ а-дос болаттай берік жан болатын. Қ иын кезең де ө зіне ғ ана сеніп, ө зінің білімі мен білігіне жү гінген. Талмай тартысып, тартынбай айқ аса жү ріп, қ олдың бостығ ын, бос уақ ыттың молдығ ын пайдаланып, ғ ылыммен беріле айналысты. Жанына жұ банышты содан тапқ ан. Тағ дыры тағ дырына ұ қ сас асқ ақ ағ аларының сарғ айғ ан қ ағ аздағ ы «хатына» ү ң іліп, солармен сырласты. Соларғ а іштей мұ ң шағ ып, жү ректегі запыранның уытын басқ ан. Ә ділет жолының ауырлығ ын мойындай тү сіп, қ айрат жинап, жігерін қ айрады. Ә йтеуір ең сесі тү сіп, ең кеймеген. Ол баяғ ы кү нделікті жұ мыс кестесін сол кезде де бұ лжытпай орындайтын. Кү нде таң ертең гі 10.00-де Орталық кітапхананың сирек кітаптар мен қ олжазбалар қ орына келіп, 15.00-ге дейін тапжылмай отырып, ескі газет-журнал, сирек кітаптарды ақ тарып, кейіннен сол жылдары жинағ ан бай материалдар негізінде кітап соң ынан кітап шығ арды. Талай тылсым дү ниенің сыры ашылды. Сол тұ ста кө п жастарғ а кө мегі тиген-ді. «Қ азақ» газеті сандарының ө шіп қ алғ ан, жыртылып кеткен жерлерін шығ ара алмай отырғ анда, кө мегін аямағ ан. Кө зі талғ анда, «ауа жұ тып» жү ріп, жас ғ алым, жазушылармен сырласатын..
«Ары тазаның – жаны таза!». Кейде ақ қ а да кү йе жұ ғ уы мү мкін, бірақ, тазалануы тез. Тағ дыр тә лкегіне ұ шыраса да ар-намысын таптатпағ ан Темірбек Қ ожакеев ақ ы­рында ақ талды. Ә уелі Желтоқ санның ызғ арында Ө мірбек Жолдасбековті, Те­­мір­бек Қ ожакеевті университет партбюросында шырылдап қ орғ ағ ан жалғ ыз қ азақ, қ азақ ә дебиеттану ғ ылымының аса кө ректі тұ лғ асы, академик Зейнолла Қ абдоловтың шақ ыруымен қ азақ ә дебиеті кафедрасына, кейінірек ө зінің журналистикасына оралады. Ұ стаздың оралуы деп, ел-жұ рт алақ айлап қ уанады. Елі ардақ тағ ан азамат тұ лғ аның басын сергелдең ге тү сірген зұ лматты жасқ анбай кө теріп, қ айыспай жү ргізген кү ресі жең іспен аяқ талады. Журфак орналасқ ан қ абат арқ а-жарқ а қ уанышқ а кенелген. Ә рине, бә рі бірдей емес, дегенмен шә кірттер шаттық қ а бө ленді. Жаулары тоз-тоз болып кетті, сайда саны, қ ұ мда ізі қ алмады. Біреулерінің факультетте тұ рып қ алуғ а дә ті шыдамаса, екіншілері Ресейге зытты, ү шіншілері журналистикадан мү лде кетіп тынды. «Екі кү ймек, бір жанғ а ә ділет пе? Қ аны қ ара бір жанмын жаны жара» деген Абай кү ң іренісінің мә нін осындайда тү сінесің. Иә, Темірбек Қ ожакеев адалдық тың ақ арғ ымағ ын ерттеп мінсе де, қ ысқ а ғ ұ мырында қ апияда екі рет кү йді. Алғ ашқ ысынан соң ғ ысы ауырлау соқ ты. Ғ алымды білгендер Темірбек Қ ожакеевке саналы ғ ұ мырының 50 жылын ө ткізген, ұ стаздық пен ғ алымдық ты қ атар қ анаттастырып, азаматтық биігіне кө терілген қ асиетті қ ара шаң ырақ – Қ азМУ-мен еріксіз қ оштасудан ауыр жаза жоқ еді деп еске алады. Мұ ны жақ сы білетін қ арсыластары енді, «балтыр» емес, «басқ а» жармасады. «Темағ алап» жү ріп, алып тынады. Бұ ғ ан кү лесің бе, жылайсың ба?.. Бұ л жолғ ы кү ншілдіктің соқ қ ысы Темірбек Қ ожакеевке ауыр тиеді. Қ ан жылағ ан жү рек қ ан қ ысымын кө терді, денсаулық тың кенеуі кете бастады. Сө йтіп, темір мінез Темірбек Қ ожакеев морт сынды. Ө з замандастарының алды болып, дә уірге лайық ө негелі ө мір сү рген Темірбек Қ ожакеев бү гінде ортамызда жоқ …

Ғ ылымда бір ғ ана ғ ылыми мә селе бойынша мұ ншалық мол жұ мыс жасап, осынша кө п ең бек жариялау – ғ алым ө мірінде, ғ ылым ә лемінде сирек кездесетін қ ұ былыс. Жасыратыны жоқ, ғ ылым докторы атағ ы бар азаматтардың бірқ атары зерттеу, ізденіс жұ мыстарымен айналыспай, тып-тыныш кү н кешіп жатқ аны рас. Олар туралы қ андай да бір пікір білдірудің реті де келе бермейді. Ғ алым дейін десең із, ғ алымғ а лайық ты ғ ылымы жоқ, ғ алым емес дейін десең із, ғ ылым докторы деген табақ тай қ ағ азы бар. Шындығ ына келгенде, шын ғ алым ғ ылымсыз, ғ ылыми ізденіссіз бір кү нін де ө ткізе алмайды. Қ ырандық жасау ү шін қ ыранғ а аспан қ аншалық ты керек болса, ғ алым болу, ғ алым болып қ алу ү шін кісіге ғ ылыми ізденіс кең істігі де соншалық ты қ ажет. Темірбек Қ ожакеұ лы – ғ ылымда ө з кең істігін, ө з аспанын ө з қ олымен, ө з ең бегімен, талант-танымымен жасағ ан ғ алым. Сатиратану ғ ылымының негізін қ алап, дамытқ ан, оны біртұ тас ә лемге айналдырғ ан ғ алымның ө мірі мен ең бегі қ ұ рметке де, қ ұ рметтеуге де лайық ты. Ғ алым ізденістерінің кең істігіне тә н басты қ асиет – терең дік.

«...Ол «ө з мінезіне кө з салмағ ан» жан-тұ ғ ын. Қ ұ дай жаратқ ан мінез-қ ұ лқ ын ө з бойына жарасымды ұ штап, ө кінбей ғ ұ мыр кешті. Ол кісі «Еріксіз тү скен ылдидан, еркімен шығ ар ө рді артық» кө рген азамат болатын, ең кеймей ө тті, илікпей кетті. Талабы қ атаң, тә ртібі қ атал, тә лімі терең, болаттай берік қ айран Темірбек ағ а! Тағ ылымды ғ ұ мыр кешкен сіздің адами ә лемің із мың иірімнен тұ ратын, рухы ө згеше қ ұ былыс еді. Темағ аң ды мен шын мә ніндегі бақ ытты жан деп білемін. Артында басқ ан ізін қ асиет тұ тар ұ рпағ ы бар. Кү ш-қ айратын сарп етіп жазғ ан том-том ең бектерінің сан мың шә кірттер жанына сан ғ асыр шырақ жағ ары сө зсіз. Халқ ына мә ң гілік мұ ра қ алдырғ ан адамда арман болушы ма еді?! Иә, Темірбек Қ ожакеұ лының есімі болашақ қ а бет алғ ан ұ рпақ кө шінің алдында ұ ран болып жү рерінде кү мә н жоқ» -деп, аяулы ұ стаздың шә кірті, бү гінде филология ғ ылымының докторы, ә л-Фараби атындағ ы Қ азҰ У-і филология факультетінің деканы Ө мірхан Ә бдиманұ лы еске алады.

«Сатира теориясының асқ ан білгірі Темірбек Қ ожакеев ұ стазымыздың қ оғ амның ғ ажайып кү шіне балайтын сатираны дә ріптей келе: «Батыр бір ө леді, қ орқ ақ мың ө леді», «Шын шешендер ердің қ ұ нын екі ауыз сө збен бітіреді» дегенін еске салсақ – сати­ра қ аламын ұ стағ андар халқ ына, қ оғ амына жаны ашыса қ ылыштай қ иып тү сетін шындық ты айтудан жасқ анбауғ а тиісті дейтінін қ алай ұ мытамыз. Қ оғ амның шындығ ын айта алмағ ан қ аламгердің соры қ айнағ аны деп тү сіну керек деуші еді. Қ азақ ә дебиетінің ө ткені мен кеткеніне, ә р кезең де қ олы жеткені мен жетпегеніне, сонау ауыз ә де­биетінен бастап ә зіл-қ алжың ын жоғ алт­пағ ан ұ лтымыз мемлекетін кие­лі сө збен сақ тағ анына шынайы тө ре­лік айтып, халқ ым деп ө мірден ө ткен Қ ожакеев есімі ғ асырларғ а кете­ді. Оғ ан деген қ ұ рмет – алдынан ө т­кен талай шә кірттерінің жадынан шық пайды», -деп ұ стазы жайында профессордың шә кірттерінің бірі жазушы Табыл Қ ұ лыяс ой ө рбітеді. Азаматтық ғ ұ мырын университет аудиториясында шә кірттеріне дә ріс берумен ө ткізген Темірбек Қ ожакеев туралы тағ ы бір шә кірті - филология ғ ылымдарының докторы, профессор Ө мірхан Ә бдиманұ лы аяулы ұ стазын еске ала отырып:

«Мен Темағ аң ды шын мә ніндегі бақ ытты жан деп білемін. Артында басқ ан ізін қ асиет тұ тар ұ рпағ ы бар. Кү ш-қ айратын сарп етіп жазғ ан том-том ең бектерінің сан мың шә кірттер жанына сан ғ асыр шырақ жағ ары сө зсіз. Халқ ына мә ң гілік мұ ра қ алдырғ ан адамда арман болушы ма еді?! Иә, Темірбек Қ ожакеұ лының есімі болашақ қ а бет алғ ан ұ рпақ кө шінің алдында ұ ран болып жү рерінде кү мә н жоқ» - дейді.

«Сатира ә сте ө мір шындығ ынан тыс тұ р­ғ ан жайдан тумайды, қ айта ө мірдегі мол міннен, сан са­раң ­дық пен кө п кө р­ген­сіз­діктен туа­ды. Соларды жиып топтайды да, сатира «обобщение» жасай­ды», - дейді М.Ә уезов. Қ оғ амымыз мінсіз емес. Мініміз де, сынсыз қ алып жатқ ан жоқ. Мін бар. Сын да бар. Тек оғ ан мә н беріліп жү рген жоқ. Темірбек Қ о­жакеев сынды бү гінгі сатираны зерттеуге кіріскен жан да жоқ. Расында, ә дебиетіміздің бұ л саласына бү гінгі кү ні маң ыз беріліп отырғ ан жоқ. Бұ л жанр Темірбек Қ ожакеевке дейін де зерт­-теусіз тұ р еді. Бірақ ғ алым: «Қ азақ сатирасы кү ні бү гінге дейін арнайы зерт­телмей келеді. Ә дебиетіміздің бұ л саласын елемеуге жө н жоқ. Сатира халқ ымыздың бү кіл ө мірімен біте қ айнасып, оның қ анау мен тонауғ а, ә ділетсіздік пен тең сіздікке қ арсы кү ресінде ең айбынды қ аруы болып келді» деп, оны зерттеуді ө з қ олына алғ ан болатын. Ал бү гінгі сатирамызды зерттеу ісіне кім кірісер екен?...

Профессор Темірбек Қ ожакеев – қ азақ сатирасын тү бегейлі зерттеген ғ алым. Қ азақ сатирасына жазғ ан монографиялары мен ойлы мақ алалары ә дебиетіміздің аз зерттелген саласы сатирағ а деген сұ ранысымыз бен қ ажеттілігімізді біршама ө теп келеді. белгілі ғ алымның «Сатиралық жанрлар» атты кү рделі ең бегі сатира саласын жан-жақ ты зерттеп-зерделеген аса қ ұ нды ең бек болып табылады. Аталғ ан ең бектің ерекшелігі – ол қ азақ сатирасының негізгі жанрларының типологиясы мен эволюциясын жинақ таушы ең бек екендігі. Алғ ан тақ ырыбын егжей-тегжейлі зерттеп, авторлық сатиралық жанрлар жү йесін, олардың ә рбірінің қ ыр-сырын ашып, теориялық жағ ынан негіздеген. Автор кітабын негізінен екі тарауғ а – сатираның поэзиялық жә не прозалық жанрлары деп топтап, нақ ты факті, байсалды пайымдаулармен тұ жырымдағ ан. Кітаптың алғ ашқ ы тарауында сатиралық поэзия тү рлері – мысал, пародия, эпиграмма, шарж, сық ақ ө лең дер талданып, қ азақ жазушыларының осы аталғ ан сатира жанрларына жататын шығ армаларынан нақ ты мысалдар ала отырып, ғ алым ө з ойын пайымдауының ғ ылыми негіз-қ исынын бекітеді.

Мә селен, мысал (басня) табиғ атын танытуда Абай Қ ұ нанбаев, Майлық ожа Сұ лтанқ ожаұ лы, Тұ рмағ анбет, Мұ са Байзақ ұ лы, Сә бит Дө нентаев шығ армаларын объектіге алып, мысал жанрының қ ұ пия қ атпарларын қ опарады. Қ азақ тың белгілі мысалшысы Сә бит Дө нентаев туралы: «Сә бит Дө нентаевтың революция алдында мысалдар жазуғ а кө п бой алдыруының тағ ы бір сыры – оның тә лім алғ ан мектебінде, ө зіндік идеясында. Ө зіндік идеясы деп отырғ анымыз – ақ ын бұ л тұ ста адамдардың мінез-қ ұ лқ ын, сана-салтын тү зеу, соларды тә рбиелеп жетілдіру, сол жө нінде ғ ибрат алу ниетінде болды», - деп Сә бит сатирасының кө біне саяси мә селелерді қ озғ ап, жонсыздық, жауыздық тарды қ оғ амдық қ ұ рылыс, тап, оның ірі ө кілдерінен тауып, қ озғ ағ ан тақ ырыптарының сипатының ө зі мысалдап айтуды қ ажет ететіндігін дө п басып айтады.

Кітаптың «Сатиралық прозаның жанрлары» атты келесі тарауында фельетон, памфлет, сатиралық ә ң гіме, юморлық ә ң гіме, сатиралық повесть жә не сатиралық романның табиғ аты алынады.

Профессор сатиралық жанрлардың жоғ арыда аталғ ан тү рлерін қ арастырғ анда, оның шығ у тегінен бастап кезең ді мезгілдердегі дамуын, оның қ оғ амдық ө мірмен байланысы, осы мә селелердің орыс ә дебиетіндегі жайы, орыс ғ алымдарының пікірлерімен де байланыстырып отырады. Осы тараудағ ы сатираның сатиралық повесть, сатиралық рлман тә різді кү рделі жанрлары туралы ғ алым пікірлері кө ң іл аударарлық. Біз осы кү нге дейін сатиралық роман деп есептейтін Садық бек Адамбековтың «Атылғ ан қ ыз туралы аң ыз», Е. Домбаевтың «Жаман Жә утік» романдарын талдауы жә не олардың жанрына берген тү сінігі мен тү зетуі аса бағ алы. Сонымен қ атар, ғ алым сатираның прозалық жанрларының шешілмеген, ә лі терең назар аударуды қ ажет ететін мә селелері, сатирадағ ы сюжет пен жағ ымды кейіпкерлер жө нінде де ө з ой-толғ амын баяндайды.

Кітаптың жең іл оқ ылуына, жалпы ә дебиет сү йер қ ауымғ а тү сінікті болуына кө терілген алуан проблемалардың қ азақ ә дебиеті мен баспасө зінің мысалдары негізінде талдануы да кө п кө мектесіп жү р.

Егер біз ғ ылыми ең бек-зерттеулерге қ ойылар бірінші талап – зерттеліп отырғ ан объектінің жаң алығ ы, оның бұ рын сө з болмағ андығ ы, беймә лім мә селелерді дұ рыс шешуі десек, аталғ ан ең бек осы талап ү рдісінен шығ ып отырғ аны анық.

Темірбек Қ ожакеев – тек қ ана сатираның пайда болу, қ алыптасу, даму кезең ін зерттеуші, оның теориясын жасаушы адам ғ ана емес, сонымен қ атар фельетон жанрының ү лкен жанашыр жаршысы, жазушысы да бола білген жан.

«Сық ақ, мысқ ыл екінің бірінің қ олынан келе бермейтіні белгілі. Сол себепті, біз де тек ө зің із сияқ ты кейбір жолдастарғ а ү міт артамыз. Нақ ты фактіге қ ұ рылғ ан фельетон ғ ана емес, шартты фельетон мысқ ыл жә не сық ақ ә ң гіме, мысал, миниатюра, ескілікті кү лдіргі ә ң гіме сияқ тылар да біздің кә демізге кә міл жарамды дү ниелер. Сол сияқ ты карикатура салатын ұ тымды тақ ырыптарды да далағ а тастамаймыз» [10, 90]. Мұ ның ө зі ғ алым Қ ожакеұ лының жазушы ретінде қ алыптасуына ү лкен ә сер еткен сияқ ты. Қ аламының қ арыштап, одан ә рі асқ ақ туындыларды дү ниеге ә келуіне жол салды.

Профессор лекцияларында: «Кү ле отырып дә уір қ айшылық тарын ашамыз. Сын кү лкісі тү зелуге, оң алуғ а апаратын жол. Кү лкінің тү рі де жеткілікті, қ уаныш кү лкісі – ө мір тіршілігіміздің дең гейін байқ ататын барометр. Бізге ә рқ ашан да осындай кү лкілер керек. Ұ лы адамдардың айтуынша, заман сипаты, заман трагедиясы, кезең рухы оның кү лкісінен танылатын. Қ ылжақ кү лкі – ә леуметтік мінез кү лкі. Ол тапқ ырлық тан, ақ ылдылық тан тумайды, ойсыздық тың, парасатсыздық тың себеп-салдарынан туады. Ол бос сық ылық, бос қ арқ ыл. Ә йтеуір, кү лу ү шін кү лу. Ал қ улық кү лкі зымиян­дық тан туады, оны да тү сіне білу керек. Опасыз кү лкі, кө лгір кү лкі, аяр кү лкі, жымысқ ы кү лкі», – деп ұ ста­зымыз тү рлі-тү рлі кү лкілерді жіктей келе қ азақ ә дебиетіндегі бел­гілі сатириктеріміз Қ.Тайшық ов, Ж.Тілепбергенов, Б.Майлин, С.Тө ­ле­шов жә не басқ алардың шығ ар­маларын талдап беретін еді, деп шә кірттері еске алады. «Сати­раны ерекшелендіріп тұ ратын қ ұ нды да, тапқ ыр пікірдің маң ызы жоғ ары десек, Қ.Тайшық овтің «Шым-шы­тырық» ә ң гімесі, Ғ.Қ абышовтың «Аузы­ң а ие бол» шығ армасында ай­қ ын кө рініс берген. Талай сатирик­тердің шығ армаларында шеберлікпен айтылатын пікір жетерлік. Бұ л қ алам­гердің кейіпкерінің ө мірі мен мінез-қ ұ лқ ын зерттей білуінің нә тижесі. Фельетон – насихаттық жанр, ол таза публицистикалық жанр емес, ә рі кө ркем ә деби жанр, тү рге ө те бай. Онда образ, бейнелеу, суреттеу, елестету ә дістері қ атар жү ­ре­ді. Мысалы, С.Тө лешовтің фелье­тондары ә ң гімелік сюжетке қ ұ ­рылғ ан болса, ақ параттарда жарық кө ріп жү рген фельетон арыз, жа­ғ ымды фельетон, халық аралық фельетон, ә деби фельетон деп айдар тағ ылып жатады. С.Сейфуллиннің «Кү зетші иттер» шығ армасында опасыздық тың ә рекеті астарланып, аллегорияланып сыналғ ан», – деп Темірбек ұ стаздың миғ а қ ұ йғ ан оқ иғ алары шә кірттер есінен шық пайды. Қ оғ амның мерез дерті, жұ рт ығ ыр бола бастағ ан жемқ орлардың белең алуы, тым еркінсуі – фельетонның айбары тайғ андығ ынан ба деп қ ала­сың кейде. Сатиралық жанрларда қ оғ амның қ озғ алысына тұ рарлық, кемшіліктерді жоярлық «Фельетон-роман», «Философиялық сатиралық роман», «Роман-новелла» сық ылды ө ткір жанрларды теледидарда қ аптап тұ рғ ан ә зіл-сық ақ театрларында неге пайдаланбасқ а.

Қ азақ ә дебиеттану ғ ылымынан алатын орны зор, белгілі ғ ылым Темірғ али Нұ ртазин ағ амыз кезінде жас ғ алым Т.Қ ожакеұ лының алғ ырлығ ына, ең бекқ орлығ ына риза болып, реті келгенде қ амқ орлық та жасай білген. Оның ү стіне ө зі ү міт кү ткен шә кірттің ең бек жолын ү збей қ адағ алап отырғ ан Т. Нұ ртазин Темірбектің «Қ азақ совет фельетоны» деген ең бегіне: «Т. Қ ожакеев ә зірге қ азақ фельетонын зерттеуші алғ ашқ ы ә рі жалғ ыз ғ алым» –дейді. «Қ азақ фельетонының пайда болу, қ алыптасу даму кезең дерін алғ аш қ арастырып, оғ ан жол салу қ ұ рметі жас ғ алымның еншісіне тиді. Ал ол болса, бұ л сыннан мү дірмей ө тті» - деп жоғ ары бағ а берсе, оны екінші бір ә дебиеттанудың білігірі Е. Ысмайылов «Кү ні бү гінге дейін қ азақ совет фельетоны туралы жекелеген газет-журнал мақ алалары болмаса, арнайы зерттеу ең бектер жоқ -тын. Сондық тан, сатира жанрын зерттеу, біліп-тану қ азақ ә дебиеттану ғ ылымының алдында тұ рғ ан ү лкен міндет еді. Бұ л жерде сатираның дамуы қ азақ мерзімді баспасө зінің тарихы жә не практикасымен тығ ыз байланыста екендігін ұ мытпағ анымыз жө н. Олай болса, газет-журналымыз болу-болмауы да екіталай екен. Міне, осы ү рдіс талабынан кө ріне білген. Т.Қ ожакеев студенттер, газет-журнал қ ызметкерлері мен ізденушілер ү шін бағ а жетпес ең бек жазып шық ты», -деп толық тырды.

Ғ ылымдағ ы Темірбек Қ ожакеев «бақ шасының жемісі» талай ұ рпақ қ а нә р болары анық. Ол – терең ізденіспен келген маң дай тер мен адал ең бектің жемісі. Сондық тан оның ғ ұ мыры ұ зақ. Темірбек Қ ожакеевті ғ алым ретінде ғ ылыми жұ ртшылық қ а алғ аш танытқ ан іргелі зерттеу ең бегі – «Қ азақ Совет фельетоны» атты кітабы. Мұ нда зерттеуші жанр табиғ атын ашуда ө зіндік батыл тұ жырымдар жасап, қ азақ журналистикасындағ ы осы жанрдың сыр-сипатын, алар орнын айқ ындап, теориялық анық тамасын жасады. Темекең нің бұ дан кейінгі ең бектері оның ө те ең бекшіл, аса ізденімпаз, ғ ылымғ а адал ғ алымдығ ының нақ ты дә леліндей. Ғ алым қ аламынан туғ ан «Қ азақ сатирасы», «Сатира жә не дә уір», «Адам. Қ оғ ам. Сатира», «Сатиралық жанр», «Сатира – кү штілер қ аруы», «Сатира негіздері» т.б. салиқ алы ең бектері қ азақ ә дебиеті мен журналистикасында бұ рын ешкім кең інен сө з қ ыла қ оймағ ан тақ ырыптарды алғ ашқ ы болып игеріп, рухани мұ рамызда ө зіндік орны бар сатираны ә дебиеттану ғ ылымының игілігіне жаратып, ғ ылыми айналымғ а енгізуімен қ ұ нды. Темірбек Қ ожакеев ізденісінің ерекшелігі – тақ ырыпты тек бетінен қ алқ ымай, тұ ң ғ иық тан тартып, қ опара жазатындық тан зерттеудегі қ исындық, қ ағ идалық тұ ғ ырнамасының тамыры терең де болып келуі. Сондық тан да, ғ ұ лама ғ алым ең бектері сатирадай сан сырлы қ ұ былыстың қ ұ пиясы қ ырын ашып, жанрларының жігін ажыратып, оның рухани ө міріміздегі орнын айқ ындап беруімен қ ымбат. Талғ амы биік, танымы терең Темекең дей зерттеушінің бұ л ең бектері болашақ та ә дебиеттанудың сатирағ а қ арасты қ ырын қ арастырамын дейтін талай жас талаптың ғ ылым жолындағ ы адас­тырмас темірқ азығ ына айналары хақ. Оның салиқ алы ғ алымдардың сапалы ізденістерінде де пайдағ а асарына кү мә н жоқ. Бұ ғ ан Ахмет Байтұ рсынов мұ расы жайлы ең бек жазғ анымызда кө зіміз ә бден жеткен. «Ғ алымның хаты ө лмейді» деген қ анатты сө здің мә ні осында жатса керек-ті.

ХХ ғ асырдың соң ы қ азақ ә дебиеті мен баспасө зінің асқ ақ тап тұ рғ ан кезең і болатын. Қ азақ ә дебиетін жинақ тап, бір жү йеге келтіру жұ мысы қ ызу жалғ асын тауып жатқ ан кезең де сатиралық дү ниелер де баспа беттері мен ә дебиеттерде қ ұ лашын кең інен жая тү сті.

«Ө мір ө ткелдеріне, тарих тағ ылымына қ арағ анда, сатира қ арсы кү штер қ ақ тығ ысы қ аһ арына мінген кү ндерде, аласапыран, алыс, жұ лыс, талас- тартыс етек алғ ан кезең дерде ө рлеу табады, аренағ а атой салып шығ ады. Ө йткені, кү лкі сық ақ қ а негіз болатын қ айшылық тар сол тұ старда кү шейтеді. Мұ нымен бірге сатира ел басына ауырлық тү скен, қ иындық туғ ан кездерде батылдау бой кө рсетеді. Ө йткені, жұ рт сол жайсыздық тың орын алуына кінә лілерге, оның себептеріне қ арсы ү н кө теруі, кү рес жү ргізуі қ ажет болады, ә лгі қ иындық тарды жең іп, тарих сахнасында аман қ алу қ амын қ арастырады. Қ азір халық тың басында осының екеуі де бар. Қ оғ амдық жү йеден екінші жү йеге ө тудегі ескі мен жаң аның арасындағ ы, байып бө тегесін май басқ андар мен сің ірі шығ ып, кілдіреп жай басқ андар арасындағ ы қ айшылық кү шейді. Нарық экономикасы ел басына қ иын-қ ыстау кү н туғ ызды. Олардың тұ рмыс-халін одан айтқ ысыз ауырлатты. Ендеше бү гіндері – сатира, юмордың бізде де кө терілетін кезі», - деп сатира мен юмордың ө мірден алатын орнын профессор Т. Қ ожакеев ө зінің «Тү зел, сық ақ, мін тү зелсін!» деген мақ аласында «Егемен Қ азақ стан» газетінің «Мү йіз-тұ мсық» деп аталатын сық ақ бұ рышында жарияланғ ан материалдарды талдау арқ ылы бағ а береді.

Қ азақ жерінде болып қ айтқ ан белгілі орыс сатиригі М.Зощенко: «Қ азақ халқ ы кү лкі мен қ алжың ның, ә зіл мен сық ақ тың отаны екенін аң ғ ардым. Ә зіл - қ азақ халқ ының табиғ и, тө л қ асиеті екенін оның ауызша прозасы одан ә рі дә лелдей тү седі деген екен. Сонау есте жоқ ескі заманнан. яғ ни, айлакер Алдар Кө се мен Қ ожанасыр ә пендіден басталатын қ азақ сатирасы қ ай кезең де болсын, ө зекті мә селелерді қ озғ ап отырғ ан.

Бірақ, ө кінішке қ арай, кө пшіліктен «бү гінде сатира жоқ» деген солақ ай пікірлер де жиі естіледі. Сатириктеріміз бен олардың сатиралық ең бектерін кө ре тұ ра, жұ рттың бұ лай деуінің мә нісі неде? Ендеше, «садақ» болып қ адалатын, «шаншар» боп шаншитын, «балғ а» боп ұ ратын, «ара» боп шағ атын сатираның бү гінгі кү ні неге ел алдында ә лсіз кө рінуінде?

Кезінде, «Қ азақ ә дебиетінің тарихында» Шернияз Жарылқ асұ лының сатирасы туралы айтыла келіп, былай делініпті: «... Ирония, сарказм, Шернияздан бұ рынғ ы халық тық ауыз ә дбиетінде де кездеседі. Бірақ ол кезесулерде заң ды жоба бар дей алмаймыз. Сондық тан ол кездейсоқ қ ана нә рсе. Кездейсоқ қ ай кезде болсын жоқ қ а тең». Профессор Қ ожакеев бұ л айтылғ ан пікірлерді сынғ а алып, «...Осы пікірге қ осылу қ иын. ө йткені сатира, юмор тек қ ана ауыз ә дебиетімізде кездеседі, оның ө зі де жобасыз, кездейсоқ нә рсе, ол жоқ қ а тә н деу даусыз қ ате. Бұ л – фольклорлық сатирамыздың қ оғ амдық, ә леуметтік мә нін жоқ қ а шығ арғ андық; халқ ымыздың мә дени, ә деби мұ ра жасаудағ ы дарын-қ абілетіне, сық ақ шыл, ә зілкеш қ асиетіне шек келтіру, оның бастан аяқ ирония мен сарказмге қ ұ рылғ ан кү лдіргі аң ыз-ертегілерін, ағ ыз-ә ң гіме, хикая-анекдоттарын, жұ мбақ -жаң ылтпаш, мақ ал-мә телдерін менсінбегендік. Қ азақ ауыз ә дебиетінің сатира, юморғ а ө те бай екендігін мойындамағ андық», -деп «Адам. Қ оғ ам. Сатира» ең бегінде жазады. Аталғ ан ең бек қ азақ ә дебиетіндегі сатираны жіктеп-жү йелеп, қ азақ фольклорларында ұ шырасатын сатираның мол қ орын нақ ышына келтіріп, дә йекті мысалдармен дә лелдеген қ ұ нды ең бек болып саналады. Бұ л ең бек бү гінгі таң дағ ы «Сатира жоқ» деп зар қ ағ атын кейбір ақ ылдылардың аузынан тастамайтын ә ң гімелеріне толық қ анды ә діл жауап.

Ешбір халық ө з фольклорындағ ы сатира, юморғ а бұ лайша олқ ысынып қ арамайды. Қ айта, мұ нсыз ауыз ә дебиеті жоқ деп дә лелдейді.

«Кү ле білу - ө мір, кү лдіре білу - ө нер, кү лкі болу - ө лім» дейді Сейіт Кенжеах­метов. Расында, кү лкінің қ ұ діреті кү шті. Қ азақ ойындағ ысын орайлы ә зілмен, астарлы қ алжың мен-ақ жеткізе білген. Жалпы, сатирағ а қ ызмет еткен қ ырғ и тілді қ аламгерлер қ азақ та кө п. Қ азақ ә дебиеті­нің Ілияс, Бейімбет, Сә бит Дө нентаев, Сә кен сынды қ айраткерлері бұ л жанрды айналып ө тпеген. Ал олардан кейінгі сати­риктер қ атары Асқ ар Тоқ мағ амбетов, Жү сіп Алтайбаев, Садық бек Адамбеков, Шона Смаханұ лы, Балғ абек Қ ыдыр­бек­ұ лы, Оспанә лі Иманә лиев, Оспанхан Ә убә кір, Сейіт Кенжеахметов, Мың бай Рә ш, Есенжол Домбаев, Ү мбетбай Уайдин, Қ ажытай Iлияс, Ғ аббас Қ абышев, Сақ ­тапберген Ә лжіковтерден басталып, Кө пен Ә мірбек, Берік Садыр, Толымбек Ә лім­бекұ лы, Мұ хтар Шерім, Ермахан Шай­хыұ лы, Еркiн Жаппас жә не т.б. болып жал­ғ асып кете береді. Бұ дан біз қ азақ са­тириктерінің қ атары сиремегенін аң ғ ара­мыз. Соң ғ ы аталғ ан сатириктердің ә р­қ айсысы бір-бір газетте кү лкі бұ рышта­рын жү ргізетінін ескерсек, бұ л ө ткір жанрдың «ө лмегеніне» кө з жеткіземіз. Тіпті, бұ л жанрғ а қ алам сілтегендер қ атарында да­нышпан ақ ынымыз Абай да бар. Белгілі сатирик, ғ алым Темірбек Қ ожакеев оның ө лең дерін сатиралық жанрлар бойынша талдап, жіктеп берген. Бұ л кү лкінің ө мір­шең екенін дә лелдеп тұ р емес пе? Демек, «сатира жоқ» деушілер қ ателеседі.

Сатираның кемелденуіне ә сер еткен себептердің бірі ретінде фельетон жанрын қ арастыруғ а болады. Темірбек Қ ожакеев: «Ә дебиет пен баспасө з тә жірибесінде жа­мандық қ а жаны қ ас, жақ сылық ты ғ ана іздейтін, азулы да айбынды бір жанр бар. Ол - фельетон. Фельетон жат мінез, жай­сыз қ ылық, кемшілік мінді кө рсе-ақ айырын ала салып, оны тү йрей қ ояды, жұ рт алдына сү йреп шығ арып, қ ағ ып-сілкіп, масқ ара етеді» дейді. Расында, сол кездері фельетон сатираның ең ө тімді де, ө ткір жанры болғ ан. Ө кінішке қ арай, бұ л жанр бү гіндері мү лдем жоғ алғ ан. Сатириктер қ ауымы да фелье­тонның баспасө зден бой кө р­сетпей кеткенін айтуда. Белгілі сатирик Ү мбетбай Уайдин: «Сатира да, сатириктер да бар. Халық барда кү лкі ө лмейді. Са­тираны арзандатып, не болса соны кү лкіге, жең іл қ ылжақ қ а айналдырып жататындарды да жоқ қ а шы­ғ ара алмаймыз. Мұ ндағ ы мә селе сатираның жоқ тығ ында емес, оның сапасында. Ә сі­ресе, сахналық сатира кем­шіліксіз емес дер едім. Олар сатириктердің ең бектерін пайдаланбайды. Пайдаланғ ан жағ дайда да, актерлер мә тіннен шығ ып, оны ө з ың ­ғ айына салып алады. Сондық тан да басы бү тін қ ойылым дұ рыс орындал­май, кө пші­лік кө ң ілінен шық пай жатады. Міне, осы­ғ ан байланысты жұ рт сатираның қ ұ ны жоғ алып кетті деп ойлайды. Сондай-ақ фельетон, памфлет сынды мық ты жанр­ларын жоғ алтқ ан соң да, сатира ә лсіз кө ­рінеді» дейді.

Профессор Рақ ымжан Тұ рысбек Т. Қ ожакеев мұ расын зерттей келе: «...Тұ тастай алғ анда, ұ стаз-ғ алым, журналист-жазушы Т. Қ ожакеевтің баспасө з тарихы мен теориясының кө кейкесті мә селелерін ұ лттық сатира мен юмордың сырлы сипаттарын байыпты саралағ ан ең бектері («Сатира жә не дә уір», «Адам. Қ оғ ам. Сатира», «Сатиралық жанлар», «Сатира – кү штілер қ аруы», «Жыл қ ұ стары», «Кө к сең гірлер», т.т.) қ азақ руханиятының биік белестерін, Алаш ардақ тыларының ө мірі мен шығ армашылық тарын тарих тағ ылымының тү йінді тұ старын жан-жақ ты кө рсетеді. Біздің ше, Т. Қ ожакеев ең бектері: қ оғ ам – кезек кө ріністерін байыпты зерделеп, ө мір уақ ыт тынысын терең таразылап содан кейің нгі тұ старда ұ лт руханиятының даму белестерін, баспасө з тарихы мен теориясын, оның кө рнекті тұ лғ аларын жү йелі, кемел сө з етумен мә нді. Мұ ның ө зі кеше-бү гін байланысы арқ ылы жү йелі, келісті, нанымд